„Ćwiczenia śródlekcyjne i międzylekcyjne”
Opracowanie: Ewa Szczypska
Organizacja pracy umysłowej ucznia w systemie lekcyjnym powoduje często występowanie objawów znużenia i zmęczenia, w wyniku czego bardzo poważnie obniża się sprawność układu nerwowego i mięśniowego oraz następuje osłabienie funkcji wegetatywnych. Oddech staje się powierzchowny, następują zaburzenia w krążeniu (zaleganie krwi żylnej w naczyniach miednicy i kończyn dolnych). Dziecko przybiera niedbałą, wadliwą pozycję, garbi się, kręci się w ławce, co sprzyja powstawaniu i utrwalaniu się u dzieci wad postawy.
Zmęczeniu ulegają także narządy zmysłów, mianowicie oko i ucho, czynnie zaangażowane w pracy lekcyjnej. Dochodzi jeszcze szczególne obciążenie ręki przy czynnościach pisania i rysowania, i w innych pracach manualnych.
Trzeba również wziąć pod uwagę momenty emocjonalne towarzyszące lekcji i obawę przed wywołaniem do odpowiedzi, stan napięcia na lekcji o żywej treści lub nuda na lekcji interesującej.
W celu przeciwdziałania tym negatywnym zjawiskom zachodzi konieczność stosowania podczas zajęć lekcyjnych 2 - 4 minutowych przerw przeznaczonych dla przeprowadzenia ćwiczeń śródlekcyjnych oraz bardziej efektywnego wykorzystania dla rekreacji i wypoczynku dłuższych przerw międzylekcyjnych. Ćwiczenia śródlekcyjne i międzylekcyjne są najbardziej właściwymi formami organizacyjnymi dla rekreacji i odpoczynku dzieci.
Celem ćwiczeń śródlekcyjnych jest:
przeciwdziałanie negatywnym skutkom znużenia i zmęczenia gromadzonego w ciągu dnia pracy ucznia,
ożywienie funkcji wegetatywnych, pobudzenie czynności płuc, serca, przesunięcie zalegającej krwi z miednicy, kończyn dolnych i mózgu do okolic niedokrwionych, przede wszystkim do mięśni szkieletowych oraz odciążenie kończyn górnych,
korekcję postawy poprzez ruch wszechstronnie angażujący układ kostno - stawowo - mięśniowy,
odciążenie analizatora wzrokowego i słuchowego,
kształtowanie trwałego nawyku stosowania aktywnego wypoczynku w czasie pracy umysłowej - w szkole i w domu.
Ćwiczenia śródlekcyjne winny być stosowane na każdej lekcji i stanowić integralną część procesu nauczania i wychowania, mobilizować uczniów do pracy, by podnieść efekty lekcji. Minuty przeznaczone na tę część lekcji co najmniej równoważą pozorną stratę czasu. Sygnałem do rozpoczęcia ćwiczeń są zaobserwowane przez nauczyciela objawy zmęczenia i znużenia uczniów: spadek percepcji, gwar, oznaki niepokoju lub apatii.
Nie należy prowadzić ćwiczeń mechanicznie, tzn. we wszystkich klasach jednocześnie w ściśle z góry określonym terminie. Prowadzi je nauczyciel danego przedmiotu.
Ćwiczenia te odbywają się w sali lekcyjnej i przy otwartych oknach. Niewielka ilość wolnego miejsca w klasie w dużym stopniu ogranicza rozmach i dynamikę ćwiczeń, dlatego właściwy, przemyślany i dostosowany do takich warunków dobór ćwiczeń, ustawienie uczniów w czasie ich wykonywania mają tu podstawowe znaczenie. Należy więc stosować takie ustawienia, szyki i pozycje, by zapewnić ćwiczącym bezpieczeństwo i swobodę ruchu.
Dzieci mogą być ustawione w rozsypce, w szeregu na odległość ramienia i obu ramion, w rzędach, w kole lub kilku kołach, z wykorzystaniem wolnego miejsca w przejściu między ławkami, a nawet z użyciem sprzętu klasowego. Sprzęt ten może być użyty do przyjmowania na nich lub za ich pomocą określonych pozycji wyjściowych do ćwiczeń. Mogą one służyć do wykonywania określonych ćwiczeń: przejście pod i nad przeszkodą, przebieganie, obieganie, wyskok, zeskok, przeskok, rzut do celu, punkt docelowy wyścigów, miejsce startów i mety wyścigów i torów przeszkód.
Ćwiczenia mięśni szyi to wolne lub szybkie skłony, skręty i krążenia głowy. Celem ich jest prawidłowe ustawienie głowy i kształtowanie naturalnych krzywizn kręgosłupa.
Ćwiczenia ramion angażują przede wszystkim mięśnie obręczy barkowej, ramion, przedramion i dłoni. Są to skurcze (pionowy, poziomy), wymachy, przemachy, rzuty, wyprosty i krążenia jednorącz i oburącz, wykonywane w różnych kierunkach i w różnym tempie.
Ćwiczenia tułowia pobudzają układ krążenia i oddychania, korygują postawę, zwiększają gibkość, elastyczność kręgosłupa. Jako podstawowe należy tu wymienić skłony w przód, w tył, boczne, skręty, skrętoskłony i krążenia.
Ćwiczenia nóg mają na celu rozruszanie stawów kończyn dolnych. Są to: chody, biegi, podskoki jednonóż i obunóż, wykonywane w miejscu i w różnych kierunkach po klasie, zeskoki, przechodzenia pod i nad przeszkodą, kroki taneczne, a także ćwiczenia przeciw płaskiej stopie.
Ćwiczenia oddechowe - celem ich jest zwiększenie pojemności życiowej i wentylacji płuc. Należy rozpocząć je od nauki prawidłowego oddechu (wdech nosem, wydech ustami). Uatrakcyjnieniem ćwiczeń oddechowych może być śpiew.
Podana wyżej kolejność ćwiczeń stanowi określony tok. Tok ten wydaje się słuszny ze względu na wszechstronne przećwiczenie poszczególnych grup mięśniowych i uruchomienie tych grup narządów ruchu, które na skutek monotonnej, często niewłaściwej postawy ucznia podczas pracy, powodują powstawanie i utrwalenie nieprawidłowej postawy ciała.
Ćwiczenia śródlekcyjne muszą być łatwe, proste, ale jednocześnie dynamiczne, atrakcyjne i znane dzieciom. Wskazane jest umieszczanie pełnych opisów ćwiczeń obowiązujących w miejscu widocznym i łatwo dostępnym dla każdego ucznia i jeśli to możliwe, zaopatrzenie ich w szatę graficzną. Ćwiczenia śródlekcyjne może wzbogacać muzyka. Inspiracją do ćwiczeń może być tekst czytanki, wiersza, piosenki. Przy zastosowaniu 2 - 4 minutowej przerwy liczba powtórzeń poszczególnych ćwiczeń wahać się będzie od 8 -10. W czasie prowadzenia ćwiczeń wydawane polecenia i komendy winny być krótkie, zrozumiałe i mobilizujące. Realizując ćwiczenia śródlekcyjne należy zawsze pamiętać, że głównym ich celem jest odprężenie psychiczne i fizyczne, a nie podnoszenie sprawności ruchowej. Dlatego też w czasie ich prowadzenia należy wytworzyć pogodny nastrój, atmosferę radości, umożliwić swobodę ruchów, gwarantując jednocześnie całkowite bezpieczeństwo dzieci.
Ćwiczenia międzylekcyjne są obok ćwiczeń śródlekcyjnych ważną formą przeciwdziałania zmęczeniu i znużeniu, wywołaną pracą umysłową ucznia w czasie zajęć lekcyjnych. Właściwa organizacja i racjonalne wykorzystywanie przerw rekreacyjnych mogą spełnić ważną rolę w procesie regeneracji sił fizycznych i psychicznych uczniów, co ze względu na higienę pracy umysłowej i jej efekty ma bardzo duże znaczenie.
Warto w tym miejscu dodać, że przerwy eksponujące aktywność ruchową zostały uznane w innych krajach za przejaw troski szkoły o zdrowie uczniów i są elementami koncepcji wychowania zdrowotnego.
Do założeń ogólnych, charakterystycznych dla różnych rozwiązań tej akcji należą:
stworzenie warunków umożliwiających uczniom aktywny wypoczynek w trakcie przerw międzylekcyjnych;
zaangażowanie nauczycieli różnych przedmiotów oraz rodziców uczniów w realizację opracowanej koncepcji;
wyłącznie dobrowolny udział uczniów w korzystaniu z oferty przygotowanej przez szkołę;
uwzględnianie potrzeb i oczekiwań uczniów w oferowanych grach i zabawach ruchowych.
Ze względu na rekreacyjny charakter ćwiczeń międzylekcyjnych należy organizować różnorodne formy zajęć, w miarę możliwości na dworze. Mogą to być gry i zabawy ruchowe, ćwiczenia z różnymi przyborami (piłki, skakanki, szarfy i woreczki, krążki, kółka ringo, wstążki, linki, obręcze itp.), łatwe tańce, tory przeszkód, zimą zabawy na śniegu i lodzie itp.
W celu sprawnego przeprowadzenia ćwiczeń trzeba przed ich rozpoczęciem poczynić odpowiednie przygotowania:
wyznaczyć miejsca do ewentualnego rozbierania się dzieci (zdejmowanie okryć wierzchnich, swetrów itp.),
przygotować przybory, przyrządy i środki audytywne,
wyznaczyć miejsca (sektory) dla poszczególnych klas, a nawet uczniów.
Na przerwę rekreacyjną uczniowie winni wychodzić w zorganizowanych grupach klasowych z nauczycielem, który miał z daną klasą lekcję bezpośrednio poprzedzającą przerwę. Ćwiczenia prowadzi nauczyciel wychowawca danej klasy lub uczniowie klas wyższych tzw. organizatorzy sportu, odpowiednio przeszkoleni i przygotowani. Mogą oni podjąć się obowiązku pobierania sprzętu z magazynu wychowania fizycznego, rozdawania przyborów dzieciom, demonstrowania ćwiczeń oraz zebrania i sprzątnięcia przyborów. Należy też przyzwyczaić dzieci do zaopatrywania się w niezbędne, a dostępne drobne przybory własne, systematycznie wdrażać do korzystania z nich, szanowania i utrzymywania w należytym porządku. W celu zapewnienia bezpieczeństwa, ładu i umiarkowanej dyscypliny w czasie prowadzenia zajęć istotne znaczenie ma przemyślane, właściwe ustawienie uczniów.
Nie określa się czasu trwania poszczególnych ćwiczeń czy zabaw i gier ruchowych. Można przyjąć, że każde ćwiczenie powinno trwać 45 - 60 s., a zabawa lub gra ok. 3 min. Jeśli zaobserwujemy u dzieci duże ożywienie i zainteresowanie ćwiczeniem bądź zabawą, można przedłużyć wyznaczony czas.
Ćwiczenia międzylekcyjne winny być przeprowadzone w atmosferze pogody, radości i swobody. Chodzi bowiem o to, by dzieci zainteresować i zachęcić do stałego uczestniczenia w zorganizowanej formie rekreacji, ażeby same czuły potrzebę ruchu i odprężenia po lekcji w klasie. Należy więc dbać o atrakcyjność i różnorodność form ruchowych w dostosowaniu do warunków szkoły, zainteresowań i możliwości ruchowych uczniów oraz stosowanie w szerokim zakresie przyborów.
Stąd wskazane jest, ażeby szkoła, a także rodzice dążyli do wyposażenia każdego ucznia w różnorodne przybory, umożliwiające wykonywanie różnorodnych form ruchowych i to zarówno w pomieszczeniach zamkniętych, jak i na powietrzu. Należy również większą uwagę zwrócić na urządzenie boisk szkolnych i wyposażyć je w przenośne tablice do rzutów do celu, pełnowymiarowe i “mini” kosze, siatki, bramki, proste urządzenia do zwisów, wspinania itp.
Na atrakcyjność i wszechstronność zajęć ma tu wpływ okresowa zmiana miejsca zajęć. Zmian tych można dokonywać grupami, klasami, zastępami przez przydzielanie im określonych stanowisk na okres połowy do całego tygodnia.
Przy organizacji przerw rekreacyjnych należy angażować cały zespół wychowawczy.
Treści, formy, organizacja zajęć międzylekcyjnych winny wynikać z planu dydaktyczno - wychowawczego szkoły i realizować całokształt zadań działu wychowania zdrowotnego, odpowiedni zaś dobór środków winien zmierzać do realizacji zadania podstawowego - doceniania i szanowania zdrowia własnego i innych.
Bibliografia:
Andrzej Liedke, Kazimiera Wlaźnik “Kultura fizyczna w klasach 1 - 3. Przewodnik metodyczny”. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1983.
Kazimiera Wlaźnik, Anna Złotkiewicz “Ćwiczenia śródlekcyjne i międzylekcyjne”. WS i P, Warszawa 1975.
“Lider” 10'94, SZS i IK, artykuł Tomasza Lisickiego “Oferta aktywności ruchowej dla uczniów w przerwach międzylekcyjnych”.