GATT- Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu
(General Agreement on Tariffs and Trade)
Po II wojnie światowej bardzo ważnym problemem było przywrócenie wolnego handlu, a w szczególności obniżenie wysokiego poziomu taryf celnych. Próbą rozwiązania tej kwestii było podpisanie 30 października 1947 roku przez 23 kraje Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT).W dokumencie tym przyjęto aż 45 tysięcy postanowień dotyczących obniżek celnych. Układ ten zawierał zobowiązanie do sukcesywnego obniżania ceł oraz znoszenia ograniczeń w handlu. Jego postanowienia weszły w życie 1 stycznia 1948 roku, a Układ istniał do 1995 roku.
Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu funkcjonował na zasadzie spotkań ministrów lub szefów państw objętych porozumieniem. Głównym jego celem było znoszenie barier taryfowych . W preambule wymienione zostały takie kwestie jak: podniesienie stopy życiowej, osiągnięcie pełnego zatrudnienia, pełne wykorzystanie zasobów światowych i wymiany dóbr, likwidacja ograniczeń hamujących rozwój wymiany handlowej, ocena sytuacji w handlu międzynarodowym, rozstrzyganie sporów pomiędzy członkami. Oznacza to, że głównym celem była liberalizacja handlu międzynarodowego i w efekcie stworzenie warunków zbliżonych do wolnej konkurencji. Członkowie GATT zamierzali osiągnąć te cele drogą zawierania porozumień.
W płaszczyźnie instytucjonalnej Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu był przede wszystkim wielostronną umową handlową. Członkowie GATT to układające się strony lub kraje. Jednocześnie GATT był organizacją międzynarodową. Najwyższym organem GATT była Konferencja Układających Się Stron, odbywająca się jeden, dwa razy w roku i pełniąca funkcję organu o charakterze plenarnym. W 1961 roku utworzono Radę Przedstawicieli, będącą organem międzysesyjnym i mającym charakter organu wykonawczego. W skład Rady wchodzili reprezentanci rządów państw członkowskich, a jej zadaniem było rozstrzyganie spraw wynikłych między konferencjami.
Rada przedstawicieli i Konferencja Układających Się Stron były obsługiwane przez Sekretariat GATT (w Genewie), którym kierował Dyrektor Generalny. W 1953 roku został powołany w GATT Komitet Skarg, który odgrywa istotną rolę w łagodzeniu sporów między członkami, wynikających z realizacji przyjętych przez nich zobowiązań dotyczących redukcji ceł i znoszenia innych ograniczeń we wzajemnej wymianie.
Układ Ogólny oparty był na kilku podstawowych zasadach, będących rodzajem kodeksu właściwego postępowania w handlu międzynarodowym i służących realizacji jego celów.
Podstawową zasadą GATT był obowiązek niedyskryminacji i równości traktowania. Znalazła ona wyraz w przyznaniu sobie przez kraje członkowskie bezwarunkowej klauzuli największego uprzywilejowania (KNU) w dostępie do ich rynków narodowych. Oznaczała ona jednakowe prawo wszystkich krajów członkowskich GATT do równego traktowania i równych korzyści w stosunkach handlowych, bez możliwości dyskryminacji czy pozbawienia ich przywilejów udzielonych innym partnerom zagranicznym. Dopuszczalnymi wyjątkami od tej zasady był tzw. mały ruch graniczny oraz możliwość tworzenia ugrupowań integracyjnych.
Zasada niedyskryminacji znalazła także swój wyraz w przyznaniu sobie przez kraje GATT tzw. klauzuli narodowej (KN). Jej istotą było traktowanie towarów zagranicznych na tych rynkach nie mniej korzystnie niż analogicznych towarów pochodzenia krajowego.
Kolejną zasadą GATT była zasada wzajemności, ustępstw i korzyści. Jej istotą był obowiązek wzajemności uzyskiwania przywilejów od partnerów w zamian za udzielone koncesje. Najważniejszym dopuszczalnym odstępstwem od tej zasady, sankcjonowanym przez GATT, były preferencje na rzecz krajów rozwijających się. Inną zasadą Układu była zasada interwencji handlowej, która mówiła o możliwość interwencji tylko w cła.
Zasadą GATT było także uznanie taryf celnych i innych opłat o podobnym charakterze praktycznie za jedynie dozwolone narzędzia polityki handlowej (Np. w razie interwencji państwa w handlu w celu ochrony rodzimego przemysłu). Dopuszczało się możliwość stosowania ograniczeń ilościowych tylko w celu ochrony bilansu płatniczego oraz różnorodnych restrykcji dla ochrony zdrowia publicznego, zdrowia ludzkiego, zapewnienia bezpieczeństwa kraju itp.
Każdy kraj zainteresowany przystąpieniem do Układu musiał wynegocjować warunki swego uczestnictwa. Do GATT nie można było bowiem po prostu wstąpić. Podstawowym zobowiązaniem nowego członka Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu było przestrzeganie zasad Układu oraz udzielenie koncesji celnych, a więc redukcja ceł importowych lub ich związanie, w zamian za korzyści wynikające ze wszystkich poprzednich obniżek wynegocjowanych między członkami Układu. Polska była członkiem GATT od 1967 roku i od tego czasu uczestniczyła w pracach tej organizacji. Jednakże zarówno udział Polski w GATT, jak i związane z tym korzyści były niewielkie. Podejmując rokowania o akcesję do GATT, Polska nie mogła wynegocjować zobowiązania taryfowego, ponieważ nie posiadała taryfy celnej dla wymiany handlowej z zagranicą.
Wynegocjowane warunki uczestnictwa w Układzie Ogólnym miały więc precedensowy charakter zobowiązania ilościowego, w postaci wzrostu importu z krajów członkowskich GATT, nie mniej niż o 7% rocznie. Wykonywanie tego zobowiązania okazało się z wielu względów trudne do zrealizowania i w końcu 1989 roku Polska podjęła działania w sprawie normalizacji swego statusu w GATT.
W sprawie liberalizacji handlu międzynarodowego odbywały się wielostronne rundy negocjacyjne. W 1947 r. w Genewie odbyła się I runda, której skutkiem było zewidencjonowanie poziomu taryf celnych. Poziom ceł w 1947 r. wynosił około 40%. Runda II z 1949 r. odbyła się w Annesy i dotyczyła możliwości wielostronnej obniżki ceł. Przyniosła ona obniżenie ceł na część towarów. Kolejne rundy (III - Torquay; IV - Genewa r.; V - Genewa - tzw. runda Dillona) to dalszy ciąg negocjacji dotyczących głównie kolejnych obniżek ceł. Runda Dillona została ponadto zdominowana kwestią osłabienia negatywnych skutków procesów integracyjnych w Europie dla handlu krajów trzecich. W latach 1963 - 1967 odbyła się tzw. runda Kennedy'ego. Skutkiem tych rozmów był drastyczny spadek poziomu ceł. Nastąpiła redukcja stawek taryfowych na artykuły nierolnicze o 30-35%. Dwie trzecie z obniżonych ceł zmniejszono o 50%. Redukcją objęto około 64% ówczesnego eksportu światowego. Uzyskany dzięki temu wzrost wymiany towarowej był wyraźnie odczuwany w państwach wysoko rozwiniętych. Z kolei Runda Tokijska po raz pierwszy poświęcona była nie tylko redukcji ceł, ale także liberalizacji barier pozataryfowych. W jej rezultacie wynegocjowano sześć kodeksów dotyczących stosowania odnośnych środków pozataryfowych, tak by nie tworzyły one utrudnień handlu. Kodeksy te regulowały: dumping i cła antydumpingowe, licencje importowe, wycenę wartości dla potrzeb celnych, przeszkody techniczne w handlu, subsydia, cła wyrównawcze, zakupy rządowe. Zawarte też zostały trzy porozumienia w sprawie handlu artykułami mleczarskimi, mięsem wołowym i w sektorze lotnictwa cywilnego. Podpisanie we wrześniu 1986 roku Deklaracji w Punta del Ester (Urugwaj) oznaczało formalne rozpoczęcie negocjacji kolejnej, ósmej rundy GATT. Runda Urugwajska wyróżniała się nie tylko czasem trwania, ale też ilością problemów, którymi się zajęła. Przede wszystkim miała ona na celu uregulowanie wzajemnych zależności między GATT a WTO, tak, aby ciągłość tych instytucji miała miejsce. Poza tym zwiększyła ona przejrzystość reguł dotyczących handlu. Rozszerzyła porozumienie dotyczące handlu usługami, prawami własności intelektualnej i handlowymi aspektami bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz uzyskała porozumienie w sprawie obrotu produktami rolnymi. Na mocy jej postanowień powołano do życia GATS- porozumienie w Sprawie Handlu Usługami.
W dniu 15 kwietnia 1994 roku w Marakeszu (Maroko) odbyło się spotkanie kończące rokowania Rundy Urugwajskiej. Tego dnia sygnowano Umowę z Marakeszu o Ustanowieniu Światowej Organizacji Handlu (WTO - World Trade Organization). Umowę tą podpisały wszystkie kraje członkowskie GATT. Pod pojęciem Światowej Organizacji Handlu należy rozumieć tak Umowę powołującą tą organizację jak i inne porozumienia Rundy Urugwajskiej GATT. WTO można uznać zatem za następcę GATT.
Podsumowując ponad czterdzieści lat działalności GATT można zauważyć jej pozytywne i negatywne strony. Do tych pierwszych należy na pewno znaczne obniżenie stawek celnych, zmniejszenie protekcjonizmu (głównie celnego), czy uwzględnienie problematyki krajów słabiej rozwiniętych. Te wszystkie działania przyczyniły się do wzrostu handlu międzynarodowego. Jeśli chodzi o negatywne strony działalności, to na pierwszym miejscu znajduje się nieprzystosowanie tej organizacji do realiów lat 90- tych. Poza tym wiele krajów zaczęło stosować pozataryfowe środki oraz nastąpiło przesunięcie handlu, tzw. regionalizacja wymiany towarowej, przez co GATT nie mogła działać efektywnie.
W okresie tych kilkudziesięciu lat działalności odbyło się łącznie osiem rund negocjacyjnych; liczba uczestniczących w nich krajów zwiększyła się z 23 podczas pierwszej Rundy Genewskiej do 117 krajów w trakcie ostatniej rundy. W okresie tym wartość obrotów handlowych objętych negocjacjami wzrosła z 10 mld USD w 1947 do 464 mld USD w okresie 1986-1994. Nastąpiła znaczna redukcja i konsolidacja ceł w handlu międzynarodowym ( z 40% po II wojnie światowej do około 5-6% w momencie rozpoczęcia Rundy Urugwajskiej). W ciągu ponad 40 lat istnienia Układ stopniowo przekształcił się w trwałą organizację o niezbyt rozbudowanej, ale elastycznej i efektywnej strukturze instytucjonalnej.