Robert K. Merton (1910 - 2003) sformułował typologię reakcji na anomię (adaptacji do anomii) i na tej podstawie opisał tworzenie się zachowań dewiacyjnych pod wpływem struktury kulturowej i społecznej.
R. Merton uwzględnia trzy warianty stosunku jednostek do celów i norm:
- akceptację (+)
- odrzucenie (-)
- zastąpienie odrzucenia nowymi celami i/lub środkami (±)
Typologia R. Mertona wyróżnia pięć typów reakcji na anomię:
1. konformizm - jedyna reakcja niedewiacyjna
w pozostałych czterech - wskazuje na zachowania dewiacyjne:
2. innowacja
3. rytualizm
4. wycofanie
5. bunt
Konformizm:
a) akceptacja zarówno kulturowych celów, jak i zinstytucjonalizowanych
środków
b) są to typowe zachowania jednostek w społeczeństwie
c) reakcje konformistyczne muszą być dominujące, by system społeczny
funkcjonował właściwie
Innowacja:
a) dążenie do kulturowych celów poprzez nieinstytucjonalne (zabronione,
nielegalne) środki (kasjer bankowy, kasiarz)
b) akceptacja kulturowego nacisku na cel bez internalizacji
zinstytucjonalizowanych norm
c) oznacza, że jednostka jest nie w pełni socjalizowana
d) innowacja występuje we wszystkich warstwach społecznych, łącznie
z najwyższymi (przestępczość gospodarcza, „handlowy spryt”, „odświeżanie
wędlin” w marketach”), przestępczość wielkich koncernów czy korporacji
międzynarodowych; eufemizmy: „przekroczenie przepisów
administracyjnych”
e) największa tendencja do zachowań innowacyjnych w warstwach niższych
hierarchii społecznej, najbardziej narażonych na niespójność strukturalną
(między celami i normami a możliwościami ich osiągania dozwolonymi
środkami)
- w systemie kulturowym cele-wartości eksponowane jako cele dostępne dla
całego społeczeństwa
- struktura społeczna zaś znacznie ogranicza albo wręcz uniemożliwia do nich
dostęp większej części społeczeństwa
f) innowacja wynikiem „niedosocjalizowania”
Rytualizm:
a) odrzucenie celów i jednoczesna (nawet nadmierna) akceptacja środków
b) redukcja, zaniżenie poziomu lub rezygnacja z aspiracji, małe ambicja,
by zmniejszyć poczucie zagrożenia
c) rutyna i nadmierny konformizm
d) „urzędas”, „biurokrata”, „ciepła posadka”, „co się będę wychylał”
e) typ reakcji na anomię typowy dla warstwy niższej-średniej socjalizowanej
w kierunku podporządkowania, skrupulatności, odpowiedzialności, uległości;
„przekonformizowanie”
f) jednostki nie są wstanie przekroczyć silnie zinternalizowanych zakazów
naruszania norm
Wycofanie:
a) odrzucenie zarówno celów, jak i środków
b) jednostki sytuują się poza społeczeństwem
c) najrzadszy i najbardziej potępiany rodzaj reakcji na anomię
d) groźny dla systemu społecznego, jednostki bezproduktywnie obciążają
społeczeństwo, negując jednocześnie jego podstawowe wartości i normy
e) wg Mertona, wycofani to: psychotycy, narkomani, alkoholicy, włóczędzy,
hippisi
f) najdrastyczniejsza forma wycofania: samobójstwo
g) cechuje jednostki, które głęboko zinternalizowały zarówno cele, jak i środki,
ale w strukturze społecznej zajmują pozycje nie dające im szans na
osiągnięcie celów kulturowych zinstytucjonalizowanymi środkami
h) odejście od celów i norm czyni z człowieka jednostkę odspołecznioną
i) wg Mertona eskapizm zachodzi równolegle z akceptacją sukcesu jako
podstawowego dążenia społecznego jednostki
Bunt:
a) odrzuceniu zarówno celów-wartości (-), jak i norm-środków (-) ich realizacji
przy jednoczesnym
b) dążeniu do wprowadzenia nowych celów (+) i nowych środków (+)
c) jednostki:
- sytuują się na zewnątrz struktury społecznej
- próbują realizować wizję nowej struktury
- wyobcowują się z panujących celów i norm, które uznają za
- arbitralne, nie prawomocne i nie mogące wywoływać posłuszeństwa
d) bunt stanowi jedyny typ adaptacji do anomii o grupowym charakterze
e) innowacja i wycofanie także mogą przybierać charakter grupowy, lecz nie
należy to do ich istoty, tak jak w przypadku buntu
f) bunt charakteryzuje grupy wcale nie najbardziej upośledzone w strukturze
społecznej, lecz
g) nowo wyłaniające się warstwy i klasy społeczne, które w systemie
społecznym nie widzą możliwości dla rozwoju swoich aspiracji
h) wśród indywidualnych buntowników - najbardziej piętnowany jest renegat:
- odrzuca on panujące wartości
- mimo, że jemu samemu się powiodło
- łamie solidarność grupy
- ostentacyjnie podważa jej ideały
Główne wnioski:
1. chociaż typy reakcji na anomię Merton sprowadza w większości do zachowań
dewiacyjnych, to dowodzi, że dominujący jest konformizm, gdyż:
a) kultura dostarcza alternatywnych celów-wartości, dzięki czemu
wybierające je jednostki, ostatecznie pozostają w zgodzie ze
społeczeństwem, są konformistami, a nie dewiantami
2. typy reakcji na anomię można podzielić ze względu na stopień aktywności
jednostek na:
a) czynne: jednostka aktywnie usiłuje wpływać na bieg wydarzeń -
przykładem: konformizm, innowacja, bunt
pasywne: jak w rytualizmie czy wycofaniu, jednostka poddaje się wpływom, rezygnuje z prób przekształcania swej pozycji w hierarchii społecznej
Z teorii Mertona wyprowadza się następujące uogólnienia:
1. im silniejsza społecznie presja na osiągnięcie celów kulturowych, tym
słabszy konformizm jednostek wobec zinstytucjonalizowanych norm-
środków
2. tendencja ta cechuje głównie osoby o pozycjach społecznych
utrudniających osiągnięcie celów kulturowych
3. im większe psychiczne zaangażowanie jednostki w osiągnięcie celów, tym
większe prawdopodobieństwo zachowania dewiacyjnego
4. zablokowanie możliwości osiągnięcia celów za pomocą aprobowanych
środków, zwiększa prawdopodobieństwo zachowań dewiacyjnych
1