Dr Błażej Szymura
Instytut Psychologii
Uniwersytet Jagielloński
Sylabus wykładów z Psychologii procesów poznawczych
na rok akademicki 2005/2006
Wprowadzenie
1. Podstawowa charakterystyka procesów poznawczych.
Przedmiot i metoda psychologii poznawczej. Reprezentacje umysłowe. Realizm a konstruktywizm. Pojęcie procesu przetwarzania informacji jako manipulacji reprezentacjami umysłowymi. Elementarne i złożone procesy przetwarzania informacji. Podstawowe założenia paradygmatu poznawczego. Miejsce psychologii procesów poznawczych wśród innych działów współczesnej psychologii i innych dyscyplin naukowych zajmujących się poznaniem. Teoria Craika i Lockharta poziomów przetwarzania informacji Komputerowa metafora systemu poznawczego. Blokowe modele procesów poznawczych. Sieciowe modele procesów poznawczych. Parcjalne i holistyczne koncepcje systemu poznawczego. Podstawowe zadania psychologii poznawczej według Pylyshyna.
Elementarne procesy przetwarzania informacji
2. Selektywność i koncentracja uwagi.
Uwaga jako system selekcji informacji. Mechanizm selekcji danych na różnych poziomach przetwarzania informacji. Koncepcje Broadbenta, Treisman i Johnstona filtru uwagi. Teorie Treisman szeregowej i równoległej selekcji cech obiektów. Teoria Cave'a przewodników uwagi. Teoria Duncana uwagi ukierunkowanej na obiekt. Świadomość i przedświadomość. Zjawisko primingu. Procesy przeduwagowe. Reklama podprogowa. Argumenty za nieświadomym przetwarzaniem znaczenia informacji. Koncepcja Deutschów świadomej selekcji informacji. Uwaga "przedłużona". Spadek czujności uwagi w czasie. Teoria Bakera oczekiwań wynikających z uprzednich doświadczeń. Teoria Daviesa i Corcorana zmniejszającej się aktywacji. Teoria detekcji sygnałów.
3. Podzielność uwagi i kontrola poznawcza.
Uwaga jako system kontroli zasobów. Mechanizm dystrybucji zasobów mentalnych pomiędzy różne czynności. Zjawisko interferencji pomiędzy procesami realizującymi różne czynności. Teoria Allporta sztywnych modułów uwagi. Teoria Kahnemana elastycznych zasobów uwagi. Koncepcja procesów limitowanych przez dane/ zasoby Normana i Bobrowa. Procesy o różnym ładunku mentalnym Navona i Gophera. Zasoby specyficzne Hirsta i Kalmara. Rola uwagi w procesach kontroli poznawczej. Czynności automatyczne i kontrolowane. Koncepcja Shiffrina i Schneidera. Koncepcja Logana. Wpływ uczenia się na automatyzację czynności i uwalnianie zasobów mentalnych. Pozytywne i negatywne konsekwencje automatyzacji czynności. Transfer pozytywny i negatywny. Sztywność uwagowa.
4. Kodowanie informacji w pamięci świeżej.
Podstawowe rodzaje i magazyny pamięci. Pamięć ultrakrótkotrwała. Argumenty za istnieniem pamięci ultrakrótkotrwałej. Pamięć ikoniczna. Pamięć echoiczna. Pamięć krótkotrwała. Efekt krzywej pozycyjnej. Efekt świeżości. Szeregowe i wyczerpujące przeszukiwanie pamięci krótkotrwałej. Pamięć robocza. Pętla artykulacyjna i brudnopis wzrokowo-przestrzenny. Magazynowa czy magnetofonowa metafora pamięci świeżej? Kiedy przeszukiwanie pamięci krótkotrwałej może być równoległe i samowygaszające się? Argumenty za odrębnością poszczególnych magazynów pamięciowych. Różnice w pojemności, czasie przechowywania i rodzajach kodów pamięciowych oraz możliwej interferencji. Modele blokowe pamięci Attkinsona i Shiffrina oraz Linsdaya i Normana a modele jednorodne Craika i Lockharta oraz Cowana.. Relacje pomiędzy podstawowymi rodzajami pamięci świeżej.
5. Zapamiętywanie i trwałe przechowywanie informacji.
Pamięć długotrwała. Efekt pierwszeństwa. Efekt typowości. Fazy procesu pamięciowego. Zapamiętywanie. Czynniki mające wpływ na zapamiętywanie. Czy świadomość i głębokość przetwarzania jest gwarantem efektywności procesów pamięciowych? Techniki mnemoniczne. Przechowywanie. Krzywe Ebbinghausa. Konsolidacja śladu pamięciowego. Czynniki zakłócające proces konsolidacji. Wybitne zdolności pamięciowe. Odtwarzanie. Zjawisko reminiscencji.. Porównanie procesów odpamiętywania i rozpoznawania. Rodzaje odtworzenia a funkcjonowanie pamięci świeżej. Koncepcja jednofazowa Tulvinga. Koncepcja dwufazowa Loftusów. Zapominanie. Zacieranie engramów. Zjawiska interferencji proaktywnej i retroaktywnej. Pamięć autobiograficzna. Pamięć naocznych świadków.
Złożone procesy przetwarzania informacji
6. Spostrzeganie i rozpoznawanie struktur.
Potoczne koncepcje postrzegania. Klasyczne teorie postrzegania. Koncepcja asocjacjonistyczna. Prawa kojarzenia. Postaciowa koncepcja postrzegania. Zasady wyodrębniania figury z tła. Współczesne teorie postrzegania. Magazyny informacji sensorycznej. Postrzeganie jako proces rozpoznawania i kategoryzacji. Koncepcja Brunera kategoryzacji obiektów. Ekologiczne podejście Gibsona. Wpływ kontekstu na postrzeganie. Komputacyjna teoria postrzegania Marra. Proces spostrzegania jako proces empiryczny (oddolny) i aprioryczny (odgórny). Postrzeganie jako proces oddolny. Detekcja i integracja cech na poszczególnych poziomach percepcji. Postrzeganie jako proces odgórny. Forma reprezentacji umysłowej a spostrzeganie. Analiza czynności rozpoznawania twarzy i czytania. Priming percepcyjny oraz Word superiority effect w czytaniu.
7. Myślenie, rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji.
Myślenie jako łańcuch operacji umysłowych. Rodzaje operacji umysłowych. Prawa Berlyne'a. Reguły sterujące łańcuchami operacji umysłowych. Algorytmy i heurystyki. Myślenie produktywne, reproduktywne i krytyczne. Klasyfikacja Abelsona i Levi'ego sytuacji problemowych. Problemy dywergencyjne i konwergencyjne. Fazy rozwiązywania problemów. Strategie rozwiązywania problemów. Heurystyki Ashera. Zestawianie problemu z celem. Fazy generowania i eksploracji. Inkubacja. Przeszkody w rozwiązywaniu problemów. Sztywność intelektualna. Myślenie twórcze i odtwórcze. Poznawcza specyfika myślenia twórczego. Zjawiska wglądu i intuicji. Techniki twórczego rozwiązywania problemów. Burza mózgów. Synektyka. Rodzaje sytuacji decyzyjnych. Kompensacyjne i niekompensacyjne strategie podejmowania decyzji. Prawidłowości szacowania prawdopodobieństwa subiektywnego. Złudzenia walentne i possybilne.
8. Język i mowa.
Zdolność do posługiwania się pojęciami ogólnymi w odniesieniu do różnych desygnatów jako podłoże języka. Funkcje języka. Kompetencja językowa. Reguły nabywania języka. Próby nauczenia szympansów języka ludzkiego. Koncepcja Chomsky'ego gramatyki generatywno - transformacyjnej. Struktura powierzchniowa a struktura głęboka języka. Język a poznanie. Hipoteza determinizmu językowego. Dwujęzyczność, jej rodzaje i związane z nią problemy społeczne. Koszty przetwarzania w drugim języku a kompetencja językowa Język a mowa. Stadia rozwoju mowy. Kompetencja komunikacyjna. Zasady skutecznej komunikacji.
Reprezentacje umysłowe rzeczywistości
9. Problem języka kodowania danych zmysłowych.
Formy reprezentacji umysłowych. Reprezentacja nietrwała a reprezentacja trwała. Nietrwała wyobraźnia a trwała wiedza. Koncepcja Kosslyna reprezentacji obrazowych. Komponenty powierzchniowa i głęboka reprezentacji. Rotacje mentalne. Skanning umysłowy. Koncepcja Paivio dwóch systemów reprezentacji umysłowych. Relacje pomiędzy systemem obrazowym i systemem werbalnym. Picture superiority effect i jego konsekwencje dla skuteczności przekazów reklamowych. Rozwiązywanie sylogizmów obrazowo-werbalnych. Różnice indywidualne w preferowanych i stosowanych kodach. Hipoteza trzeciego języka kodowania. Koncepcja Pylyshyna amodalnych reprezentacji relacyjnych.
10. Reprezentacje pojęciowe jako jednostki trwałej wiedzy.
Istota, budowa i funkcje poznawcze pojęć. Pojęcia naturalne i matrycowe. Teorie struktury pojęcia jako zbioru cech. Klasyczne teorie nabywania pojęć. Koncepcja Lewickiego pojęcia jako zbioru cech istotnych. Teorie probablistyczne. Koncepcja Smitha, Shobena i Ripsa cech definicyjnych i cech charakterystycznych. Koncepcja Trzebińskiego rdzeni pojęciowych. Teorie egzemplarzowe. Koncepcja Rosch prototypowych egzemplarzy pojęć. Prototypowa budowa pojęć naturalnych. Prototyp jako średnia i modalna z napotkanych egzemplarzy. Zasada podobieństwa rodzinnego. Koncepcja Reeda ważnych egzemplarzy pojęć. Zasada pierwszeństwa ważnego egzemplarza. Sposoby kategoryzacji.
11. Problem organizacji danych umysłowych.
Rodzaje wiedzy trwałej. Wiedza deklaratywna. Sieć reprezentacji pojęciowych. Podejmowanie decyzji semantycznych. Koncepcja Andersona rozprzestrzeniającej się aktywacji. Zjawiska facylitacji semantycznej i inhibicji poznawczej. Koncepcja Rumelharta schematów jako dobrze zintegrowanych porcji reprezentacji pojęciowych. Teoria Abelsona i Schenka skryptów. Teoria Minsky'ego ram. Praktyczne wykorzystanie wiedzy o schematach poznawczych (reklama, propaganda, negocjacje). Niedeklaratywne rodzaje wiedzy. Systemy produkcji Andersona. Wiedza deklaratywna a proceduralna. Model Andersona zależności między systemami wiedzy.
Zakończenie
12. Dekalog umysłu.
Psychologiczna teorii poznania. Dwie podstawowe metafory umysłu: blokowa/ komputerowa/ magazynowa oraz jednorodna/ zasobowa/ sieciowa. Dziesięć reguł funkcjonowania umysłu: skąpca; podwójnego kodowania; przetargu; automatyzacji; sztywności; interferencji; torowania; pozycji; typowości oraz kontekstu zewnętrznego. Przykłady z laboratorium psychologii poznawczej. Przykłady z życia. Wyjątki od reguł. Różnice indywidualne: temperament, osobowość, inteligencja i twórczość w funkcjonowaniu umysłu: uwaga, pamięć, percepcja, myślenie i podejmowanie decyzji.