Populizm jest jednym z najbardziej niejednoznacznym i najtrudniejszym do zdefiniowania zjawisk, ruchów społecznych we współczesnym świecie. Charakterystyka historyczna wskazuje iż populizmy rodziły się na kilku kontynentach prawie równolegle i zawierały odmienne treści stanowiące do stawiania swoich postulatów.
Łacińskie populis oznacza lud, działanie z woli ludu, dla ludu, łączy etymologicznie różne populizmy.
Populistyczne społeczeństwo to solidarystyczna wspólnota zespolona więzami emocjonalnymi, których podstawą może być jedność losów historycznych lub też podobieństwo do różnych warunków życiowych.
Społeczeństwo populistyczne jest jednolite, unika wartościowania swoich członków, wprowadzania podziałów pionowych lub poziomych; jest także otwarte dla każdego, kto nie jest zadowolony ze swojego losu. Kto kontestuje istniejący stan rzeczy, jest gotowy stać się monolitem jakim ma być populistyczny lud.
Prymat populistyczny - pierwszy raz został użyty w Stanach Zjedn., w 1892r. ze stowarzyszeń farmerskich powstała partia populistyczna, której założeniem było reakcje chłopów na przywiązanie kursu dolara do ceny złota.
Nie wolno ukrzyżować ludzkości, na krzyżu ze złota. W tym samym czasie w Rosji rozwijał się populizm, który podobnie jak w USA można nazwać agrarnym. Tworzyło je rosyjskie narodnictwo. Był to ruch antyfeudalny, antykapitalistyczny próbujący połączyć demokratyczną równość z socjalizmem utopijnym.
Wskaźniki populizmu:
- wiara bez teologii: populizm jest ideowo bezkształtny , pusty a jeśli ma jakieś idee to zapożyczone i połączone w przypadkowy sposób. W populizmie dość często dochodzi do pomieszania motywów lewicowych i prawicowych, konserwatywnych z …… Jest on żywiołowym, niemal instynktownym buntem biednych przeciwko bogatym, rządzonym przeciwko rządzącym, a do buntu dochodzi najczęściej w warunkach kryzysu, gdy naruszone zostało ( ludowe ) poczucie sprawiedliwości, cokolwiek miałoby to znaczyć.
- vox populo vox dei ( głos ludu głosem Boga ): pierwszą i podstawową cechą populizmu jest przekonanie, że lud jest ostoją wszelkich cnót, posiadaczem zbiorowej mądrości, lub z definicji jest moralny, dobry, wspaniały, zły, zakłamany, zesputy. Są elity, ale nigdy lud.
Cechą wyróżniającą populizm jest brak respektu dla reguł. Dla porządku instytucjonalnego, konstytucyjnego. Populizm wmawia ludziom, że z dnia na dzień zrobi się dobrze, albo przynajmniej dużo lepiej, bo przepędzeni zostaną złodzieje i aferzyści. Lepiej podzieli się istniejące dobra. Populizm jest nieufny elitom, wszelkim mędrkom, gryzipiórkom, jajogłowym, bo zwykle mają się lepiej oni niż zwykły człowiek. Dla populizmu elitą są …., którzy posiadają coś czego nie posiada lud: władzę, majątek, wykształcenie, wpływy
- z woli ludu: populizm z reguły zwraca się przeciwko demokracji przedstawicielskiej i partiom politycznym, jeśli z tych środków przejściowo korzysta najczęściej wnikając sama partia, to po tylko aby rozróżnić zastany system od wewnątrz otwierając drogę dla demokracji bezpośredniej lub rządów autorytarnych. Populizm najchętniej sięga po niekonwencjonalne środki walki politycznej, gwałtowne demonstracje, strajki, blokady dróg i torów, które mają pokazać czego lud chce naprawdę.
- wiara bez Kościoła: nie są zdolni do utworzenia struktur sprawnej organizacji.
Cechy populizmu:
- charyzmatyczny przywódca: Stanisław Tymiński
- populizm kieruje się ku uboższym warstwom społecznym, ale unika związania się jedną z nich
- język propagandy populistycznej, jest on możliwie najprostszy, operuje hasłami składającym się z jednego wyrazu lub zbitki trzech wyrazów, np.: wojna na górze, sami złodzieje
- populizm jest ruchem niezadowolonych
- populizm jest ruchem antyintelektualnym
Ruchy społeczne w ujęciu teoretycznym
Według Szczepańskiego ruch społeczny powstaje wówczas gdy większa część ludzi świadomie i wspólnie dąży do realizacji wspólnego celu stosując te same metody działania kierując się wspólnymi wartościami i powołując się na wspólną ideologię.
Ruch społeczny jest świadomym zbiorowym dążeniem i zespołową działalnością ludzi zmierzających do osiągnięcia wspólnego celu.
Ruchy społeczne są to zorganizowane działania zbiorowe mające na celu zmianę lub opór wobec niej. Wobec sposobu urządzenia społeczeństwa, zwyczajów, norm czy pewnych utartych schematów myślenia, zwykle związane są z konfliktem społecznym i ideologią.
Cel ruchów społecznych wyznaczony jest zatem przez zbiorowy, nadrzędny , interes uczestników działań, cele ruchów mogą być ujmowane w perspektywie długofalowej jako cele strategiczne, a obok nich wyodrębnić można cele taktycznie cząstkowe określające kolejne kroki na drodze realizacji celu zasadniczego.
Cele są:
- wyrazem niezaspokojenia w ramach istniejącego systemu instytucjonalnego określonych potrzeb materialnych i niematerialnych
- sygnałem, że zakres i formy zaspokojenia określonych potrzeb nie satysfakcjonuje pewnych grup społecznych
- świadectwem pojawienia się nowych układów wartości i stylów życia, które nie znajduje swojego miejsca w istniejącym układzie instytucjonalnym
Dzięki ruchom zmienia się nie tylko świat materialny ale także człowiek i formy organizacji życia zbiorowego, w tym organizacja polityczna społeczeństwa. Na podłożu działań danych grup ludzkich tworzą się ruchy społeczne, ruchy polityczne wywierające wpływ na współczesne państwo, stosunki międzynarodowe i całą współczesną cywilizację. Ruchy społeczne mogą mieć charakter reformatorski lub rewolucyjny, w zależności od sposobu działania i zakresu zmian które proponują.
Ruch reformatorski powstaje gdy pewna zbiorowość wyraża niepokój, niezagrażając ładowi społecznemu, a przywódcy … korzystają ze środków masowego komunikowania w propagowaniu swej ideologii i strategii działania, a także prezentowaniu własnej osoby.
Ruch rewolucyjny może mieć start podobny do ruchu reformatorskiego, ale aby był dość silny i mógł zakończyć się zwycięską rewolucją. Stan niepokoju musi objąć szerokie masy i dotyczyć najważniejszych życiowych spraw. Aby wytworzyć silną motywację do rzeczywiście ewolucyjnych działań kierowanych przez ideologów umiejących powiększać i właściwie wykorzystać niezadowolenie nas w wywolaniu … i pomyślnym zakończeniu działań ewolucyjnych. Ruch rewolucyjny swą drogę … w ramach legalnego porządku ale siłę i w krótkim czasie chce dokonać gruntownych …. Istniejącego porządku społecznego. Nie wykluczając w tym celu użycie przemocy.