§ 26
Odesłanie do części ogólnej prawa cywilnego.
Zawieranie umów zobowiązaniowych podlega ogólnym regułom, sformułowanym w przepisach art. 66-721 części ogólnej Kodeksu cywilnego, które to przewidują cztery zasadnicze tryby zawierania umów: oferta, aukcja, przetarg i negocjacje. Kolejne zaś regulacje art. 73-81 KC normują ważną w tym zakresie problematykę czynności prawnych.
Definitywne zawarcie umowy (zwłaszcza o złożonej treści i istotnej z ekonomiczno-gospodarczego punktu widzenia doniosłości) może być poprzedzone różnego rodzaju czynnościami przygotowawczymi, mającymi bądź to charakter jednostronny, np. akcje informacyjne i reklamowe, bądź też dwustronny, tzw. porozumienia przedkontraktowe. Do porozumień przedkontraktowych należy zaliczyć konstrukcje wykształcone w praktyce, jak np. listy intencyjne, tzw. memoranda - określające cele i zamiary stron co do sposobu prowadzenia negocjacji i przyszłej treści umowy, a także już osiągniętych wyników negocjacji - umowy ramowe, programowe, długoterminowe, o negocjacje, jak również instytucje uregulowane w kodeksie cywilnym; umowy przedwstępne czy wzorce umów
Culpa in contrahendo.
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną podczas zawierania umowy tradycyjnie określa się mianem odpowiedzialności z tytułu culpa in conrtahendo. Należy zaznaczyć, że pojęcie to nie posiada definicji legalnej, lecz jest używane w nauce prawa i judykaturze. Jako że ustawodawca nie określił precyzyjnie zakresu tego pojęcia, formułowanie granic odpowiedzialności z tego tytułu jest możliwe nie na gruncie ogólnych regulacji odpowiedzialności deliktowej (art. 415 KC), jak również kilku unormowań szczegółowych (art. 72 § 2, art. 387 § 2, art. 736 KC), które wprost odnoszą się do nagannego zachowania kontrahenta we wskazanych nimi przypadkach procesu zawierania umowy.
W bardzo ogólnym ujęciu odpowiedzialność z tytułu culpa in conrtahendo należy więc rozumieć jako odpowiedzialność za szkodę spowodowaną przez zachowanie pozostające w związku z czynnościami podejmowanymi w procesie zawierania umowy, niezależnie od tego, czy umowa została ostatecznie zawarta, czy nie. Odszkodowanie z tego tytułu przysługuje w granicach tzw. ujemnego interesu umownego.
PRZYKŁAD: Strona, która przez swoje zachowanie w trakcie zawierania umowy w trybie ofertowym wyrządziła szkodę kontrahentowi, ponosi wobec niego odpowiedzialność na podstawie art. 415 KC.
Umowa przedwstępna.
Umowa przedwstępna (pactum de contrahendo) jest instytucją prawa cywilnego, która ułatwia procedurę kontraktowania i pozwala stronom na przygotowanie zawarcia określonej umowy (umowy definitywnej) w przyszłości - co do której strony podjęły już decyzję o jej zawarciu - gdy z jakiś powodów (natury prawnej lub faktycznej) jej zawarcie w konkretnej chwili nie może nastąpić. Należy przy tym podkreślić, że umowa przedwstępna nie jest sposobem zawarcia umowy, jak np. oferta, aukcja, przetarg czy negocjacje, gdyż sama jest umową zobowiązaniową. Nie określa zatem sposobu, w jaki strony składają oświadczenia woli, zawierając umową, jak to czynią wymienione tryby zawarcia umowy, lecz organizuje procedurę zawarcia umowy poprzez nałożenie na strony obowiązku zawarcia umowy w przyszłości (art. 389 § 1 KC).
Istotą umowy przedwstępnej jest zobowiązanie się jednej lub obu stron do zawarcia w przyszłości oznaczonej, ważnej umowy (umowy definitywnej, przyrzeczonej). W celu realizacji świadczenia z takiej umowy, które polega na zawarciu oznaczonej umowy definitywnej, konieczne jest więc złożenie stosownego oświadczenia woli. W przypadku gdy umowa przedwstępna została sformułowana jako jednostronnie zobowiązująca, tylko jedna ze stron jest zobowiązana do złożenia oświadczenia woli - wierzyciel, czyli strona uprawniona z umowy przedwstępnej, może żądać od zobowiązanego (dłużnika) złożenia oświadczenia oznaczonej treści, oraz umowy definitywnej (np. wystąpienie o wydanie odpowiedniego zezwolenia). W przypadku zaś umowy przedwstępnej dwustronnie zobowiązującej wyżej wskazany obowiązek będzie spoczywał na obu stronach umowy. Każda ze stron, spełniając swoje świadczenia, będzie więc mogła jednocześnie żądać, by strona przeciwna złożyła oświadczenie oznaczonej treści i ewentualnie dokonała innych jeszcze czynności przewidzianych w umowie.
Umowa przedwstępna może zobowiązywać do zawarcia wszelkich umów prawa cywilnego. Zakresem umowy przedwstępnej mogą być zatem objęte np. umowy zobowiązujące, o skutku rzeczowym, z zakresu prawa własności intelektualnej, z zakresu prawa rodzinnego, z zakresu prawa spadkowego, z zakresu prawa spółek.
Przesłanką ważności umowy przedwstępnej, sformułowaną w art. 389 § 1 KC, jest wymóg określenia w jej treści istotnych postanowień umowy przyrzeczonej. Istotne postanowienia umowy to jej elementy podmiotowo istotne, konieczne, które wyznaczają minimalny zakres treści zamierzonej w przyszłości umowy. Bez ich określenia nie jest więc możliwe wskazanie świadczenia, które zobowiązuje się spełnić dłużnik, i w konsekwencji nie jest możliwe na drodze sądowej tego obowiązku. W umowie przedwstępnej mogą także zostać zamieszczone dodatkowe zastrzeżenia umowne jak np. warunek, termin, kara umowna, zadatek czy prawo odstąpienia. Nie jest jednak dopuszczalne, jako niezgodne z naturą umowy przedwstępnej, zobowiązanie stron do spełnienia części świadczeń z umowy przyrzeczonej lub niektórych świadczeń w całości.
Przepisy art. 389 i 390 KC, regulujące umowę przedwstępną, nie wymagają dla niej formy szczególnej ani tez nie wymagają formy szczególnej dla celów dowodowych. Dla ważności umowy przedwstępnej nie ma znaczenia forma jakiej prawo wymaga dla ważności umowy przyrzeczonej. Obecnie oznaczenie w umowie przedwstępnej terminu zawarcia umowy przyrzeczonej nie stanowi przesłanki ważności umowy przedwstępnej. Rezygnując z wymogu, by każda umowa przedwstępna zawierała termin zawarcia umowy przyrzeczonej - co do dnia wejścia w życie nowelizacji KC z 14.02.2003 r. było przesłanka ważności umowy przedwstępnej - ustawodawca przewidział w art. 389 § 2 KC szczególnym mechanizm określania tego terminu, jeśli strony nie ustaliłyby go w umowie. Wyznaczony w umowie lub w inny sposób termin zawarcia umowy przedwstępnej, nie jest terminem końcowym , lecz jedynie terminem spełnienia świadczenia, w razie wątpliwości zastrzeżonym na korzyść dłużnika. Jego upływ nie powoduje zatem wygaśnięcia zobowiązania z umowy przedwstępnej, a tylko przesadza o wymagalności roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej i w konsekwencji o rozpoczęcie biegu rocznego terminu przedawnienia tego roszczenia (art. 390 § 2 KC). Jeżeli w ciągu roku od dnia zawarcia umowy przedwstępnej nie został wyznaczony termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie można żądać jej zawarcia. Termin ten, ma charakter zawity. Oznacza to, ze jeśli upłynąłby on bezskutecznie, to wymagałoby nie tylko roszczenie o spełnienie świadczenia in natura w postaci złożenia oświadczenia woli, ale wszystkie zobowiązania wynikające z tej umowy, w tym roszczenie odszkodowawcze.
Każda ważnie zawarta umowa przedwstępna zobowiązuje do zawarcia umowy w niej przyrzeczonej (389 § 1 KC). W przypadku gdyby strona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej uchylała się od jej zawarcia, zakres realizacji tego obowiązku przez stronę uprawnioną byłby jednak uzależniony od tego, czy umowa przedwstępna wywoływała skutek słabszy czy też silniejszy (390 § 1 i 2 KC). Jeśli strony umowy przedwstępnej zawarłyby umowę o treści odbiegającej od postanowień umowy przedwstępnej, to musiałyby wyraźnie wskazać, że umowę zawiera ją w celu wykonania zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy przedwstępnej. W przypadku gdyby tego nie uczyniły, zobowiązanie z umowy przedwstępnej w dalszym ciągu obciążałoby dłużnika.
Zgodnie z treścią art. 390 § 2 KC roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Niniejszy roczny termin przedawnienia dotyczy wszelkich roszczeń, które powstały wskutek zawarcia umowy przedwstępnej i dotyczy także tych, które wynikają z jej dodatkowych zastrzeżeń umownych (np. zadatku czy kary umownej). Rocznym terminem przedawnienia objęte są zatem takie roszczenia, jak np.: zawarcie umowy przyrzeczonej, odszkodowawcze, o zapłatę kary umownej, o zwrot podwójnej wysokości zadatku.
Początkiem biegu terminu przedawnienia roszczeń z umowy przedwstępnej jest bezskuteczny upływ terminu uzgodnionego lub wyznaczonego do zawarcia umowy przyrzeczonej (389 § 2 zd. 1 i 2 KC). Jeżeli jednak roszczenie o zawarcie umowy uległo oddaleniu, a zatem nie może zostać zrealizowany skutek silniejszy, to strona, która żądała wykonania umowy przedwstępnej, powinna mieć zapewnioną możliwość realizacji skutku słabszego, czyli roszczenia odszkodowawczego rozpoczyna bieg dopiero z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia oddalającego żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej (390 § 3 zd. 3 KC).
Podstawowa różnica między umową przedwstępną a umową definitywną polega na tym, że umowa przedwstępna jedynie zobowiązuje strony do zawarcia w przyszłości umowy przyrzeczonej (definitywnej), natomiast umowa definitywna (również zawarta z zastrzeżeniem warunku) określa już zachowania stron, prowadzące do osiągnięcia konkretnego celu gospodarczego. Jeśli jednak istnieje wątpliwość co do tego, czy strony zawarły umowę przedwstępną czy definitywną, a zostały spełnione wszystkie przesłanki dojścia do skutku umowy przyrzeczonej, to należy przyjąć, że strony zawarły umowę definitywną. Wynika to z założenia, że strony z reguły dążą do bezpośredniego zrealizowania zamierzonego celu gospodarczego.
UMOWA PRZEDWSTĘPNA A UMOWA RAMOWA
Umowa ramowa, podobnie jak umowa przedwstępna, jest instrumentem organizującym proces zawierania umów w przyszłości. Ustawodawca nie nadał jej jednak normatywnego kształtu, stąd jej konstrukcja jest wytworem praktyki obrotu gospodarczego. Za umowę ramową można uznać kontrakt, który określa warunki zawierania w przyszłości szeregu umów realizacyjnych, przez co należy rozumieć zarówno tryb zawierania i formę tych umów, jak i wskazanie przynajmniej niektórych elementów ich treści. Umowa taka może również zawierać zobowiązanie do podejmowania starań w celu zawierania tych umów i wówczas rodzi zobowiązanie starannego działania objęte odpowiedzialnością odszkodowawczą (art. 471 KC) - z reguły tworzy więc zobowiązanie o charakterze trwałym - „współdziałanie przez zawieranie umów”. Z uwagi na okoliczność, iż umowa ramowa nie spełnia przesłanek ważności umowy przedwstępnej z art. 389 § 1 KC i nie określa w sposób wystarczająco precyzyjny treści umów realizacyjnych, nie może być podstawą dla przymusowego wyegzekwowania zawarcia umów realizacyjnych.
PRZYKŁAD: Strony zobowiązują się w umowie ramowej np. do zawierania terminowych operacji finansowych, czyli dokonywania zakupu lub sprzedaży w określonym terminie towaru (np. metali szlachetnych bądź surowców), albo instrumentów finansowych (np. papierów wartościowych, kontraktów waluty) po cenie według kursu, stopy procentowej lub indeksu, określonych w umowie ramowej - różnica w cenie jest wtedy zyskiem lub stratą stron transakcji.
3