Tworzenie warunków do wspomagania dziecka słabo widzącego i niewidomego
Opracowała   mgr Anna Gralla

1. Wprowadzenie.

Wzrok ma wprost nieocenione znaczenie w nauce każdego dziecka, z więc jego brak utrudnia poznawanie rzeczywistości oraz kształtowanie umiejętności praktycznych począwszy od czynności dnia codziennego po naukę czytania i pisania.  Wzrok pomaga orientować się w przestrzeni, co jest warunkiem samodzielnego poruszania się.

2. Rodzaje uszkodzeń wzroku i ich przyczyny.

Zez i oczopląs, który może towarzyszyć bielactwu, zaćmie i schorzeniom rogówki to przykłady uszkodzenia czynności motorycznych gałek ocznych. Przy zaćmie, bielmie oraz przy wadach takich jak: krótkowzroczność, nadwzroczność i astygmatyzm następuje zaburzenie czynności optycznych. Za pomocą metod okulistycznych można zbadać ostrość wzroku, czyli sprawność widzenia centralnego. Dzieci, które zachowały do 5% normalnej ostrości wzroku zaliczamy do niewidomych z resztkami wzroku. Ostrość wzroku od 5% do 33% normalnej ostrości mają dzieci słabo widzące. U dzieci niewidomych widzenie centralne zostało całkowicie zniszczone. Zaburzenie widzenia obwodowego powoduje ograniczenie pola widzenia. Ubytki pola widzenia występują przy chorobach siatkówki, po krwotokach do ciałka szklistego, przy cukrzycy. Zaburzenie widzenia barw, których oko może rozróżnić aż 160 występuje przy zmianach w centralnej części siatkówki. "Kurza ślepota" jest związana z uszkodzeniem pręcików.
W przypadku uszkodzenia kory mózgowej następuje dysfunkcja czynności percepcyjnych, czyli wrażeń wzrokowych i spostrzeżeń przedmiotów
i zjawisk  z otaczającej rzeczywistości.
Uszkodzenie wzroku może wystąpić na skutek:
- czynników genetycznych,
- czynników wrodzonych, gdy uszkodzenie wzroku powstaje w okresie płodowym   i spowodowane jest głównie chorobami matki w czasie ciąży, także zatruciami,  spożywaniem  alkoholu przez matkę i wcześniactwem,
- chorób oczu po urodzeniu i w późniejszym okresie (jaskra, zaćma , nowotwory oka),
- chorób ogólnych np.: cukrzycy, gruźlicy, zapalenia opon mózgowych,
- niewłaściwej diety (brak witaminy A),
- urazów.

3. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem.

Z medycznego punktu widzenia dzieci z uszkodzonym wzrokiem  dzielimy na:
- dzieci całkowicie niewidome,
- niewidome z resztkami wzroku,
- dzieci słabo widzące.
Ważne jest też kiedy nastąpiło uszkodzenie wzroku. Tu dzielimy na:
- dzieci z uszkodzonym wzrokiem od urodzenia i od wczesnego dzieciństwa,
- dzieci całkowicie lub częściowo ociemniałe, czyli te , które w późniejszym okresie życia stały się niewidomymi lub słabo widzącymi.
Pedagog musi znać aktualny stan wzroku dziecka, prognozę medyczną oraz sposób jego funkcjonowania w sytuacjach szkolnych i poza szkolnych. Musi też znać techniki alternatywne nie oparte na wzroku (dzięki któremu ludzie widzący odbierają 80% informacji), a słuchu i dotyku.
 Zarówno dzieci niewidome jak i niewidome z resztkami wzroku w celu dokładnego poznania kierują się dotykiem i słuchem, przy czym u całkowicie niewidomych obrazy przedmiotów, ludzi i zjawisk pozbawione są światła i barwy, a u niewidomych z resztkami wzroku istnieją elementarne  wyobrażenia wzrokowe takie jak wyobrażenie światła, wielkość, kształt, barwa.
 U dzieci słabo widzących zmysł wzroku utrzymał dominującą rolę w orientowaniu się w przestrzeni, poznawaniu przedmiotów, ludzi i zjawisk oraz działaniu praktycznym. Wzrosło u nich jednak znaczenie słuchu i dotyku dla wyrównywania i uzupełniania informacji uzyskanych za pomocą wzroku.
 Dzieci ociemniałe to grupa, która straciła wzrok w wieku późniejszym. Problemem jest zaakceptowanie pogorszenia stanu zdrowia i przystosowanie się do zupełnie odmiennych warunków życia. Dzieci gwałtownie tracące wzrok potrzebują szybkiej i mądrej pomocy ze strony psychologa, pedagogów
i rodziców.
 Wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem możemy spotkać też dzieci z dodatkowymi niepełnosprawnościami: uszkodzonym słuchem, niepełnosprawnością intelektualną, uszkodzeniem narządu ruchu czy schorzeniami wewnętrznymi.

4. Tyflopedagogika.

           Uczniowie z uszkodzonym wzrokiem mają odmienne możliwości edukacyjne   i dlatego trzeba im stworzyć specjalne warunki dla uzyskania pełnego rozwoju psychofizycznego i społecznego oraz przygotowania ich do funkcjonowania w środowisku ludzi widzących. Tym zajmuje się tyflopedagogika - dział pedagogiki specjalnej. Tyflopedagodzy:
- częściowo adaptują programy szkolne,
- wskazują specjalne i zmodyfikowane metody dydaktyczne,
- przygotowują nauczycieli, którzy będą pracować z dziećmi z uszkodzonym wzrokiem.
Program dla uczniów niewidomych i słabo widzących powinien być realizowany w pełnym zakresie, wymaga jednak pewnych modyfikacji. Także proces dydaktyczny musi być dostosowany do możliwości i potrzeb niepełnosprawnych uczniów. Dostosowanie programu polega też na jego poszerzeniu o dodatkowe zajęcia. Dla uczniów niewidomych  będzie to nauka brajla oraz samodzielnego poruszania się, a dla uczniów słabo widzących - usprawnianie wzroku.
Niektóre pomoce dydaktyczne można przystosować dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Są to m. in. ekierki lub linijki z wypukłą podziałką, modele roślin i zwierząt wypukłe mapy, książki o powiększonym druku czy książki brajlowskie. Dla uczniów słabo widzących i dla uczniów niewidomych
z resztkami wzroku ważne jest, aby elementy pokazywanych im przedmiotów były zróżnicowane pod względem kolorystycznym.
Najczęstsze formy pracy tyflopedagoga to pogadanka, demonstracja dotykowa, werbalny opis przedmiotów i zjawisk, dodatkowe słowne wyjaśnianie i.t.p.  Inny problem to wolniejsze tempo pracy tych uczniów, którym pomóc mogą zajęcia dydaktyczno-wyrównanwcze.
Nauczyciele pracujący z dziećmi z uszkodzeniami wzroku muszą w swej pracy kierować się następującymi zasadami:
- dziecko z uszkodzonym wzrokiem, które nie ma dodatkowych defektów jest zdolne do osiągnięcia normalnego rozwoju psychicznego i społecznego;
- takie dziecko może osiągnąć normalny rozwój psychiczny i społeczny w tym samym czasie co dzieci widzące;
- wśród dzieci z uszkodzonym wzrokiem istnieją indywidualne różnice, które są biologicznie uwarunkowane;
- procesy poznawcze i działania dzieci z uszkodzonym wzrokiem są ze swej natury wolniejsze niż dzieci widzących;
- dzieci z uszkodzonym wzrokiem wymagają większego zaangażowania, pracy i cierpliwości oraz współpracy nauczycieli i rodziców.
Obecne tendencje w tyflopedagogice to odchodzenie od tzw. systemu segregacyjnego na rzecz integracji szkolnej. W Polsce aktualnie występują oba systemy. Mamy 3 tysiące dzieci niewidomych i słabo widzących, z których 77% pobiera naukę w systemie integracyjnym, a tylko 23% w systemie segregacyjnym.

5. Rehabilitacja wzroku.

Termin rehabilitacja wzroku pojawił się w latach 60-tych. Przedtem uważano, że osłabiony wzrok należy oszczędzać, aby go dłużej zachować. Jednak nauka i technika dowiodły, że używanie wzroku nie tylko nie jest szkodliwe, ale sprzyja rozwojowi umiejętności patrzenia i dostrzegania obiektów w otoczeniu. Jeżeli zaburzenia widzenia powstały przed 6 rokiem życia dziecka następujące ćwiczenia pomogą widzieć mimo fizycznych ograniczeń:
- stymulowanie do patrzenia (otwieranie oczu, odwracanie głowy),
- stymulowanie widzenia (jaskrawe, świecące, poruszające się obiekty)
- rozwijanie podstawowych sprawności wzrokowych takich jak fiksacja (umiejętność utrzymania spojrzenia na obiekcie)
- prowadzenie wzrokiem poruszającego się obiektu,
- rozwijanie pojęć i pamięci wzrokowej.
Osobę ze słabowzrocznością nabytą musimy nauczyć patrzeć i widzieć tzn. doprowadzać do oka więcej informacji, wykorzystując do tego kontrast, właściwe oświetlenie, odpowiednie ustawienie gałki ocznej, pomoce optyczne. Musimy nauczyć w jaki sposób łączyć techniki wzrokowe z technikami dotykowymi i słuchowymi, aby zachować maksymalne bezpieczeństwo i sprawność w wykonywaniu określonej czynności.

6. Pomoce ułatwiające widzenie.

Oświetlenie jest bardzo ważne, ponieważ niektórzy słabo widzący potrzebują silniejszego oświetlenia, natomiast przy albiniźmie, achromatopsji i aniridii występuje światłowstręt. Niektórym osobom przeszkadza olśnienie - rażące światło. Pamiętać też należy, że światło naturalne najbardziej sprzyja pracy wzrokowej.
Kontrast. Widoczność  obiektu można poprawić poprzez zwiększenie kontrastu między obiektem a tłem lub zwiększenie kontrastu wewnętrznego w obrębie obiektu.
Wielkość obiektu. Osoby słabo widzące lepiej będą widziały duże przedmioty niż małe.
Czas obserwacji. Potrzeba więcej czasu na obserwację i na wykonanie pewnych czynności z użyciem wzroku - niekiedy warto poszukać alternatywnej techniki z użyciem innych zmysłów.

Pomoce nieoptyczne  to:
- lampy,
- latarki,
- filtry światła,
- osłony.
Także:
- papier z pogrubiona liniaturą,
- narzędzia do pisania,
-  "okienko"
- deska z klipsem,
- pulpit,
- powiększony druk.

Pomoce optyczne pozwalają osobom słabo widzącym korzystać z tych samych materiałów co widzący. Najpopularniejsze to:
- lunety,
- lupy,
- okulary lupowe.
Wiele zalet mają powiększalniki telewizyjne i komputerowe (powiększają do 64 x)   oraz lupy elektroniczne.

Pismo brajla.

Dziecko całkowicie niewidome i widzące szczątkowo nie odbiera informacji drogą wizualną. Pismo brajla jest techniką komunikowania się wykorzystującą możliwość dotyku. Opiera się na zasadzie sześciopunktu. Umożliwia kontakt z drukiem, pozwala na stosowanie zasad gramatyki, ortografii i interpunkcji. Za pomocą 63 znaków można utworzyć wszystkie alfabety językowe, notację matematyczną i informatyczną, nuty itp.
Przed rozpoczęciem nauki systemem brajla dobrze jest poznać właściwości psychofizyczne ucznia, dostosować program i tempo nauczania do jego indywidualnych potrzeb.

Rysunki wypukłe.

 Rysunek wypukły czyli relief jest ważnym środkiem informacji o otaczającej rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i technicznej. Współczesne konwencje rysunkowe:
- rysunek geometryczny przedstawiający figury płaskie,
- rysunek ilustracyjny,
- scena - rysunek kilku przedmiotów,
- rysunek przedmiotu w przekroju,
- plan budynku, terenu, miasta,
- mapa,
- diagram,
- rzut przedmiotu na 3 płaszczyzny.

Pomoce dydaktyczne i środki techniczne przydatne w nauczaniu dzieci z uszkodzonym wzrokiem.
Pomoce wspomagające przemieszczanie się:
- białe laski,
- urządzenia do wykrywania przeszkód,
- sygnalizatory i informatory dźwiękowe,
- kompasy.
Sprzęt oświetleniowy.
Pomoce optyczne.
Urządzenia do czytania.
Urządzenia do obsługi komputera.
Maszyny do pisania:
- pismem zwykłym,
- pismem brajla
Urządzenia liczące:
- liczydła,
- kubarytmy,
- specjalne kalkulatory.
Pomoce do pisania i rysowania:
- tabliczki i rysiki,
- papier,
- modele szesciopunktów,
- przybory: zeszyty, ekierki itp.
Urządzenia do rejestrowania i odtwarzania dźwięków:
- magnetofony,
- notatniki elektroniczne,
- radia itp.

Urządzenia mówiące.

Wytwarzana za pomocą techniki informatycznej mowa syntetyczna zrewolucjonizowała metody zdobywania informacji. Najważniejsze zalety syntezatorów to regulowana prędkość przekazywania informacji, słuchowa kontrola wciskanych klawiszy podczas pisania i niska cena.
W krajach zachodnich bardzo powszechny jest elektroniczny notatnik, który może niedługo zastąpi tradycyjne narzędzia do pisania brajlem.

Urządzenia elektroniczne wykorzystujące pismo brajla.

 Do nowoczesnych urządzeń elektronicznych wykorzystujących zmysł dotyku należą monitory brajlowskie, notatniki z klawiaturą brajlowską, elektroniczne maszyny do pisania oraz drukarki brajlowskie.

 Zagadnienia nauczania początkowego dzieci z dysfunkcja wzroku.

 Jednym z warunków powodzenia edukacji integracyjnej jest dobrze przygotowany nauczyciel. W nauczaniu musi wykorzystywać inne zmysły, tzn. słuch i dotyk.
 Klasa, w której znajdzie się dziecko niewidome nie musi być w jakiś szczególny sposób przystosowywana. Trzeba jedynie pamiętać o kilku zasadach:
- uczeń z defektem wzroku musi mieć własne miejsce w klasie,
- musi poznać klasę,
- nie wolno zmieniać miejsca przedmiotów, by unikać urazów,
- drzwi do klasy musza być zamknięte albo całkowicie otwarte,
- nie zabraniać samodzielnego poruszania się po szkole,
- dla słabo widzących zadbać o właściwe oświetlenie,
 
 
 

Rehabilitacja podstawowa.

Celem rehabilitacji podstawowej jest ukształtowanie u dziecka maksymalnej samodzielności Jest kilka etapów tej rehabilitacji:
1. Rehabilitacja lecznicza - polega na zahamowaniu procesów chorobowych lub ograniczeniu skutków choroby.
2. Rehabilitacja psychiczna - niweluje negatywne reakcje na inwalidztwo poprzez oddziaływanie na sferę emocjonalną, wzmacnia czynniki motywacyjne dziecka.
3. Rehabilitacja zawodowa - każdy niewidomy człowiek powinien zdobyć zawód, aby w przyszłości mógł żyć na własny rachunek. Przygotowanie do tego etapu trwa od najwcześniejszych lat szkolnych dziecka.
 

Źródła:

1. Poradnik dydaktyczny dla nauczycieli realizujących  podstawę  programową w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi
i słabo widzącymi.   Praca zbiorowa.  Ministerstwo Edukacji Narodowej    Warszawa 2001
2. "Stymulacja umiejętności widzenia słabo widzących dzieci." Grażyna Walczak
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1998
3. "Dziecko niepełnosprawne, jego rodzina i edukacja" Kazimierz Jacek Zabłocki
Wydawnictwo Akademickie "Żak" Warszawa 1999

---