Układ Endokrynalny (hormonalny)
Gruczoły produkujące hormony nie posiadają przewodów wyprowadzających, a ich wydzielina dostaje się bezpośrednio do krwi i innych płynów ustrojowych, dlatego też ten rodzaj wydzielania nazywany jest dokrewnym lub endokrynalny. Często też z powodu bliskich powiązań strukturalnych i czynnościowych układ nerwowy i endokrynalny ujmuje się jako jeden układ neurohormonalny.
*Podwzgórze pełni nadrzędną rolę w układzie endokrynalny. Jest ono częścią układu nerwowego, wchodzi w skład międzymózgowia. Komórki podwzgórza mają właściwości i komórek nerwowych (przewodzenie bodźców elektrycznych) i wydzielniczych (produkcja hormonów). Hormonami, które produkuje podwzgórze są:
-wazopresyna, która zwiększa wchłanianie wody w kanalikach nerkowych. Powoduje wiec zatrzymanie wody w organizmie i zwiększa obojętność krwi i płynów tkankowych. Powoduje także skurcze mięśni naczyń krwionośnych, przez co podwyższa ciśnienie krwi.
-oksytocyna, która powoduje skurcze mięsni gładkich macicy podczas porodu, w końcowej fazie aktu płciowego ułatwia transport plemników w stronę jajowodów. Powoduje także obkurczanie elementów kurczliwych gruczołów mlecznych u karmiących matek, dzięki czemu mleko spływa do przewodów mlecznych.
Podwzgórze produkuje również hormony, które mają wpływ na wydzielanie lub hamowanie wydzielania hormonów przedniego płata przysadki mózgowej. Przykładem może być somatoliberyna, która pobudza uwalnianie hormonu wzrostu, czyli somatotropiny.
1.Przedni płat przysadki mózgowej wydziela hormony tropowe takie jak:
- hormon wzrostu, który pobudza ogólny wzrost kości i mięśni
-prolaktyna, która pobudza wydzielanie mleka w sutkach
-fulotropina, stymuluje rozwój gonad i rozpoczynanie dojrzewania płciowego
U kobiet pobudza wzrost i dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego (Graafa), oraz wydzielanie estrogenów.
U mężczyzn pobudza spermatogenezę
-lutropina
U kobiet wywołuje owulację, odpowiada za powstawanie ciałka żółtego oraz wydzielanie progesteronu i estrogenów
U mężczyzn pobudza jądra do produkcji androgenów
2.Szyszynka- wydziela melatoninę hamującą rozwój gruczołów płciowych. Melatonina wpływa również na ośrodek snu i czuwania, a także powoduje agregację ziaren barwnik melaniny, prowadząc do rozjaśnienia skóry.
3.Tarczyca wydziela:
-tyroksynę
-trójodotyroninę
Oba hormony odpowiedzialne są przede wszystkim za nasilenie procesu przemiany materii w komórkach organizmu i produkcji ciepła. Stymulują również syntezę białek, wzrost i dojrzewanie różnych tkanek. Pośredniczą w syntezie i uwalnianiu hormonu wzrostu.
-kalcytonina, która powoduje obniżenie poziomu wapnia we krwi na skutek zwiększonego odkładania tego składnika w kościach.
4.Przytarczyce wydzielają:
-parathormon, który zwiększa stężenie wapnia we krwi, zmniejsza wydalanie wapnia z moczem, aktywuje witaminę D.
5.Grasica produkuje
-tymozynę, która wpływa na procesy immunologiczne
-tymostymulinę, która pobudza wytwarzanie interferonu
-tymopoietynę, która hamuje przewodzenie impulsów nerwowych między komórkami nerwowymi a mięśniowymi, przez co oddziałuje na siłę skurczów mięśni szkieletowych.
6.Trzustka
Spełnia nie tylko rolę gruczołu trawiennego. Zawiera ona, bowiem również liczne skupienia tkanki, zwane wysepkami Langerhansa, w których występują komórki alfa, produkujące glukagon i komórki beta, produkujące insulinę. Obydwa te hormony działają wywołując przeciwstawne efekty.
Glukagon powoduje podwyższenie poziomu cukru we krwi. Jego zadanie polega na ochronie organizmu przed skutkami spadku poziomu glukozy w czasie między posiłkami, w czasie głodzenia lub wysiłku fizycznego. Odbywa się to głównie poprzez nasilenie procesu rozkładu glikogenu w wątrobie i mięśniach i uwalnianie glukozy do krwi.
Podstawowym efektem działania insuliny jest obniżanie poziomu glukozy we krwi. Bodźcem do jej wydzielania jest wysoki poziom glukozy, następuje wówczas przyspieszenie transportu błonowego monosacharydów, aminokwasów i fosforanów w wątrobie, mózgu i mięśniach, zahamowanie mobilizacji rezerw tłuszczowych i nasilone magazynowanie glukozy w wątrobie w postaci glikogenu.
Ogólnie insulina pobudza anabolizm w komórkach różnych tkanek i narządów, stąd jej duże znaczenie w procesie wzrastania organizmu. Najsilniejszy rozwój wysepek Langerhansa trzustki można zaobserwować w wieku 3 lat oraz w okresie pokwitania. Z wiekiem zmienia się proporcja komórek alfa do komórek beta, które przeważają.
Aktywność insuliny w surowicy krwi utrzymuje się na wysokim poziomie do ok.40 - 50 roku życia, a do 70 roku spada o około 50 %. U ludzi starych obniża się, więc metabolizm węglowodanów i wzrasta poziom cukru we krwi.
7.Nadnercza
Składają się z 2 części o różnym pochodzeniu i budowie, odmiennej dynamice rozwoju, spełniających odmienne funkcje w organizmie.
8.Kora nadnerczy zbudowana jest z 3 warstw;
- kłębkowatej, - która jest położona najbardziej na zewnątrz. Sygnalizuje ona i wydziela tzw. Mineralokortykoidy, czyli aldosteron i dezoksykortykosteron. Hormony te wpływają głównie na gospodarkę wodno - mineralną ustroju, zwiększają resorpcję sodu i wydalanie potasu. Powoduje to podwyższanie ciśnienia krwi.
- pasmowej, -która syntetyzuje glikokortykoidy, czyli kortyzol i kortykosteron. Hormony te, pomimo przyspieszania syntezy glikogenu w wątrobie, powodują podwyższenie poziomu glukozy we krwi, gdyż jednocześnie zmniejszają zużycie glukozy i zwiększają szybkość przekształcania białek w węglowodany. Hormony te hamują także syntezę białek i obniżają liczbę leukocytów we krwi, przez co ograniczają m.in. odporność organizmu.
- Siatkowej, - która syntetyzuje hormony płciowe (androgeny). Jest to głównie dehydroepiandrosteron (DHEA) i niewielkie ilości androstendionu i testosteronu. Wpływają one na przyspieszenie syntezy białek i wzrastanie organizmu, przede wszystkim w dzieciństwie, - czyli zanim zaczną funkcjonować gruczoły płciowe. Odpowiadają za rozwój drugorzędnych cech płciowych mężczyzn.
9.Rdzeń nadnerczy wydziela 2 hormony: adrenalinę (epinefrynę) i noradrenalinę (norepinefrynę). Mobilizują one organizm do działania i przygotowują go do warunków stresowych. Ich działanie (głównie adrenaliny) polega m.in. na przyspieszeniu częstości skurczów serca, podwyższeniu ciśnienia tętniczego krwi, rozszerzeniu naczyń krwionośnych w mięśniach szkieletowych, zwiększeniu wentylacji płuc, podwyższeniu poziomu glukozy we krwi i rozkładzie tłuszczów w tkance tłuszczowej, rozszerzeniu źrenic i poprawie przytomności umysłu. Rdzeń nadnerczy posiada własne unerwienie i jest pobudzany za pośrednictwem ośrodków nerwowych części współczulnej układu autonomicznego.
10.Gruczoły płciowe spełniają ważną rolę jako gruczoły wewnątrzwydalnicze. Produkowane przez nie hormony płciowe można podzielić ze względu na budowę i na działanie. I tak wyróżniamy: androgeny, estrogeny i progestyny.
Głównym androgenem męskim jest testosteron produkowany przez komórki w jądrach. Oprócz niego produkowane są też pewne ilości androstendionu i dihydrotestosteronu. Androgeny zaliczamy do hormonów anabolicznych. Pobudzają one zarówno podziały komórek jak i wzrastanie i dojrzewanie tkanek. W trakcie rozwoju zarodkowego i płodowego osobników płci męskiej androgeny kształtują ośrodek rozrodczy w podwzgórzu w kierunku męskim. Pobudzają rozwój dodatkowych narządów płciowych tj. przewodów i gruczołów wydzielniczych, które przenoszą plemniki i produkują płyn nasienny. W okresie dojrzewania powodują wzrost moszny i prącia, gruczołu krokowego i pęcherzyków nasiennych, rozwój owłosienia łonowego i wzrost gruczołów łojowych oraz rozrost mięśni, kośćca i krtani.
W wieku dojrzałym androgeny odpowiadają za prawidłowy przebieg spermatogenezy i popęd płciowy, za typowe dla płci męskiej owłosienie na twarzy i klatce piersiowej, a także za zanikanie włosów na głowie. Największa produkcja androgenów następuje w wieku około 20 lat, później stopniowo spada. Spadek ten jest najszybszy w okresie między 40 a 50 rokiem życia, co prowadzi do objawów, zwanych przekwitaniem męskim, czyli andropauzą.
Głównym estrogenem produkowanym przez jajniki jest estradiol, a także estron. Estrogeny, podobnie jak androgeny wykazują istotne działanie anaboliczne. Są odpowiedzialne za wzrost i rozwój jajowodów, macicy, pochwy oraz zewnętrznych narządów płciowych. Wpływają na zwiększenie ilości białek kurczliwych, ( czyli aktyny i miozyny) w mięśniówce macicy, dzięki czemu powodują wzrost jej samoistnej kurczliwości oraz pobudzają regenerację warstwy czynnościowej śluzówki macicy podczas cyklu miesięcznego. Współdziałają one również w rozwoju gruczołów sutkowych. Przyspieszają dojrzewanie kośćca i odpowiadają za ukształtowanie miednicy u kobiet. Około 50 roku życia następuje zakończenie wydzielania estrogenów przez jajniki ustanie miesiączkowania, czyli menopauza.
Progesteron odpowiada za przygotowanie macicy do przyjęcia (inplantacji) zapłodnionej komórki jajowej i za kontrolę przebiegu ciąży. Wydzielaniu progesteronu w drugiej fazie cyklu menstruacyjnego towarzyszy wzrost temperatury ciała o od 0,2 do 0,5 st. C, co jest wykorzystywane przy termicznej metodzie antykoncepcji.