Partia polityczna (z łaciny pars, partis - część), dobrowolna organizacja, reprezentująca interesy określonej grupy społecznej, zmierza do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej w celu realizacji swojego programu politycznego.
Geneza partii politycznych sięga dawnych zgromadzeń stanowych, których członkowie łączyli się w koterie (grupy) arystokratokratyczne. Pierwsze tego typu partie powstały w XVII w. w parlamencie angielskim, torysi dali początek konserwatystom, a wigowie liberałom. W okresie rewolucji francuskiej pojawiły się kluby polityczne, które miały zalążki struktury organizacyjnej. Ich rozwój nastąpił podczas Wiosny Ludów. Pod wpływem upowszechnienia się prawa wyborczego w XIX w. zaczęły powstawać nowoczesne partie masowe.
Współcześnie w państwach demokratycznych partie polityczne pełnią kilka funkcji:
1) kształtują opinię społeczną, propagując programy partyjne;
2) wyborczą, budując program polityczny, selekcjonując kandydatów i organizując wybory;
3) rządzenia, realizowana jest przez partię, która wygrała wybory. Obsadza ona samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami główne stanowisko w państwie. Natomiast partie, które wybory przegrały i nie weszły w skład koalicji, przechodzą do tzw. opozycji politycznej.
Partie polityczne ze względu na genezę oraz program można podzielić na: partie chadeckie, partie liberalne, partie komunistyczne, partie konserwatywne, partie socjaldemokratyczne oraz partie ultraprawicowe.
Status prawny partii politycznych w Polsce określa Konstytucja RP oraz ustawa o partiach politycznych z 1997. Zakazane jest istnienie partii politycznych odwołujących się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu oraz tych, których program lub działalność zakłada bądź dopuszcza nienawiść rasową i narodową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa.
GENEZA PARTII POLITYCZNYCH
W nauce przyjmuje się klasyczny już podział etapów rozwojowych partii politycznych, zaproponowany przez Maxa Webera[21]. Pierwszy z nich tworzą koterie arystokratyczne, drugi to partie jako kluby polityczne i wreszcie trzeci, który stanowią nowoczesne partie masowe. Nie wszyscy jednak do końca się z tą systematyką zgadzają. I tak istnieją poglądy wyróżniające jeszcze jako pierwotną ich formę, czyli ugrupowania o strukturze rodowej[22]. Ich historia sięga starożytnego Rzymu, gdzie rządzący nobilowie tworzyli factiones, łączące kilka rodów pod przewodnictwem jednego, który odgrywał w niej rolę nadrzędną[23]. Kolejną ewolucyjnie formę ugrupowań politycznych w Rzymie, znacznie bliższą dzisiejszemu rozumieniu partii politycznych i w zasadzie stanowiącą już zalążek koterii arystokratycznych, stanowiły stronnictwa popularów i optymatów. Ich głównym zadaniem było popieranie własnych kandydatów podczas wyborów[24].
Zgodnie ze stanowiskiem Webera, uważającego że między poszczególnymi etapami musi istnieć ciągłość[25], za najstarsze koterie arystokratyczne, będące pierwowzorem partii politycznych możemy uznać angielskie stronnictwa wigów i torysów. Takie nazwy zostały im nadane w czasie poprzedzającym Chwalebną Rewolucję z 1689 roku. Różnice między nimi przejawiały się na płaszczyźnie wyznaniowej oraz stosunku do władzy królewskiej i pozycji parlamentu. W XVIII wieku jednak partia torysów rozpadła się i odrodziła dopiero prawie sto lat później. Na pewien czas także przestało istnieć stronnictwo wigów. W przypadku tych ugrupowań nie można było jeszcze mówić o partii. Powszechne było przechodzenie z frakcji do frakcji, a także kupowanie głosów przez rząd, czyli wypłacanie pewnych sum pieniężnych w zamian za poparcie w parlamencie[26]. Koterie angielskie, mimo iż najwyraźniej zarysowane nie były wyjątkiem. Także w Polsce istniały stronnictwa arystokratyczne takie jak: obóz hetmański, obóz królewski oraz Familia Czartoryskich, różniące się zarówno w kwestiach ustrojowych, politycznych, jak i stosunkiem do sąsiednich państw[27].
Kolejnym etapem rozwoju stała się epoka partii klubowych, której początki związane są z Rewolucją Francuską. Inaczej wyglądało to w Anglii, gdzie trudno jest znaleźć przejście między etapem koterii, a etapem klubów[28]. Pierwsza faza tego etapu charakteryzuje się jeszcze dosyć słabą organizacją wewnętrzną. Kluby tworzone są głównie przez deputowanych, wspólnie wypracowujących stanowiska, które to mają zajmować na forum parlamentu w konkretnych sprawach. Główną łączącą ich więzią były zbieżne interesy. Klasyczna postać takich klubów przypada na koniec XVIII wieku we Francji, a wzorcem mogą być tutaj kluby jakobinów czy żyrondystów[29].
Kolejna faza charakteryzuje się wyjściem ugrupowań poza parlament. Generalnie ugrupowania te skupiały się najczęściej wokół pewnych czasopism, przedstawiających ich poglądy oraz wspierających je w walce politycznej[30]. W Europie można wyróżnić dwa modele występujące w tej fazie: brytyjski i kontynentalny. Pierwszy z nich zaczął rozwijać się wraz z reformą prawa wyborczego w 1832 roku, rozszerzającą zakres podmiotowy prawa wyborczego. Wtedy to frakcje parlamentarne wigów i torysów doprowadziły do powstania klubów politycznych, pełniących rolę komitetów wyborczych partyjnych kandydatów na deputowanych. Oprócz parlamentarzystów do takich klubów należały elity społeczne. Ośrodki decyzyjne tych ugrupowań, funkcjonujących już pod nazwami Partii Konserwatywnej i Partii Liberalnej, mieściły się odpowiednio w Carlton Club i Reform Club. Lokalne kluby stopniowo zacieśniają między sobą kontakty, czemu sprzyja powołana do życia nowa funkcja centralnego agenta wyborczego, koordynującego ich działalność[31]. Model kontynentalny nie przejawiał się tak dobrą organizacją jak brytyjski. Najsilniejsze wyodrębnienia nastąpiły we Francji, gdzie także powstały stronnictwa konserwatystów i liberałów, oparte głównie na podziałach społecznych. Pierwsze z nich popierane było z reguły przez szlachtę i arystokrację, drugie zaś przez burżuazję i ludzi wolnych zawodów, a co za tym idzie przez prasę i centra intelektualne. Liberałowie w celu dotarcia do wyborców tworzyli popierające ich poglądy organizacje społeczne jak Towarzystwo Praw Człowieka czy Klub Republikański dla Ochrony Wolności Wyborców. Miały one jednakże charakter doraźnych komitetów wyborczych. Podobnie w parlamencie nie powstawały jeszcze, podobne do angielskich, frakcje deputowanych. Poza Francją wszelkie ruchy polityczne były z reguły efemeryczne i nie można o nich mówić jako o protoplastach partii politycznych[32]. Zmiana nastąpiła w ostatnim etapie tej fazy, wraz z powstawaniem partii elitarnych. W partiach tych zaczęła powstawać pewna struktura organizacyjna oraz zaczątki przynależności członkowskiej. Posiadały one z reguły określony program polityczny oraz wewnętrzne prawo w postaci statutu. W ich skład wchodzili dość liczni członkowie, którzy to dysponowali prawami politycznymi (głównie biernym i czynnym prawem wyborczym). Prawo członkostwa było dla nich dobrowolne, lecz w zasadzie związane z aktywną działalnością związaną z popularyzowaniem idei, z którymi dana partia była związana. Funkcjonowanie tego typu ugrupowań przypada na kontynencie na okres liberalizacji, związany z Wiosną Ludów[33]. Przykładem partii tego typu mogą być niemieckie ugrupowania z początku II połowy XIX wieku takie jak Partia Postępowa, Narodowo-Liberalna czy Niemiecko-Konserwatywna, różniące się głównie stosunkiem do polityki prowadzonej przez kanclerza Bismarcka[34].
Wraz z rozszerzaniem się kręgu osób uprawnionych do głosowania rozpoczął się kolejny etap rozwoju partii politycznych. To właśnie wtedy zaczęły powstawać partie masowe, choć ich geneza jest różna na wyspach brytyjskich i na kontynencie europejskim. Geneza konserwatystów i liberałów jako partii masowych sięga lat 60 XIX wieku, kiedy to powołały one własne organy kierujące działalnością lokalnych komitetów wyborczych. Ich pierwotnym celem było zapewnienie wpływu członkom partii na działalność frakcji parlamentarnych, w rzeczywistości jednak miał miejsce proces odwrotny i to liderzy frakcji podporządkowali sobie krajową organizację partyjną[35]. W nieco inny sposób, choć także z przekształcenia komitetów wyborczych powstała Partia Pracy. Przekształciła się ona z platformy wyborczej związków zawodowych i w 1906 roku przyjęła dzisiejszą nazwę. O klasycznej partii można mówić dopiero 12 lat później, kiedy to labourzyści wprowadzili członkostwo indywidualne i ogłosili własny, niezależny od związkowego program polityczny[36]. Odmiennie przedstawia się geneza partii masowych w Europie kontynentalnej. Za impuls do ich tworzenia należy uznać powstawanie partii socjaldemokratycznych, mające charakter oddolny. Ich źródłem były różnorakie stowarzyszenia robotnicze o charakterze zarówno zawodowym, jak i kulturalnym bądź oświatowym, przyjmujące jako jeden z najważniejszych celów przyznanie powszechnego prawa wyborczego. To właśnie pod wpływem ich sukcesów i znacznie większej liczbie osób uprawnionych do głosowania (powstałej poprzez obniżanie lub znoszenie cenzusów wyborczych), inne partie, oparte dotychczas na strukturze klubowej, zaczęły tworzyć własne organizacje masowe dla pozyskania jak największej liczby zwolenników[37]. Partie nowego typu oprócz tego, iż zrzeszały znacznie większą ilość członków, posiadały też silniej sformalizowane struktury organizacyjne oraz programy polityczne. Wtedy właśnie powstały wśród nich do dziś istniejące nurty partyjne, takie jak: konserwatyści, liberałowie, chadecy, socjaldemokraci i komuniści[38]. W czasach obecnych można jednak zaobserwować pewien zmierzch partii masowych, następujący w zasadzie z dwóch powodów. Pierwszym z nich stał się upadek systemu komunistycznego reprezentowanego przez silnie zinstytucjonalizowane partie masowe, także w Europie Zachodniej. Związany jest z tym drugi powód, czyli odejście partii od funkcji grupowania osób o zbliżonych poglądach na rzecz powrotu do źródeł, a więc pełnienie przez nie funkcji wyborczych, do czego potrzebne są sprawne, chociaż niekoniecznie liczne, organizacje terenowe. Poza tym powszechne staje się przejmowanie zadań partii politycznych, przez pewne bloki wyborcze, grupujące nie tylko partie, ale i inne organizacje społeczno-polityczne. Najlepszym tego przykładem może być obecna sytuacja we Włoszech czy we Francji, w których to wspomniane bloki są tworzone przez liczne, nie zawsze całkowicie sobie bliskie ugrupowania. Szczególnie widoczne stało się to w byłych krajach tzw. bloku wschodniego, gdzie w zasadzie partie masowe nie istnieją.