EDWARD PIEŚCIKOWSKI - „EMANCYPANTKI” BOLESŁAWA PRUSA
Pierwotny tytuł: Emancypantka - publikowana w „Kurierze Codziennym” w latach 1890-1893. Ten pierwodruk będzie przedmiotem dalszych rozważań. Uwzględniać trzeba też będzie drugie wydanie, książkowe wydanie już Emancypantek - 1894, oraz drugie książkowe, ogólnie trzecie. Materia otrzymany z tego zestawienia pozwoli odpowiedzieć na pytanie: jak tworzył Bolesław Prus?
CIEKAWOSTKA: Prus, gdy zabierał się do nocnego pisania, zabierał ze sobą kwaszonego ogórka i kawałek czarnego chleba
By w miarę dokładnie zapoznać się z warsztatem pisarskim Prusa, musimy zdać sobie sprawę, że pojęcie to ma charakter metaforyczny. Jest mało sprecyzowane i może oznaczać ogół środków pomocniczych w twórczości pisarskiej (dokumenty i dzieła, z których pisarz korzysta), metodę twórczą, znamienne dla danego autora środki wyrazu.
Emancypantka pisana była i ogłaszana z dużymi przerwami. Prus lubił i był przyzwyczajony do tworzenia powieści porcjami dziennymi i sam określał rozmiary, zawartość i kompozycję odcinka. Także i Emancypantka była takim utworem, w którym odcinek był cząstką konstrukcyjną, a nie skutkiem technicznego zabiegu, przy pomocy którego można pociąć na odcinki każdą powieść. W ogóle zagadnienie powieści odcinkowej jest u nas bardzo słabo opracowane, choć tak powszechnie występujące. Np. Sienkiewicz prawie zupełnie zrezygnował ze wszystkich cech znamionujących poetykę powieści odcinkowej - nie znosił przerw w publikacji, stosował specjalną dynamizację akcji, dialogi i opisy. Na podstawie twórczości Sienkiewicza łatwiej będzie zrekonstruować poetykę powieści odcinkowej.
1836 r. - pomysł publikowania powieści w dziennikach (Francja - Emil de Girardin), „zawodowi” dostawcy powieści w odcinkach: Eugeniusz Sue i Dumas-ojciec. Porównywanie ich bardzo poczytnych powieści do dzisiejszych radiowych Matysiaków i W Jezioranach.
Cechą charakterystyczną powieści w odcinkach jest masowość odbiorcy, zdemokratyzowanie czytelniczego audytorium, wiara w prawdziwość powieściowej rzeczywistości.
Świadomość odrębności gatunkowej powieści w odcinkach istniała od czasu jej powstania.
Do znamion „klasycznej” powieści w odcinkach zalicza się:
tendencja do nadużywania stereotypów melodramatycznych (bohater, akcja)
zagmatwana intryga
szybki rozwój tempa akcji
aura tajemniczości
lubowanie się w okropnościach
raptowne zawieszanie akcji w momentach największych napięć emocjonalnych, widać tu elementy romansu awanturniczego, łotrowskiego, gotyckiego, sensacyjnego itp.
W dwudziestoleciu międzywojennym powieść w odcinkach znów się rozwinęła, często grafomańska (schematyczne i stereotypowe postacie)
Stereotypy i epizody
Postacie i sytuacje fabularne - stereotyp melodramatyczny - także w Emancypantkach.
Pani Latter - wywieść ją można z tradycyjnego schematu: matka poświęcająca się bez reszty dzieciom, potem przez nie zawiedziona, umierająca w ubóstwie i osamotnieniu
historia Solskiego: schemat - ubieganie się o rękę kobiety niższego pochodzenia, zazwyczaj guwernantki, przez sławnego magnata z dużymi pieniędzmi
Helenka - piękna, lecz bezwzględna i egoistyczna
Zgierski - chytry, podły intrygant
Joasia - kobieta uwiedziona
Stella - ofiara wolnej miłości, potem tajemnicza kobieta w czerni
Obiegowe motywy i sytuacje:
Madzia i Krukowski, Madzia i Solski - odrzucone oświadczyny
Krukowski i Femcia - zerwane zaręczyny
Cynadrowski - samobójstwo
Kotowski i Kazimierz - pojedynek
Cecylia i Madzia - klasztor
seanse spirytystyczne
Pisarz nawiązywał tym do tradycji powieści społecznej, biograficzno-obyczajowej i tendencyjnej, a nagromadzenie ulubionych postaci i sytuacji było autorskim ukłonem do masowej publiczności. Schlebianie gustom czytelniczym (wyznacznik powieści w odcinkach).
Prus dużą rolę wyznaczał uczuciu. W percepcji dzieła literackiego „stan uczuciowy musi być osią powieści”. W emancypantkach Madzia pełni taką rolę, z której postacią związany jest pomysł kompozycyjny: kołowacizna, dobroć i naiwność. W powieści nuży czytelnika, ale w odcinkach chwyt kompozycyjny powracających nieporozumień spełnia swoją rolę: aktywizował „współudział” czytelnika w perypetiach.
Nadrzędna problematyka
Nie tylko dzieje Madzi, pozbawione raczej niezwykłych wydarzeń, lecz także proces złożony i dramatyczny, kształtowania się jej światopoglądu; wszystko i wszyscy mają jakiś związek z Madzią.
Pieścikowski dąży do obalenia utartego poglądu o epizodyczności Emancypantek jako efektu odcinkowego ich powstawania.
Elementem konstytuującym odcinek jest zdarzenie, przynajmniej jedno w każdym odcinku. Zadania te w większości przypadków nie są zrelacjonowane, lecz mają charakter prezentacyjny. Prezentowanie narracji wszechobecnej i uszczegółowionej; prezentacja sceniczna - przedstawienie z bliska, szczegółowość; ujęcie dramatyczne (skupienie uwagi na działaniu).
Zdarzeniowość o charakterze prezentacyjnym wpływa na odcinkową percepcję utworu: pozyskiwała zainteresowanie czytelnika, stanowiła składnik zastępczy w stosunku do burzliwych i niezwykłych, a przykuwająca właśnie uwagę, perypetii dawnej powieści w odcinkach. Stwarzało złudzenie teraźniejszości.
Sceniczność
To jakby ciąg scen, które często pokrywają się z odcinkami.
Puentowanie
Wynika ze zdarzeniowej i scenicznej kontrastowości odcinków, puentowanie to zamkniecie jakichś faz, sytuacji, czy etapów fabularnych: mogą być emocjonalnie obojętne, zaskakujące, punktem zawieszenia, zabawne, refleksyjne, intencjonalne.
PODSUMOWANIE: odcinek to jednostka konstrukcyjno-zdarzeniowa - czynnik konstytutywny; odcinek - swoista cząstka budowlana, wypuentowana.
Funkcje tomów i rozdziałów
Prus dwukrotnie dzielił powieść na rozdziały. Ustalenie cezur między tomami jest autorską propozycja interpretowania, a zakończenia to tego sygnały i utajone komentarze. Dotyczy to tez podziału na rozdziały.
Wydanie książkowe podzielił na nowo. Nadał rozdziało tytuły, co stworzyło dodatkowy czynnik interpretacji autorskiej.
Tytuły te nie tyle zapowiadają zawartość treściową rozdziału, ile treść tę komentują. W wydaniu książkowym autor umieszcza swe dointerpretowanie. Uwypuklił dzięki temu aspekt psychologiczno-moralny i filozoficzny świata, proces krystalizowania się poglądu na świat, podkreślił też przeciwieństwa rzeczywistości: jej charakter dobry i zły, wielki i mały, jasny i ciemny. Owe dointerpretownie tekstu świadczy o niepełnym zadowoleniu Prusa z odcinkowego sposobu tworzenia powieści. Faraona nie pisał już w ten sposób.
Tytuł
Prus zmienił Emancypantkę na l. mn., gdyż był to tytuł bardziej pojemny, stosowalny do wielu bohaterek - emancypantek. Wystąpienie w powieści zmian związane jest z problemami: gubi Prus Madzię w większej ilości bohaterek. Sugeruje także, że utwór tylko lub głównie mówi o problemach emancypacji. Stąd nadinterpretacja tytułu, gdy chodzi o losy i kształtowanie się postaci Madzi.
Madzia to geniusz uczucia; naiwna, infantylna, ograniczona. Zmiana tytułu może łączyć się ze zmianą koncepcji całego utworu. Możemy o tym tylko przypuszczać, że łączy się to z „pęcznieniem” kwestii kobiecej w trakcie postawania utworu.
Zauważamy zmiany i korekty w postaci Madzi, co jest związane z zacieraniem niekonsekwencji powstałych na skutek odcinkowej metody tworzenia i na skutek niedopracowania koncepcji utworu, w chwili jego prasowej publikacji. Inne postaci są poddane w mniejszym stopniu takim zabiegom.
Styl
Prus skreślał i modyfikował język Emancypantek. Są tu ślady tuszowania, drogą skreśleń, przejawów typu ekspresjonistycznego. Takie atrybuty tego stylu, jak frazeologiczna niezwykłość i dobitność oraz brutalizacja sprzyjały percepcji odcinkowej, a w wydaniu książkowym raziły. Dlatego też zacierał stosowane często w publikacji odcinkowej celowo, środki aktywizowania uwagi czytelnika drogą niespodzianek, zaskoczeń, nagłych zwrotów. Przy wydaniu książkowym Prus usuwał także błędy, własne niedopatrzenia i przeoczenia oraz najbardziej rażące pomyłki zecerskie.
Czas akcji
Październik 1877 - wrzesień 1879; niewykluczone, że rok później. Intencją autora było umieszczenie jej w czasie akcji Lalki (1878-1879). Prus często powraca do schyłku lat 80-tych w swych głównych dziełach, gdyż około 1880 r. widział on najbardziej charakterystyczny splot tendencji znamionujących pozytywizm.
Kwestia kobieca
Na początku swej drogi pisarskiej Prus pokpiwał z emancypacyjnych aspiracji kobiet. Jednocześnie pisze felietony pełne zaangażowania i troski o sprawy kobiece: prawo do nauki, pracy, zrównanie prawne. W Polsce i na świecie rozwija się ruch emancypacyjny, więc temat Emancypantek był bardzo aktualny. Jednak przedstawienie dążeń emancypacyjnych przez Prusa w swojej powieści jest bardzo zaskakujące. Przedstawił ruch kobiecy jednostronnie, wręcz karykaturalnie, a przez to nieobiektywnie i krzywdząco. Bierze się to stąd, że w powieści występują emancypantki sensu stricte, a więc kobiety samodzielne: pani Latter, panna Malinowska, Stella. Prus przedstawił działalność stowarzyszenia kobiecego w krzywym zwierciadle. Ujawnia się tutaj dwustronność Prusa. Z jednej strony ujęcie kwestii obrony kobiecego prawa, a z drugiej strony: sarkazmu w stosunku do ekstremistycznych postulatów feministek.
Ten negatywny stosunek wiąże z latami 90-tymi, kiedy to, jak głosi Prus, nastąpiły pewne wynaturzenia, a feministki wydają się dotknięte jakąś nerwozą.
W ten sposób obserwujemy tu układanie się czasu powstania i akcji powieści. Obserwujemy to również w występowaniu w utworze zagadnień spirytyzmu, którym bardzo interesowano się w latach 90-tych.
Emancypantki były głosem w dyskusji lat 90-tych na temat zjawisk parapsychicznych i ich negatywną oceną.
W okresie powstania Emancypantek przez całą Europę przechodzi fala pesymizmu, schopenhaueryzmu, czym Prus interesował się i dostrzegał tego ujemne skutki.
Emancypantki usiłują rozprawić się z materializmem pojętym prymitywnie, tzn. mechanicznym. Prus w utworze akcentuje dobitnie, że takie poglądy prowadzą do pesymizmu, że jest to przy tym działanie społecznie szkodliwe i destruktywne. Z tym wszystkim podjął dyskusję na łamach swojej powieści.
Prus - propagator optymizmu filozoficznego i Prus - rzetelny realista, poszli jednak swoimi drogami. Przedstawiona zatem w Emancypantkach rzeczywistość społeczna lat 90-tych znamion optymizmu nie posiada, tak jak nie mógł się jej doszukać w polskiej rzeczywistości lat 90-tych.