Pytanie o Arche jako źródłowy problem filozoficzny. Różne znaczenia tego terminu. Przykłady odpowiedzi na pytanie o arche - koncepcje jednoczynnikowe i wieloczynnikowe.
Arché (gr. ἀρχή etymologicznie oznacza zasadę, przyczynę, władzę) - w filozofii przedsokratejskiej termin oznaczający praprzyczynę wszystkich bytów i zarazem ich zasadę.
Pierwotna zasada kierująca światem (gr. κόσμος), wszechświatem. Istnienie tej zasady postulowała jońska filozofia przyrody. Dla Talesa arché to woda, dla Anaksymandra arché jest bezkresem (apeiron), dla Anaksymenesa arche jest powietrzem, dla Pitagorasa liczbą.
Pierwsi filozofowie nazywani byli fizykami, czyli badaczami physis (przyrody). Pierwsze teorie filozoficzne charakteryzował właśnie pogląd, że wszystko, co istnieje, posiada wspólną prazasadę, arché.
Arché w filozofii Talesa
Tales był inicjatorem filozofii przyrody - jako pierwszy mówił o istnieniu jedynej zasady, która jest przyczyną wszystkich istniejących rzeczy, uznając, że jest nią woda. Według Talesa zasada była: źródłem, czyli początkiem rzeczy; ujściem, czyli końcem rzeczy; trwałą podporą rzeczy (co później nazywano substancją). Zasadą było to, z czego powstały rzeczy, dzięki czemu są i na co się rozpadną. Tales twierdził, że zasada jest wodą, ponieważ wszystko co żyje bierze z wody, ona podtrzymuje to życie i wszystko w niej umiera.
Arché w filozofii Anaksymandra
Anaksymander najprawdopodobniej wprowadził termin arché na oznaczenie pierwszej i ostatecznej rzeczywistości. Anaksymander inaczej niż Tales twierdził, że zasadą nie jest woda lecz "bezkres" (apeiron). Termin "apeiron" oznaczał coś, co jest pozbawione granic zewnętrznych i wewnętrznych oraz nieskończenie przestrzenne i jakościowo. Według Anaksymandra bezkres musiał posiadać obie te cechy. Skoro rodził on nieskończenie wiele światów, to musiał być nieskończony przestrzennie, a skoro nie był wodą, to musiał być nieokreślony jakościowo. Filozof uważał zasadę za boską, gdyż posiadała one cechy przypisywane greckim bogom, uważał też, że była ona nieśmiertelna, i że rządziła i kierowała wszystkim. Rzeczy powstawały z bezkresu poprzez rozdzielanie czy odłączenie przeciwieństw (twarde-miękkie, suche-mokre itp.).
Arché w filozofii Anaksymenesa
Anaksymenes wprowadził zmiany do teorii swojego mistrza, które mówiły o tym, że zasada wprawdzie jest nieskończona co do wielkości i ilości, lecz nie jest nieokreślona, gdyż jest (nieskończonym) powietrzem. Uważał powietrze jako element wszechobecny o różnych stopniach rozrzedzenia (para, woda, mgła itp.). Anaksymenes nie rozumiał, w jaki sposób przeciwieństwa oddzielając się od siebie miały tworzyć różne rzeczy. Dlatego uznał, że musi znaleźć inne rozwiązanie. Przyjął pogląd, że powietrze najłatwiej ze wszystkich rzeczy poddaje się przemianom, dzięki czemu najlepiej nadaje się do tworzenia rzeczy. Wnioski te wyprowadzał z obserwacji bytu ożywionego, który żył dopóty, dopóki oddychał, a gdy nie oddychał, nie żył. Tak jak dla ludzi do życia niezbędne jest powietrze, tak było niezbędne dla wszystkich rzeczy i całego kosmosu, który Anaksymander uważał za ożywiony. Uważał, że w wyniku ruchu powietrza powstają rzeczy poprzez zagęszczenie i rozszerzenie. Anaksymenes uważa się jako pierwszego w dziejach ludzkości meteorologa.
Arché w filozofii Heraklita
Heraklit podkreślał, że warunkiem istnienia rzeczy jest ich ruch (zasada powierzchnej zmiennośi "panta rei"- wszystko płynie). Zauważył że jedną niezmienną rzeczą jest zmienność. Uważał, że nic nie trwa w stanie bezruchu, ale wszystko się porusza i ciągle przekształca. Filozof uważał, że zasada polega na jedności przeciwieństw. Rozumienie arche u Heraklita znacznie różni się od jej rozumienia u wcześniejszych filozofów przyrody - Heraklit za arché uważał ogień, mówił, że wszystko jest przekształceniem ognia. Nie traktował tego jednak dosłownie, ale jedynie widział w ogniu symbol wiecznej zmienności, konfliktu i harmonii. Dla Heraklita ogień był życiem, które żyje śmiercią tego, co spala, był nieustanna przemianą w dym i popiół. Heraklit jako pierwszy przypisał arche inteligencję, co zawiera się w jego słowach: "Natura ludzka jest pozbawiona rozumu, lecz nie boska". Heraklit uchodzi za ojca dialektyki (metody badania rzeczywistości w ruchu i rozwoju), ojca koncepcji LOGOS (szukanie rozumu świata, który tłumaczy w jakiś sposób rzeczywistość), ojca myślenia racjonalnego (pokory wobec rozumu). Autor wielu aforyzmów oddających charakter jego filozofii: "Nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki."(tym co stałe w rzece to nazwa) "Do tej samej rzeki wstępujemy i nie wstępujemy, jesteśmy zarazą i nie jesteśmy."(narodziny i śmierć) "Wojna jest matką wszystkich rzeczy."(ścieranie się)
Liczba jako arché w filozofii pitagorejczyków
Pitagorejczycy odrzucili wszystkie wcześniejsze próby definicji zasady i uznali, że jest nią liczba. Pitagorejczycy pierwsi zauważyli, że wiele zjawisk przyrodniczych można wyrazić w relacjach liczbowych, i przejęci tym odkryciem skłonni byli konstruować także takie zależności liczbowe, które nie istniały rzeczywiście. Widzieli w liczbach nieparzystych element czegoś nieokreślonego, a w parzystych - element czegoś określonego, zaś liczba jako synteza czegoś nieograniczonego w granicy może być elementem ograniczającym lub determinującym.
Oprac. na podstawie Filozofii Ubaldo Nicola.
Arche- było pierwszą ideą filozoficzną wywodzącą się ze szkoły z Miletu. Polega ono na przyjęciu istnienia początkowej zasady, czegoś, co z niczego się nie wywodzi, lecz z czego wszystko (materia, świat w całej złożoności) musi wypływać.
Np. Tales uznał za pierwotną podstawę wszystkiego prosty związek chemiczny- wodę. Doszedł do tego wniosku na podstawie obserwacji, że pożywienie jest wilgotne i że samo ciepło powstaje z wilgoci, dzięki niej żyje ( a to, z czego coś powstaje jest zasadą wszystkich rzeczy.
Uczeń Talesa Anaksymander zaproponował jako arche o wiele bardziej złożone pojęcie apeiron, dosłownie „to, co nie przyjmuje kształtu”, to, co nieokreślone: jedną, nieskończoną substancję, z której wywodzą się wszystkie rzeczy na drodze stopniowego rozdzielania się wywołanego działaniem par: ciepłe- zimne i suche- mokre. Anaksymander zaznaczył, że apeiron nie jest zwyczajną mieszaniną tego wszystkiego, co istnieje, ale jest innym sposobem istnienia świata poprzedzającym obecny i będącym jego źródłem.
Anaksymenes, trzeci przedstawiciel szkoły z Miletu, ponownie zaczął utożsamiać arche z materialnym pierwiastkiem: powietrzem. Świat, mówił, jest jak gigantyczne zwierzę, które oddycha, a oddech jego jest życiem i duszą.
Mimo, że koncepcja apeironu wygląda na filozoficznie bardziej wysublimowaną, nie powinno się uważać rozwiązania Anaksymenesa za krok wstecz w stosunku do Anaksymandra. Istotnym elementem myśli jońskiej była zawsze próba utożsamienia tej pierwszej zasady z materialnym składnikiem. Również apeiron Anaksymandra, nawet jeśli nierozróżnialny i pierwotny, jest w dalszym ciągu substancją fizyczną