Bożena Paterka
Dyrektor Przedszkola Miejskiego nr 2
w Rawie Mazowieckiej
Przemoc w rodzinie a działania przedszkola.
Rodzina staje się często terenem przemocy , nadużyć fizycznych i psychicznych. Metoda kar i nagród jest również formą stosowania przemocy. Brak stosowania przymusu w wychowaniu, zbytnia „ pobłażliwość” traktowane są często jako brak wychowania lub jego wada. Prawdziwy problem pojawia się wtedy, gdy w grę wchodzi nadużywanie przemocy nie dla dobra dziecka, lecz wbrew niemu, gdy poprzez przemoc ignorowane są podstawowe prawa dziecka.
20 listopada 1989 roku Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło Konwencję o Prawach Dziecka , ustanawiając status dziecka oparty na założeniach:
dziecko jest samodzielnym podmiotem. Ze względu na swoją* niedojrzałość psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej,
dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości,* godności , prywatności,
rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania* dziecka.
Złe traktowanie dzieci obejmuje zjawiska związane z zaniedbywaniem dzieci, fizycznym i moralnym znęcaniem się nad nimi oraz nadużycia seksualne.
W literaturze obserwuje się różnorodność interpretowania tego zjawiska i uwzględniania różnorodnych jego uwarunkowań.
W modelu psychopatologicznym zakłada się, że złe traktowanie dziecka wynika z zaburzonej struktury osobowości dorosłego, przejawiającej się głównie w trudnościach w kontrolowaniu agresji, rzutowaniu na dziecko odpowiedzialności za swoje niepowodzenia, niskim poczuciu własnej wartości, niskim poziomie inteligencji, depresji, braku wiedzy o przebiegu rozwoju dziecka, niezadowolenia z pełnienia roli rodzicielskiej, doświadczeń w dzieciństwie złego traktowania, tendencji do nadużywania alkoholu i środków odurzających, niskiego poziomu satysfakcji z małżeństwa i złego stanu zdrowia.
Innym rodzajem modelu jest model ofiary, który stanowi kontynuację poszukiwania zachowań i cech mogących wyjaśnić maltretowanie. Nacisk położony został na właściwości dzieci szczególnie predysponujące je do bycia ofiarami złego traktowania. Wśród właściwości tych wymienia się:
nadpobudliwość psychoruchową, występowanie poważnej choroby somatycznej
czy kalectwa, wcześniactwo, przyjście na świat w wyniku niepożądanej ciąży, upośledzenie umysłowe. Powyższe właściwości nie są warunkiem wystarczającym, aby przypadki maltretowania miały miejsce. Z reguły konieczne jest wystąpienie innych czynników, takich jak np. wymienione cechy rodziców.
Model społeczny uwzględnia zewnętrzne czynniki ułatwiające występowanie przemocy w rodzinie. Należą do nich trudna sytuacja materialna, bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe, brak rozbudowanych kontaktów społecznych i wsparcia społecznego, postawy wobec agresji i przemocy, zwłaszcza zaś aprobata dla kar fizycznych w procesie wychowania.
Model psychospołeczny zakłada, że sposób traktowania dzieci jest rezultatem interakcji jednostkowych, społecznych i środowiskowych czynników, które determinują sposób pełnienia roli rodzicielskiej i mogą także, przy szczególnym splocie okoliczności, doprowadzić do jednej z form złego traktowania dziecka.
Do form przemocy stosowanych wobec dzieci należy zaliczyć:
przemoc emocjonalną*
przemoc* fizyczną
zaniedbywanie*
przemoc seksualną*
W zakres przemocy emocjonalnej wchodzą takie zachowania jak odrzucenie emocjonalne, brak wsparcia i zainteresowania dzieckiem, ignorowanie i szykanowanie go, a także różne formy nadopiekuńczości- nadmierne kontrolowanie, wywieranie presji psychicznej, wymuszanie lojalności, szantażowanie, nieposzanowanie godności i prywatności dziecka. Każde upokorzenie dziecka jest formą przemocy emocjonalnej. Łamane są nie tylko prawa dziecka, ale też deptana jest jego ludzka godność i podstawowe ludzkie potrzeby.
Przemoc fizyczna rozumiana jest jako zadawanie fizycznych ran, takich jak stłuczenia, poparzenia , pręgi, cięcia, złamania kości powodowane kopaniem, uderzeniem pięścią, paskiem, biciem itp.
Krzywdzenie fizyczne oznacza wszelkie celowe formy zachowań w konsekwencji których dziecko doznało bólu i cierpienia.
Z zaniedbywaniem dziecka mamy do czynienia wówczas, gdy opieka sprawowana przez rodziców czy opiekunów nie zaspokaja jego potrzeb.
Chodzi tu o podstawowe potrzeby życiowe, takie jak właściwe wyżywienie, pielęgnacja, wypoczynek, opieka medyczna oraz edukacja i rozrywka.
Przemoc seksualna wobec dziecka oznacza nadużywanie dziecka dla uzyskania
przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe i starsze.
Przemoc odciska ślad w psychospołecznym funkcjonowaniu dziecka, wpływa niekorzystnie na proces jego rozwoju. Krzywdzenie dziecka szczególnie negatywnie odbija się na jego rozwoju emocjonalnym. Bezpośrednią reakcją dziecka na zachowania krzywdzące jest wzrost agresywności, niska samoocena, emocjonalna labilność, nieumiejętność wchodzenia w relacje interpersonalne, wrogość do otoczenia przy jednoczesnym silnym przywiązaniu do opiekunów.
Skuteczna pomoc dziecku w rodzinie zależy od integracji społeczności, w której ta rodzina żyje. W opiece nad dzieckiem najbardziej odpowiedzialni powinni być rodzice. Lecz jeśli oni zawodzą z pomocą dziecku powinny przyjść instytucje pełniące role wychowawcze.
Podstawową funkcją placówek przedszkolnych jest pomoc rodzinie we wszechstronnym rozwoju dzieci. Przedszkole jedynie uzupełnia luki wychowania rodzinnego, bazując na fachowym personelu pedagogicznym, realizując funkcje opiekuńcze i wychowawcze. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku rodzin poprawnie spełniających swoje zadania wychowawcze.
Często jednak przedszkole musi nie tylko uzupełniać wychowanie rodzinne, ale je korygować. W praktyce przedszkolnej częstym zjawiskiem są dzieci zaniedbywane, zarówno emocjonalnie, jak i socjalnie. Skrajnym przypadkiem są dzieci fizycznie bądź psychicznie krzywdzone, których prawa są naruszane.
Przedszkole ze względu na zatrudnianie fachowego personelu pedagogicznego jest szczególnie predysponowane do stałego kontaktu z dzieckiem, możliwość instytucjonalnej interwencji, do przeciwdziałania stosowaniu przemocy wobec dzieci. Nauczyciele przedszkoli, dzięki swoim informacjom i kontaktom, mogą też ułatwić rodzicom mniej zorientowanym uzyskanie dla dzieci należytych świadczeń socjalnych, ukazać konieczność leczenia dziecka.
W przypadkach dzieci zaniedbanych, z rodzin wykolejonych, konieczne będzie porozumienie się z instytucjami interweniującymi w takich sprawach.
Istnieje konieczność zainicjowania konkretnych działań, mających na celu prowadzenie systematycznej pracy edukacyjnej w zakresie omawianej problematyki, obejmującej cały personel pedagogiczny, kryteriów rozpoznawania zjawiska oraz uświadomienie kierunku właściwego postępowania. Najbardziej pożądana jest wczesna diagnoza, dająca szansę na skuteczną interwencję. Aby przedszkola spełniały tę funkcję poprawnie, trzeba spełnić kilka warunków:
* wyczulenie kadry pedagogicznej na ten problem,
rozeznanie sytuacji* rodzinnej podopiecznych,
świadomość praw dziecka,*
znajomość procedury* postępowania w stwierdzonych przypadkach stosowania przemocy wobec dzieci.
Bibliografia:
Konwencja o prawach dziecka, Warszawa, Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Polsce 1991.
E. Bielawska-Batorowicz, O formach złego traktowania dzieci, Przegląd Psychologiczny, 1993, nr 3.
E. Czyż, J. Szymańczak (red), Dziecko krzywdzone, Warszawa 1995.
I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa, WSiP 1994.