Teoria wymiany G. Homans'a
Homans George Caspar (1910-1989), socjolog amerykański, twórca alternatywnej wobec teorii funkcjonalistycznej behawioralnej teorii wymiany. Związany na stałe z Uniwersytetem Harvarda, od 1953 profesor tej uczelni. W latach 1963-1964 prezydent American Sociological Association.
Znany najbardziej z badań dotyczących małych grup społecznych. Funkcjonowanie społeczeństwa wg Homansa opiera się na nieustannej, wzajemnej wymianie nagród materialnych i niematerialnych pomiędzy jednostkami, a ludzie wchodzą w interakcje z innymi, kierując się bilansem korzyści i strat. Twierdził on, że najmniejsze elementy, na które można rozłożyć życie społeczne to interakcje, polegające na wzajemnej wymianie nagród i kar pomiędzy uczestniczącymi w relacji stronami. Stworzył on szereg twierdzeń, wśród nich podstawowe twierdzenia wymiany.
Twierdzenie 1. Im częściej działanie jednostki jest nagradzane, tym bardziej jest prawdopodobne podjęcie przez nią tego działania.
Nazywamy je twierdzeniem o sukcesie.
Np., jeżeli wędkarzowi branie się udało, prawdopodobnie powtórzy on to działanie. W tym przypadku zmiennymi są: częstotliwość, z jaką działanie jest nagradzane, oraz prawdopodobieństwo podjęcia go przez jednostkę. Czyli jeżeli jakieś działanie raz nagrodzone nie jest już potem nagradzane prawdopodobieństwo ze jednostka będzie je przejawiała spadnie wcześniej czy później do zera. Oznacza to ze jednostka w ogóle przestanie je przejawiać. W języków psychologów działanie to zostanie wygaszone. Rozwiązaniem tego problemu jest nieregularność i przypadkowość nagród.
Twierdzenie 2. Jeżeli w przeszłości wystąpienie określonego bodźca lub zespołu bodźców było okolicznością, w której działanie jednostki zostało nagrodzone, to im bardziej aktualny bodziec jest podobny do tych występujących w przeszłości, tym bardziej jest prawdopodobne, że jednostka podejmie to lub podobne działanie.
Twierdzenie to nazywamy twierdzeniem o bodźcu.
Podczas działania i otrzymania nagrody towarzyszą jakieś okoliczności, które wpływają na częstotliwość powtarzania działania. Np. podczas udanego połowu padał deszcz, to jest bardziej prawdopodobne, że w przyszłości będzie chodził na ryby, kiedy będzie padał deszcz. Wędkarz będzie on korelował okoliczności z nagrodą. Okoliczności towarzyszące działaniu i jego nagrodzie nazywa się bodźcem. Bodźców może być wiele, zróżnicowane oraz występować w złożonych wzorach. Dwa pierwsze twierdzenia zakładają występowanie w zachowaniu jednostki tendencji do generalizacji, co powoduje proces różnicowania bodźców.
Twierdzenie 3. Im bardziej działanie jest dla jednostki wartościowe, tym jest prawdopodobne, że będzie ona przejawiała to działanie.
Twierdzenie to nazywamy twierdzeniem o wartości.
Wielkość nagrody jest zmienną nazywaną wartością nagrody. W tym twierdzeniu należy przeanalizować aspekt negatywnych nagród, które nazywamy karami. Nasz wędkarz jest karany wtedy, gdy po to, aby dostać się nad staw musi wstać wcześnie, przedzierać się przez zarośla, gdy żyłka się zaplącze albo wędka wpadnie do wody. Wtedy twierdzenie o wartości ma następujące znaczenie: im rezultat jakiegoś działania jest bardzo karzący, tym bardziej jest prawdopodobne, że jednostka nie będzie go przejawiała. A co znacznie ważniejsze jakiekolwiek działanie pozwalające jednostce na ucieczkę i unikniecie kary staje się działaniem nagradzającym, a nagroda jest tym bardziej wartościowa, im bardziej przykra jest kara, której się uniknęło. W kategoriach wartości relatywnych twierdzenie o wartości oznacza, ze prawdopodobieństwo przejawiania przez jednostkę jakiegoś działania zależy od stosunku miedzy nagrodą uzyskiwaną w wyniku przejawianego działania a nagrodą, jaką można uzyskać w wyniku działania alternatywnego. Nagrodę, która trzeba się zrzec nazywamy kosztem działania natomiast prawdopodobieństwo wykonania tego działania zależy od jej wartości netto, czyli nagroda minus koszt. Tzn. działanie jest czystym rachunkiem zysków i strat.
Twierdzenie 4. Im częściej w niedawnej przeszłości jednostka otrzymała określoną nagrodę, tym mniej wartościowa staje się dla niej każda następna jednostka tej nagrody.
Twierdzenie to nazywamy twierdzeniem o deprywacji-nasyceniu.
To znaczy im więcej ryb złowi i zje rybak, tym mniej wartościowe staja się następne ryby. W tym twierdzeniu nacisk kładziony jest na nie dawną przeszłość. Gdy nasz wędkarz będzie znowu głodny, ryby szybko odzyskają swoją wartość.
Twierdzenie 5. Jeżeli działanie jednostki nie doprowadza do otrzymania oczekiwanej nagrody lub jednostka otrzymuje karę, której się nie spodziewała, zareaguje gniewem, a w gniewie rezultaty zachowania agresywnego będą miały wartość wynagradzającą.
Twierdzenie to nazywamy twierdzeniem o frustracji-agresji.
To, czego człowiek się spodziewa, określa twierdzenie 2. Jeżeli pojawi się zespół bodźców podobny do tego, w wyniku, którego działanie człowieka było w przeszłości nagrodzone, spodziewa się on, że działanie pozostanie ponownie nagrodzone, a jeżeli tak się nie stanie, człowiek ten będzie sfrustrowany i skłony do agresji.
Teorię wymiany społecznej śmiało, więc można porównać do analizy ekonomicznej. Wymiana rozumiana jest jako dobrowolne transakcje polegające na przekazywaniu różnego rodzaju dóbr między dwoma lub kilkoma osobami, z czego wszyscy odnoszą korzyści. Przekazywane dobra mogą mieć naturę zarówno materialną jak i niematerialną. W postaci uznania społecznego prestiżu oraz wszystkiego tego, czemu jakaś grupa przypisuje wartość. Wymieniamy coś w każdej interakcji, gdyż dobra cenione przez jednego człowieka lub mu niezbędne są w posiadaniu innych ludzi, którzy dzięki temu mogą go nagradzać. Aby ich do tego skłonić, należy coś w zamian ofiarować, jakieś dobro lub usługę. W teorii wymiany bardzo dużą rolę odgrywa wzajemność, jednak nie musi ona polegać na dawaniu (wymianie) tych samych dóbr. Wręcz przeciwnie często wymieniamy się różnymi dobrami. Wzajemność nie musi być natychmiastowa, może być odłożona w czasie. Np., kiedy radzę coś przyjacielowi wymieniam swoją wiedze na uznanie, zaufanie w jego oczach. Obdarowując kogoś prezentem, wysyłając mu życzenia, mogę liczyć na wzajemność lub wdzięczność. Zgodnie z tym punktem widzenia, nawet w działaniach pozornie całkowicie bezinteresownych, kryje się nie zawsze uświadomiona chęć uzyskania czegoś w zamian: podziwu, prestiżu, sławy.
1