Diagnostyka społeczna, podobnie jak lekarska, stosowana jest dla rozpoznania przyczyny niezadawalających stanów jednostki ludzkiej, jej niedostosowania społecznego, zaburzeń w zachowaniu się, wykolejeń, degradacji społecznej.
Renata Woźniak
Pojęcie i typy diagnozy
Diagnostyka społeczna, podobnie jak lekarska, stosowana jest dla rozpoznania przyczyny niezadawalających stanów jednostki ludzkiej, jej niedostosowania społecznego, zaburzeń w zachowaniu się, wykolejeń, degradacji społecznej. Podobnie jak w medycynie, zadanie polega na usunięciu z objawów nienormalności przyczyny (lub przyczyn) takiego stanu rzeczy.
Pojecie diagnozy społecznej zainicjowane i wypracowane zostało przez M. Richmond, przejmując od medycyny dla potrzeb służb społecznych, zastosowała je do jednostki ludzkiej w jej kontekście środowiskowym, głównie rodzinnym.
Diagnoza (gr. diagnosi - rozpoznanie), rozpoznanie jakiegoś obiektu, zdarzenia czy jakieś sytuacji w celu zdobycia dokładnych informacji i przygotowania się do działań. Rozróżnia się diagnozę lekarską i diagnozę psychologiczną oraz diagnozę pedagogiczną dotycząca np. jakichś trudności wychowawczych w pracy z jednostką lub grupą, diagnozę oświatową dotyczącą funkcjonowania różnych składników systemu oświaty.
Pojęcia diagnozy używa się przede wszystkim w naukach lekarskich. Pierwotnie służyło ono wyłącznie do określenia patologicznego stanu organizmu, następnie przyjęło się w orzecznictwie lekarskim jako określenie stanu zdrowia danej osoby, jej zdolności do pracy itp.
Pojęcie diagnozy, od momentu pojawienia się tego terminu, przeszło ewolucję. Obecnie „diagnoza” określana jest jako rozpoznawanie istoty stanu rzeczy i uwarunkowań złożonego przypadku na podstawie jego objawów oraz ich krytyczne opracowanie na drodze rozumowania w/g znajomości ogólnych prawidłowości dotyczących danej dziedziny. Tak rozumiana diagnoza zawiera w sobie szereg aspektów, które S. Ziemski nazywa diagnozami cząstkowymi, do których zalicza aspekt identyfikacyjny (diagnoza przyporządkowująca), genetyczny, celowościowy, fazy, rozwojowy czyli prognostyczny.
Diagnostyka w praktyce oznacza zbieranie danych i na ich podstawie określanie badanej sytuacji oraz wyjaśnianie jej charakteru. S. Ziemski i E. Mazurkiewicz uważają że jest to sztuka odpowiedzi na pytanie do jakiego znanego typu w literaturze fachowej lub praktyce, należy badany stan rzeczy (diagnoza przyporządkowująca), jakie są przyczyny danego stanu rzeczy (etiologiczny aspekt diagnozy-diagnoza genetyczna) i jakie ma znaczenie pojedynczy składnik badanego stanu rzeczy dla całości badanej sytuacji (diagnoza celowościowa) i w jakiej fazie przebiegu znajduje się badany stan rzeczy (diagnoza fazy), jak dalej będzie rozwijał się dany stan rzeczy (diagnoza prognostyczna).
Diagnoza pedagogiczna jest diagnozą rozwiniętą, nie ogranicza się do sprawdzenia i oceniania stanu osiągnięć ucznia, lecz obejmuje również wyjaśnienie przyczyn tego stanu czyli genezę i przewidywanie rozwoju osiągnięć-prognozę. Indywidualna historia uczenia się i wychowania jest w niej podstawą interpretacji obecnych postępów ucznia, a teraźniejszość jest podstawą przewidywania przyszłych postępów.
W diagnozie pedagogicznej rozważane są istotne elementy sytuacji pedagogicznej tj. warunki uczenia się, programy, metody, wymagania, osiągnięcia poznawcze i motywacyjne. Diagnozę pedagogiczną uzupełniają zjawiska psychologiczne, (cech osobowości ucznia), socjologiczne (wzorów środowiskowych) i ekonomiczne (warunki i perspektywy materialne).
Typowa diagnozą pedagogiczną jest rozpoznawanie przebiegu i wyników uczenia się w określonych warunkach, po to, by dobrać takie warunki, w których uczeń uzyska największy postęp.
W wychowaniu resocjalizującym diagnoza to rozpoznanie stanu nieprzystosowania społecznego jednostki, jego opis, wyjaśnienie przyczynowe lub teleogiczne oraz ocena z punktu widzenia istniejących standardów pedagogicznych i społecznych, celem zaprojektowania oddziaływania zapobiegawczego (profilaktyka) lub korekcyjnego (resocjalizacja).
Przedmiotem diagnozy dla potrzeb wychowania resocjalizacyjnego jest nieprzystosowanie społeczne. Diagnoza nieprzystosowania społecznego obejmuje:
- symptomy i jego empiryczne wskaźniki,
- psychospołeczne mechanizmy regulacyjne stanów nieprzystosowania,
- proste i złożone czynniki (biopsychiczne i socjokulturowe) determinujące te stany.
W pedagogice resocjalizacyjnej diagnozie przypisuje się nie tylko funkcje opisowo-wyjaśniające, ale także funkcje oceniające. W wyniku rozpoznania diagnostycznego poznaje się stan społecznego funkcjonowania jednostki oraz jej kontekst społeczny.
Głównym celem diagnozy jest identyfikacja oraz wyjaśnienie znaczenia poszczególnych dysfunkcji w adaptacji społecznej jednostki i jej zaburzeniach, by w następstwie dokonanego rozpoznania móc zaproponować odpowiednią korektę rozwoju psychospołecznego poprzez zastosowanie trafnych metod oddziaływania wychowawczego i terapeutycznego.
Diagnoza w wychowaniu resocjalizującym przebiega w trzech zasadniczych etapach:
- diagnoza przedstawiająca fakty,
- diagnoza ukierunkowująca,
- diagnoza weryfikująca.
TYPY DIAGNOZ
Diagnoza w sensie węższym polega na przyporządkowaniu badanego zjawiska do tzw. jednostki diagnostycznej, tj. gatunku albo typu. Jest to rodzaj diagnozy nazywany w medycynie diagnozą nozologiczną lub diagnozą klasyfikacyjną (typologiczną).
Diagnoza klasyfikacyjna (albo typologiczna) zaszeregowująca badane zjawisko do pewnego typu odpowiada na pytanie, czym jest dane zjawisko x, lub określa, że x należy do pewnego typu T1 (ma cechy zbliżone w pewnym stopniu do typu T1). Przy diagnozie klasyfikacyjnej odpowiedź na pytanie, czym jest x, odpowiedź brzmi: x jest M (M-nazwa gatunku).
Diagnoza klasyfikacyjna jest wstępnym określeniem badanego stanu rzeczy, wymagającym dalszego uściślenia przez bardziej dokładny opis jednostkowych cech zjawiska, gatunku, ustalenie jego fazy rozwoju, a także podanie wyjaśnień przyczynowych i celowościowych oraz określenie przewidywanego dalszego rozwoju.
W medycynie, sama diagnoza klasyfikacyjna jest diagnozą choroby, a nie chorego (ma charakter schematyczny). Nie uwzględnia swoistych cech występowania danego gatunku choroby w konkretnym organizmie i nie podaje stopnia jej nasilenia.
Diagnoza typologiczna, która określa stosunek badanego zjawiska do jednego lub kilku typów, podaje swoisty kompleks cech należących do pewnych typów oraz stopień ich natężenia, zbliżający lub oddalający badane zjawisko od typów ogólnych, wyróżnionych w typologii występującej w danej dziedzinie wiedzy. Zadaniem J. Rogulskiego rozpoznanie choroby, zaszeregowujące zespół zjawisk do jakieś grupy ustala, w pewnych przypadkach, związek przyczynowy nie tylko m-dzy innymi zjawiskami, ale i grupami zjawisk, łączącymi się z kolei z jeszcze innymi zespołami zjawisk.
Przyporządkowanie danego zjawiska do pewnego gatunku lub typu nie wyjaśnia jego genezy. Obok ustalenia typu, gatunku, następnym zadaniem jest przyczynowe wyjaśnienie danej sytuacji, stanu organizmu, instytucji, społeczeństwa.
Diagnoza genetyczna inaczej kauzalna, jest drugim typem diagnozy, która rozkłada złożone zjawisko badane na proste składniki. Jest to diagnoza szukająca wyjaśnienia uwarunkowania przyczynowego spostrzeganych objawów na podst. zebranych danych o wcześniejszych fazach danego zjawiska oraz na podst. wiedzy o ogólnych prawidłowościach przyczynowych zjawisk tej dziedziny.
Trzecim typem diagnozy jest wyjaśnienie znaczenia dla danego układu np. organizmu, występujących objawów patologicznych oraz ustalenie stopnia ich szkodliwości. Posługuje się ona wyjaśnieniem teleologicznym, uwzględniającym czynniki samoregulujące organizmu. Ustalenie szkodliwości infekcji zależy od stanu organizmu, jego sił życiowych, tego czy organizm jest wyczerpany chorobą i wymaga wzmocnienia, czy też jest zdrowy : ma siły by przezwyciężyć samodzielnie jakąś drobną infekcję. Następujące po diagnozie wskazanie lecznicze nie tylko bierze pod uwagę usunięcie źródeł infekcji, ale również ewentualną potrzebę wzmocnienia sił samoregulujących organizmu.
Wyjaśnienie celowościowe, teleologiczne, jest niezbędne przy diagnozie dotyczącej stanu układów złożonych o zdolnościach samoregulacji jak wszelkie organizmy społeczeństwa, a również maszyny elektroniczne.
Opisany wyżej typ diagnozy nosi nazwę diagnozy znaczenia lub diagnozą całościową. Omówione trzy typy diagnozy tj. diagnoza znaczenia, genetyczna, typologiczna wzajemnie się uzupełniają i stanowią człony diagnozy w szerszym znaczeniu, wyjaśniającej je przyczynowo i celowościowo.
Czwarty typ diagnozy nosi nazwę diagnoza fazy. Po rozpoznaniu stadium choroby, gatunku bądź typu ustala się na podst. występujących objawów fazę choroby lub innego zjawiska (wstępną, rozwiniętą, końcową).
Ostatnia, piąta część pełnej diagnozy to przewidywanie, jak badane zjawisko może lub powinno się rozwinąć. Jest to diagnoza prognostyczna.
Układ typów diagnoz cząstkowych przedstawia się następująco :
1) diagnoza klasyfikacyjna albo typologiczna;
2) diagnoza genetyczna, czyli kauzalna;
3) diagnoza znaczenia, czyli celowościowa;
4) diagnoza fazy;
5) diagnoza prognostyczna.
Wymienione typy diagnoz cząstkowych wzajemnie się dopełniają. Diagnoza klasyfikacyjna albo typologiczna bierze pod uwagę obecny stan badanego zjawiska, diagnoza genetyczna wyjaśnia łańcuchy jego uwarunkowań przyczynowych (najczęściej nie wystarcza podanie przyczyn najbliższych). Diagnoza celowościowa określa znaczenie badanego zjawiska dla pewnego szerszego kompleksu zjawisk np. całość zjawisk biologicznych w organizmie. Diagnoza fazy natomiast podaje etap rozwoju np. określonej uprzednio choroby na tle zjawisk, które ją wywołują oraz całego kompleksu zjawisk biologicznych danego organizmu. Są to diagnozy cząstkowe, stanowiące części składowe pełnej diagnozy, podającej wielostronne rozpoznanie badanego zjawiska. Omówione typy diagnozy dają odpowiedź na pewne pytania główne, jakie stawia sobie lekarz, psycholog, socjolog lub inny badacz, określający jednostkowy stan rzeczy. Kolejność elementów i faz pełnej diagnozy może się zmienić w różnych sytuacjach. Rozpocznie się zwykle od zadań, do których rozwiązania są dane, a następnie przechodzi się do rozwiązania innych zadań diagnostycznych, poszukujących dalszych danych.
Wszystkie wymienione typy diagnoz cząstkowych pozwalają określić gatunek albo typ, fazę, genezę, znaczenie : przewidywany rozwój danego zjawiska.
Często diagnoza w takich naukach jak astronomia, chemia, botanika ogranicza się do fazy klasyfikacyjnej. W innej dziedzinie jednak będzie niewystarczająca np. w pracy sędziego, który podporządkowuje dany przypadek pewnemu przepisowi prawnemu musi uwzględnić genezę, motyw i szkodliwość społeczną rozpatrywanego czynu. Podobnie pedagog, socjolog, psycholog i inni nie mogą się ograniczać tylko do zakwalifikowania badanego stanu rzeczy, lecz muszą uwzględnić jego przyczyny, fazę rozwoju, znaczenie dla ogólniejszej sytuacji oraz prognozę.
Powstała przez S. Ziemskiego typologia diagnoz cząstkowych została zbudowana z punktu widzenia podstawowych zagadnień, na które diagnoza ma dać odpowiedź. W szerokim znaczeniu w/g tegoż autora diagnoza to rozpoznanie badanego stanu rzeczy przez zaliczenie go do znanego typu albo gatunku, przez przyczynowe i celowościowe wyjaśnieni tego stanu rzeczy, określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego dalszego rozwoju.
BIBLIOGRAFIA:
1. Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1982, Ziemski S., Problemy dobrej diagnozy, Warszawa 1973.
2. Niemieczko B., Diagnostyka dydaktyczno-wychowawcza, (w:) Encyklopedie.... .
3. Pytka L., Diagnostyka w wychowaniu resocjalizującym, (w:) pr. zb. Pod red. W. Pomykało, Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993.
4. Trempała E., Diagnostyka opiekuńcza, (w:) Encyklopedie... .
5. Ziemski S., Problemy dobrej diagnozy, Warszawa 1973.