CZY MOŻNA WYPALIĆ SIĘ W ZAWODZIE NAUCZYCIELA?

Zawód nauczyciela, pielęgniarki, lekarza, pracownika socjalnego niewątpliwie kojarzy się z pracą na rzecz drugiego człowieka, znajdującego się w większej lub mniejszej potrzebie. Ta potrzeba może być związana z wychowaniem, nauczaniem, pielęgnowaniem, leczeniem czy wsparciem materialnym. Ci potrzebujący nastawieni są na branie i to często w szerokim zakresie, a ci co dają - czy ich źródła fizyczne i psychiczne też mają szeroki zakres? Czy być może kiedyś się wyczerpują?

Dramat wypalenia zawodowego nauczycieli wyraża metaforyczne odwołanie się do zjawiska wygaśnięcia wewnętrznego źródła energii, jakim jest ogień życia. To on bowiem ogrzewa nasz wewnętrzny dom, czyli nasz stan psychiczny, duchowy i fizyczny. Jeśli pali się zbyt silnie, to spali wszystko i wypali cały „dom”. Jeśli zaś się tylko tli, to nie ogrzeje nas wystarczająco i „dom” nasz szybko wystygnie. Efektem obu ekstremalnych stanów jest pusty, zimny „dom”, czyli wygaszenie naszej aktywności, zainteresowań i zaangażowania.¹⁾

Co to jest wypalenie zawodowe?

Pojecie wypalenia zawodowego nie jest jednoznaczne. W literaturze spotyka się stanowiska, zgodnie z którymi termin wypalenia zawodowego jest równoznaczny z depresją, z uwagi na podobieństwo objawów (Meier 1984, cyt. za: Lee, Ashforth, 1990) lub stresem wynikającym z pogoni za sukcesami (Frendenberger, 1980, cyt. za: Burke, Greenglass, 1989).¹

Są też węższe definicje, odnoszące zjawisko wypalenia do obciążających emocjonalnie sytuacji interpersonalnych. Zdaniem Maslach (1982) wypalenie się jest odpowiedzią na stan chronicznego, emocjonalnego przeciążenia wynikającego z zajmowania się innymi osobami, a w szczególności ludźmi obarczonymi jakimiś problemami (cyt. za: Burke, Greenglass, 1989).

Definicja Maslach (11982), określająca wypalenie jako syndrom emocjonalnego wyczerpania, depersonalizacji oraz poczucia obniżonej potrzeby osiągnięć w zawodzie, jest najczęściej cytowana w literaturze.

Czy wypalenie zawodowe tak, jak choroba ma objawy?

W terminologii medycznej mamy pojęcie zarówno choroby ostrej (zapalenie wyrostka robaczkowego, ostra niewydolność nerek) jak i przewlekłej (miażdżyca naczyń, gościec). Różnice między nimi są zasadnicze, chociażby i ta, że choroby ostre pojawiają się nagle i z licznymi często dokuczliwymi objawami, natomiast choroby przewlekłe trwają miesiącami, latami, a objawy stopniowo się pojawiają, nasilają.

Wypalenie zawodowe przebiega w 5 fazach:

1. Zafascynowanie - nauczyciel prezentuje w tej fazie swojej pracy wysokie ideały i niezwykle silnie angażuje się na rzecz szkoły czy swoich uczniów.

2. Stagnacja - coraz trudniej jest realizować ideały, toteż zmienia się ich ukierunkowanie, oczekiwania czy roszczenia uczniów, rodziców i dyrekcji szkoły, zaczynają z wolna denerwować nauczyciela.

3. Frustracja - nauczyciel postrzega negatywnie swoich uczniów, ma problemy dyscyplinarne, reaguje odwołując się najczęściej do środków przymusu; szkoła staje się dla nauczyciela miejscem rozczarowania.

4. Apatia - między nauczycielem a uczniami zanika przyjaźń; nauczyciel wykonuje tylko to, co jest jego najpilniejszym obowiązkiem, unika rozmów na tematy zawodowe i wszelkiej dodatkowej aktywności.

5. Syndrom wypalenia - pojawia się w momencie całkowitego wyczerpania.³

Objawy wypalenia zawodowego możemy podzielić na:

• fizyczne (narastające zmęczenie, bóle głowy, bezsenność, wzmożona podatność na zachorowania);

• behawioralne (łatwe okazywanie złości, duża zmienność zachowania, specyficzny język- mówienie o uczniach i pracy w szkole jako „przypadłości”, „sprawach”, a nie o ludziach);

• psychologiczne (przygnębienie, uczucie znudzenia, zniechęcenia, rozdrażnienia i złości, labilność emocjonalna).⁷

Po przeanalizowaniu faz przebiegu i objawów wypalenie zawodowe rysuje się jako proces długotrwały, narastający stopniowo i działający destrukcyjnie na rożne sfery naszej osobowości.

Gdzie szukać źródeł wypalenia zawodowego?

Aby móc skutecznie leczyć chorobę powinniśmy poznać jej źródło, przyczyny i wtedy mówimy o leczeniu przyczynowym, które jest o wiele skuteczniejsze niż leczenie objawowe.

A gdzie ukryte są przyczyny wypalenia zawodowego? Przyjrzyjmy się poniższej tabeli i przeanalizujmy ją.

Lp.	Trudności i uciążliwości	Procent nauczycieli podających poszczególne trudności
				Nauczyciele kl. 1-3	Nauczyciele kl. 4-8	Nauczyciele szkół średnich	Cała grupa
1.	Niskie zarobki	27,3	28,1	50,0	33,9
2.	Niski prestiż	27,3	15,6	15,6	17,8
3.	Zachowania uczniów	27,3	31,3	28,1	29,7
4.	Nastawienie rodziców	27,3	20,3	3,1	16,9
5.	Warunki pracy	59,1	57,8	53,1	56,8
6.	Stosunki w zespole nauczycieli	0,0	6,3	0,0	3,4
7.	Wady zarządzania	18,2	15,6	21,9	17,8
8.	Poczucie bezsilności	13,2	12,5	6,3	11,0

Źródło: Sęk, 1994⁷

Czy jest lekarstwo na wypalenie zawodowe?

W radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi wykorzystujemy rożne techniki, opracowujemy strategie, szukamy źródeł pomocy, liczymy na innych, a niekiedy techniką Adama Słodowego „zrób to sam” próbujemy samodzielnie rozwiązać je.

A co w takim razie jest złotym środkiem na wypalenie zawodowe?

Otóż pomoc może nadejść przynajmniej z trzech kierunków:

1. Przerwanie sytuacji stresowej celem odpoczynku i nabrania nowych sił do radzenia sobie ze stresem (np. urlop, wypoczynek fizyczny). Ta interwencja ma jedynie charakter doraźny, gdyż poprawa następuje wskutek oddzielenia od źródła stresu, a nie realnych zmian w poczuciu wpływu na zmianę sytuacji stresowej toteż objawy wypalenia mogą powrócić z chwilą ponownego podjęcia pracy (por. Wojciechowska, 1990).⁸

2. Zorganizowanie grupy wsparcia dla nauczycieli na terenie danej szkoły czy środowiska lokalnego celem zlikwidowania poczucia osamotnienia w rozwiązywaniu spraw zawodowych (por. Popiołek, 1996).⁶ Jest to szczególnie ważne w grupie młodych nauczycieli, stykających się z pracą po raz pierwszy i przeżywających wiele stresujących negatywnych doświadczeń zawodowych, które B. Jodłowska (1991)⁴ nazywa szokiem zawodowym.

3. Psychoterapia indywidualna lub grupowa celem wglądu w dotychczasowe nieskuteczne strategie oraz wypracowania bardziej adekwatnych strategii zaradczych (por. Czabała, 1997)²

Odpowiadając na pytanie zawarte w tytule artykułu „Czy można wypalić się w zawodzie nauczyciela?”, musimy niestety odpowiedzieć: TAK. Ten problem dotyczy nauczycieli w Polsce, jak również USA (33% nauczycieli zgłasza się do lekarza z powodu stresu), Anglii (co piąty nauczyciel odczuwa swój zawód jako obciążający), Niemiec (wypalenie obejmuje rocznie 15 - 20% nauczycieli). Ale czy te dane mają być dla nas pocieszeniem? Tak wiele dzieje się w naszym kraju - zmiany, przemiany, reformy... Może i one sprawią, że trudności i uciążliwości podawane przez nauczycieli zmienią swoje dane procentowe. A może Unia Europejska pomoże nam znaleźć „złoty środek”?

Bibliografia

1. Burke R. J., Greenglass E. R. (1989), Psychological burnout among men and woman in teaching: An examination of the Cherniss model, “Human Relations”, 42, 3, 261-273

2. Czabała J. C. (1996), Czynniki leczące w psychoterapii, PWN, Warszawa

3. Henning C, Keller G. (1996), Anistresowy program pro ucitele. Projevy a zpusoby prekonani stresu z povolani. Nakladatelstoi Portal, Praha S.17

4. Jodłowska B. (1991), Start - szok zawodowy - twórcza praca nauczyciela klas początkujących, Wyd. Szkolne i pedagogiczne, Warszawa

5. Lee R. T., Ashforth B. E. (1990), On the meaning of Maslach's three diamensions of burnout, “Journal of Applied Psychology”, 75, 6, 743-747

6. Popiołek K. (1996), Wsparcie społeczne - zarys problematyki, [w:] K. Popiołek (red.), Psychologia pomocy. Wybrane zagadnienia, Wyd. UŚL., Katowice

7. Sęk H. (1996), Szkoła a wypalenie zawodowe, Poznań: Zakład Wydawniczy K. Domke

8. Wojciechowska J. (1990), Syndrom wypalenia zawodowego, „Nowiny Psychologiczne”

Bielawska Anna

---