rym (prawdopodobnie < gr. rhythmos = rytm) -- powtórzenie jednakowych lub podobnych układów głoskowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w wierszu) lub zdania (w prozie rymowanej). Antyczny wiersz iloczasowy był nierymowany, natomiast rym pojawiał się w prozie w zakończeniach członów okresu retorycznego. Jako zasada wersyfikacyjna rym ustalił się w łacińskiej poezji średniowiecznej. Jego rola była tak znaczna, że mimo istnienia wierszy białych słowo "rym" przez wiele wieków znaczyło tyle, co "wiersz". Wiersz polski był od początku rymowany. Rym średniowieczny różnił się od nowożytnego, który rozpoczyna swoją historię od poezji J. Kochanowskiego.
rymów funkcje -- sprowadzają się do trzech najważniejszych: funkcji wierszotwórczej polegającej na zaznaczaniu granic wersów i komponowaniu strof; funkcji instrumentacyjnej wynikającej z formowania brzmieniowej tkanki tekstu; funkcji semantycznej związanej z wartością znaczeniową rymujących się układów wyrazowych i ich wpływem na charakter całego tekstu. Zależnie od semantycznego nacechowania zrymowanych wyrazów rozróżnia się: 1) rymy gramatyczne utworzone z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych, co na ogól wiąże się z pewnym ujednoliceniem składniowym. Np.:
Nad wodą wielką i czystą
Błysnęło wzdłuż i grom ryknął.
I woda tonią przejrzystą
Odbiła światło, glos zniknął.
[A. Mickiewicz Nad wodą wielką i czystą]
2) rymy niegramatyczne utworzone z wyrazów różniących się kategorią i formą gramatyczną; są na ogół mniej przewidywalne i pozwalają na większą rozmaitość toku składniowego. Np.:
Jak Jakub z Aniołem, tak ja z tym wspomnieniem
mocuję się, lecz nadaremnie.
bo ono silniejsze ode mnie
i słodkie nieskończenie...
[M. Pawlikowska-Jasnorzewska Anioł i Jakub]
3) rymy banalne, inaczej oklepane, utworzone z wyrazów często zestawianych i ciągnących za sobą łańcuch wyeksploatowanych skojarzeń poetyckich. Np. blizna -- ojczyzna, wiosna -- radosna, sny -- bzy -- łzy, dal -- żal. Najłatwiejsze z nich, charakterystyczne zwłaszcza dla domorosłej poezji, noszą nazwę rymów częstochowskich; 4) rymy rzadkie, inaczej wyszukane, mają zwracać uwagę niezwykłym doborem słownictwa; najwyrazistsze wśród nich to rymy egzotyczne, wprowadzające słowa obce, szczególnie nacechowane stylistycznie i trudne do zrymowania. Np.:
Tak młodość wszystko stroi w lśniące farby,
Nigdy się małych nie spodziewa lichot.
O gdyby nie to! to nigdy Ikar by
Nie latał - nigdy by nie żył Don Kichot.
[J. Słowacki Beniowski, pieśń III]
5) rymy homonimiczne oparte na homonimach, wprowadzające rodzaj gry słów; łącząc wyrazy o identycznej postaci uwydatniają odmienność ich znaczeń. Np.:
Zielona woda oczy zjadła,
Zielona woda duszę wyje.
Smoczyca na kolumnie siadła
I że zabito smoka - wyje!
[J. Iwaszkiewicz inc. Idzie Salome...]
Stanowią one wyrafinowany sposób rymowania w przeciwieństwie do rymów tautologicznych, które polegają na powtórzeniu jednakowych wyrazów i nie są uważane za pełnoprawną formę rymową.
rymów postać -- zależy od: związku z akcentem, przestrzeni współbrzmień głoskowych, stopnia ich dokładności i stosunku do granicy wyrazu. Związek z akcentem polega przede wszystkim na łączeniu w układy rymowe tylko jednakowo akcentowanych składników. Rymy różnoakcentowe występowały w wierszu średniowiecznym, np. dał -- nie zapomniał; obecnie są zupełną rzadkością. Rymy oparte na akcencie paroksytonicznym noszą nazwę rymów żeńskich, np. niedziela -- karuzela; utrwalone w wierszu sylabicznym, są w polszczyźnie najpowszechniejsze i najbardziej naturalne. Rymy oparte na akcencie oksytonicznym noszą nazwę rymów męskich, np. stój -- zbój; wprowadzone zostały w wierszu sylabotonicznym. Sporadycznie występujące rymy oparte na akcencie proparoksytonicznym noszą nazwę rymów daktylicznych, np. chodziłbyś -- rodziłbyś. Od miejsca ostatniej akcentowanej samogłoski liczy się normalna przestrzeń rymowej współdźwięczności; dla rymów żeńskich stanowi ona półtorej sylaby, np. obr-ady -- ukł-ady, dla męskich niepełną sylabę, np. pł-ot -- k-ot. W obrębie przestrzeni rymowej może się znaleźć więcej lub mniej spółgłosek - powstają wtedy rymy bogate, np. męcz-eństwa -- przekl-eństwa, d-eszcz -- wi-eszcz, lub rymy ubogie, np. t-o -- dn-o. Rozszerzenie przestrzeni współdźwięczności rodzi rymy głębokie, np. k-amieniem -- r-amieniem. Z całkowicie jednakowych współdźwięczności powstają rymy dokładne, inaczej pełne; ze współdźwięczności mniej lub bardziej podobnych -- rymy niedokładne, inaczej przybliżone. Wśród wielkiej rozmaitości tych ostatnich wyróżnia się asonanse -- oparte na jednakowych samogłoskach, np. woda -- droga, i konsonanse -- oparte na jednakowych spółgłoskach, np. kładą -- kłody. Współbrzmienia rymowe na ogół zamykają się w obrębie wyrazu, czasem jednak wychodzą poza jego granice, układając się w wymyślne nieraz rymy składane, np. bab ryk -- fabryk, skwar ściął -- garścią (B. Jasieński).
rymów układ -- zależy od umiejscowienia, liczby i sposobu powiązania rymowych składników. Regułą są rymy końcowe umiejscowione w klauzulach wersowych, obok nich występować mogą rymy wewnętrzne, najczęściej w średniówce, zupełnie wyjątkowo zdarzają się rymy inicjalne na początku wersów. Rymy powtarzające się w stałym porządku i w określonych miejscach tekstu są rymami regularnymi; w przeciwieństwie do rymów nieregularnych podlegają one z góry ustalonemu wzorcowi układu. Najczęściej są to: 1) rymy parzyste, inaczej dystychiczne, złożone z dwóch składników spinających dwa sąsiednie wersy według wzorca: aa bb cc...; 2) rymy przeplatane, inaczej krzyżowe, złożone z dwóch lub więcej składników łączących co drugi wers utworu według wzorca: abab...; 3) rymy okalające, złożone z dwóch składników łączących początkowy i końcowy wers tekstu -- odległość między nimi bywa rozmaita, najczęściej jednak układ okalający tworzy czterowiersz według wzorca: abba. Rzadkim układem rymowym jest monorym powtarzający jeden rym we wszystkich wersach utworu. Regularne układy rymowe są najważniejszym sposobem komponowania strofy.
Por. pantorym.