Modele i teorie o nawrotach
Model/teoria |
Mechanizm nawrotu |
Model poznawczo-behawioralny (Marlatt i Gordon) |
Interakcja pomiędzy dużym ryzykiem a zdolnością osoby w radzeniu sobie w takich sytuacjach bez używania substancji wyznacza nawrót. Oczekiwania względem użyteczności narkotyków i alkoholu w danej sytuacji także są ważne. |
Model interakcji osoba-sytuacja (Litman) |
Nawrót jest wyznaczany przez interakcję 3 czynników: sytuacji, którą osoba uważa za zagrażającą („duże ryzyko”), dostępności odpowiedniego repertuaru strategii radzenia sobie i postrzegania przez nią skuteczności dostępnych strategii radzenia sobie. |
Oczekiwania względem skuteczności osobistej i wyników (Annie, Rollnick, Heter) |
Początkowe używanie substancji wynika z niewłaściwego rozpoznania negatywnego wpływu i negatywnych stanów fizycznych jako głodu. Po pierwszym użyciu substancji, oczekiwania względem kontroli nad takim używaniem spadają wraz ze spadkiem skuteczności osobistej. Ten proces prowadzi do poważniejszego nawrotu. |
Przeciwnego procesu (Solomon) |
Przez warunkowanie, poprzednio neutralne bodźce wewnętrzne i zewnętrzne stają się połączone z różnymi stanami „A” i „B”. Reekspozycja lub ponowne doświadczenie tych stanów może zwiększy motywację osoby do używania narkotyków po okresie abstynencji |
Głodu i utraty kontroli (Ludwig, Wikler) |
Bodźce wewnętrzne i zewnętrzne związane z wycofaniem narkotyku są uznawane za głód. Narkotyki są postrzegane jako sposób jego uśmierzenia. |
Pragnień i głodu (Tiffany, Wise) |
Używanie narkotyków oraz pragnienie i głód wystąpiły wystarczającą ilość razy, by stać się „automatycznymi procesami poznawczymi”. U narkomana pozostającego w abstynencji procesy te mogą by wywołane przez różne bodźce wewnętrzne i zewnętrzne. Nawrót może nastąpić, jeśli odpowiedni plan działania, by nie używać narkotyków (nieautomatyczny proces poznawczy), zostanie utrudniony lub w ogóle nieużyty. Użycie jednego narkotyku może wywoła pragnienie użycia innego - wynik działania w mózgu. |
Poznawczy model nawrotu
Bodźce wysokiego ryzyka, czyli tzw. wyzwalacze:
a. zewnętrzne - osoby, miejsca, rzeczy związane z używaniem narkotyków;
b. wewnętrzne - myśli, uczucia, wyobrażenia, itp.
Aktywacja przekonań specyficznych dla uzależnienia (przekonania te są uruchamiane przez bodźce wysokiego ryzyka). Przykłady: „Narkotyki przynoszą ulgę, kiedy mamy problemy”, „Narkotyki ubarwiają moje życie”.
Myśli automatyczne (przekonania podstawowe wywołują myśli automatyczne). Przykłady: „Potrzebuję wziąć działkę”, „Czas na zabawę”.
Pragnienie/głód (myśli automatyczne łączą się z głodem substancji i podobnie jak inne uczucia, głód staje się wewnętrznym wyzwalaczem).
Myśli przyzwalające (przekonania typowe dla uzależnienia, które dają pacjentowi „pozwolenie” na wzięcie narkotyków. Przykład: „Nikt nie zauważy”, „Mogę coś wziąć jeszcze ten jeden raz”.
Koncentracja na strategiach instrumentalnych (działania i zachowania służące zdobyciu i zażyciu narkotyków)
Wpadka, która następnie staje się bodźcem wysokiego ryzyka, gdyż może prowadzi do ponownego uruchomienia błędnego koła uzależnienia.
Predyktory stosowania opioidów po zakończeniu leczenia:
liczba czynników chroniących;
długość pobytu w ośrodku;
długość poprzedniego okresu abstynencji
zaufanie do siebie, że pozostanie się w abstynencji;
Wpadka - pierwsza konsumpcja narkotyku po okresie zamierzonej abstynencji;
Nawrót - powrót do nieprzystosowawczych zachowań, pierwotnie związanych z używaniem narkotyków.
Warunki nawrotu:
świadome podjęcie decyzji o abstynencji
czasowe realizowanie tej decyzji
wystąpienie pozytywnej zmiany w funkcjonowaniu pacjenta
Wpadka nie jest jednoznaczna z nawrotem, a nawrót niekoniecznie musi zakończyć się przyjęciem narkotyków.
Pacjent może nie być świadomy, że zaczyna się u niego nawrót, często jest łatwiejsze do zidentyfikowania przez osoby z zewnątrz.
Gorski i Miller (1982) zwracali uwagę na następujące wczesne sygnały nawrotu:
coraz bardziej nonszalancka postawa w kwestii aktynego zaangażowania w terapię (zaniedbywanie zadań terapeutycznych, rozluźnienie kontaktu terapeutycznego);
regres w kierunku chwiejności emocjonalnej i przewrażliwienia;
obniżona gotowość do rozmawiania o swoich problemach;
wycofanie z relacji społecznych;
zaniedbywanie codziennych czynności i porządku dnia
impulsywne podejmowanie decyzji
Przyczyny nawrotów są złożone. W badaniach nad nawrotami coraz częściej pojawia się tendencja do porównywania wzorców nawrotów w różnych rodzajach uzależnienia. Podejście takie zapoczątkowały badania Marlatta nad czynnikami prowadzącymi do nawrotu. Marlatt doszedł do wniosku, że w przypadkach picia, palenia, używania opioidów i przejadania się czynniki te są bardzo podobne. Są też pewne różnice, takiej jak:
dostępność substancji, której się wyrzekamy;
społeczne przyzwolenie na jej używanie;
czy nacisk położony jest na całkowitą abstynencję, czy tylko ograniczenie jej używania.
Znaczenie konkretnych czynników będzie zależało od szczególnych cech charakterystycznych danej substancji i związanych z nią zachowań.
Oprac. Iwona Bodziony