Układ oddechowy jest jednym z najważniejszych układów organizmu ludzkiego.
Przez akt oddychania (wdech - wydech) organizm zaopatruje się w tlen (jest go w powietrzu około 21%) i pozbywa się dwutlenku węgla. Zjawisko to nazywa się wymianą gazową.
Układ oddechowy ze względu na swą "otwartość" na świat zewnętrzny jest szczególnie narażony na działanie czynników chorobotwórczych obecnych w powietrzu. Wdychane powietrze zawiera cały szereg różnych czynników drażniących i chorobotwórczych, zarówno cząstek materii nieożywionej (pyłów, gazów, aerozoli), jak i żywych mikroorganizmów (bakterii, grzybów, pyłków drzew i traw, spor porostów) lub złożonych struktur z pogranicza tych dwóch światów materii - wirusów. Oczywiście, układ oddechowy nie jest bynajmniej bezbronny wobec nich; przeciwnie, ma on liczne zabezpieczenia, które go chronią przed skutkami ich ustawicznej agresji. Działają w nim bardzo skuteczne mechanizmy obronne. Jedne są ściśle związane ze strukturą i funkcją określonej części układu oddechowego i działają miejscowo, powierzchniowo, głównie w błonie śluzowej, inne mają ogólnoustrojowy charakter i są związane z układem odpornościowym. Załamanie się barier ochronnych, zarówno miejscowych, jak i ogólnych, sprzyja występowaniu w układzie oddechowym wielu chorób.
Choroby układu oddechowego ze względu na podział anatomiczny można podzielić na dolegliwości górnego i dolnego odcinka układu oddechowego oraz śródmiąższowe i naczyniowe choroby płucne. Rozróżnić należy: choroby infekcyjne (nieżyt nosa, zapalenie oskrzeli, gruźlica, angina), choroby nowotworowe (rak jamy ustnej, rak płuc, rak krtani), choroby zawodowe (pylica płuc, azbestoza), choroby genetyczne (mukowiscydoza) oraz inne (alergie, astma oskrzelowa, zespół bezdechu śródsennego).
Podatność na choroby układu oddechowego
Podatność układu oddechowego na choroby jest u różnych osób odmienna i zależy od wielu czynników predysponujących. Są wśród nich defekty (mutacje) genetyczne, przenoszone rodzinnie, np. w schorzeniach atopowych (katarze siennym czy astmie oskrzelowej, albo w jednej z postaci rozedmy), jednak ważniejszą rolę sprzyjającą powstawaniu i rozwojowi schorzeń układu oddechowego, szczególnie przewlekłych, odgrywają czynniki zewnątrzustrojowe, w tym środowiskowe. Nałóg palenia papierosów jest tu klasycznym i jednocześnie tragicznym (ze względu na jego rozpowszechnienie i skutki chorobowe dotyczące wielu narządów) przykładem bezpośredniego wpływu takiego "zewnątrzustrojowego czynnika" na powstawanie i rozwój najpoważniejszych schorzeń oddechowych - nowotworów płuc i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (rozedmy i przewlekłego zapalenia oskrzeli).
Osoby z upośledzoną odpornością (np. leczeni lekami immunosupresyjnymi, cytostatykami, chorzy na AIDS, narkomani, alkoholicy) łatwo zapadają na infekcyjne choroby układu oddechowego, zwłaszcza - na gruźlicę, zakażenia grzybicze, pierwotniakowe. Upośledzenie odporności sprzyja zakażeniom drobnoustrojami oportunistycznymi, tj. takimi, które w warunkach normalnej odporności nie odgrywają żadnej roli (wirusy, atypowe prątki, oraz inne rzadko występujące drobnoustroje).
Także pacjenci z przewlekłymi chorobami układu krążenia, szczególnie osoby po 65. roku życia, częściej niż inni mają poważne problemy zdrowotne związane z drogami oddechowymi.
Objawy
Objawy chorób układu oddechowego najprościej podzielić na ogólnoustrojowe i miejscowe, wprost wynikające z toczenia się określonej choroby w określonym miejscu (odcinku) tego układu. Te pierwsze nie są specyficzne i mogą równie dobrze towarzyszyć chorobie, której rodowód nie jest "oddechowy", Zaliczyć do nich trzeba takie symptomy, jak ogólne osłabienie, stany podgorączkowe, gorączka, brak apetytu, chudnięcie, nocne poty, niedokrwistość, bóle kostne i mięśniowe. Te objawy, choć mało diagnostyczne, mogą nierzadko świadczyć o poważnym przebiegu choroby.
Najczęstszymi objawami, które występują w chorobach układu oddechowego, są: duszność (brak tchu, "ciężki oddech", ściskanie w klatce piersiowej, "zatykanie"), sinica centralna (widoczna na twarzy, czerwieni warg i śluzówkach jamy ustnej), bóle w klatce piersiowej, z reguły nasilające się w czasie głębszego oddychania, kaszel, odkrztuszanie plwociny, krwioplucie, chrypka, bezgłos, stridor krtaniowy, świsty, zatkanie nosa.
Duszność i ból w klatce piersiowej, a także sinica, tak częste (szczególnie duszność) w chorobach narządu oddychania, wcale nie są dla nich charakterystyczne.
Duszność jest niemal nieodłącznym objawem przewlekłych schorzeń oddechowch oskrzeli i płuc. W mniej zaawansowanych postaciach ten objaw na ogół nasila się dopiero w czasie wysiłku, w bardziej zaawansowanych - ma charakter spoczynkowy..
Ból w klatce piersiowej stosunkowo rzadko dotyczy układu oddechowego. Na ogół jest związany z opłucną. Zwykle towarzyszy zapaleniu tej surowiczej błony, szczególnie we wczesnym okresie choroby, naciekom nowotworowym, pierwotnym i wtórnym (przerzutom). Nagłe wystąpienie bólu po jednej stronie klatki piersiowej z pojawieniem się "krótkiego oddechu" może wskazywać na powstanie samoistnej odmy opłucnowej, której istota polega na przemieszczeniu sie powietrza z płuc do przestrzeni opłucnowej.
Zapalenia wirusowe i bakteryjne górnych dróg oddechowych, także krtani i tchawicy, na ogół powodują wystąpienie bólów, ale na ogół szybko ustępujących.
W znacznej większości chorób układu oddechowego występuje kaszel, którego istotą jest gwałtowne usunięcie powietrza pod ciśnieniem spowodowanym zamknięciem głośni.
Kaszel może być suchy (w większości zakażeń wirusowych dróg oddechowych, w zapaleniu oplucnej, także w chorobach śródpiersia) lub wilgotny, czyli produktywny, tj. z odkrztuszaniem plwociny, występujący w zapaleniach bakteryjnych, ropniach płuca, nowotworach oskrzeli, rozstrzeniach oskrzeli. Utrzymywanie się miesiącami produktywnego kaszlu wskazuje na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (przewlekłe zapalenie oskrzeli, tzw. przewlekły bronchit). Stale kaszlą nałogowi palacze. Kaszel u nich jest wywołany przewlekłym zapaleniem dróg oddechowych.
Skurcz oskrzeli powoduje świszczący oddech. Jest on charakterystyczny dla napadu astmy oskrzelowej. Występuje także w wirusowych (wirus RS) infekcjach oskrzelików (małych oskrzeli) u niemowląt i małych dzieci. Chrypka jest także objawem zajęcia procesem chorobowym krtani. Długo utrzymująca się chrypka może być, szczególnie u nałogowych palaczy, objawem raka krtani. Często jest świadectwem tworzenia się narośli na strunach głosowych, tzw. guzków śpiewaczych u osób "pracujacych" głosem (nauczycieli, aktorów, śpiewaków).
Przebieg chorób układu oddechowego
Najczęstsze choroby układu oddechowego to banalne zakażenia wirusowe górnego odcinka. Przebiegają, niezależnie od etiologii, dość podobnie. W czasie ich trwania pojawia się gorączka, bóle gardła, kaszel, zatkanie nosa i wydzielina (tzw. katar). Może też się pojawić się ból mięśni czy stawów. W grypie - gorączka jest zwykle bardzo wysoka. Dominuje osłabienie i uczucie zupełnego rozbicia. W innych infekcjach - zwykle obserwuje się stan podgorączkowy.
W sezonie pylenia traw i drzew wiele osób ma objawy przypominające zakażenie wirusowe dróg oddechowych. Jest to katar sienny, związany z alergią na pyłki. Bardzo wiele osób raz po raz doznających reakcji alergicznych na pyłki niesłusznie podejrzewa swój organizm o upośledzenie odporności i przypisuje tym reakcjom zakaźne tło. Jest to powód podejmowania nierozsądnych decyzji terapeutycznych.
Zapalenia krtani przebiegają podobnie do infekcji górnych dróg oddechowych, jednak zwykle towarzyszy im chrypka, czasem występuje zupełny bezgłos. Kaszel bywa suchy, "szczekający". W zapaleniu tchawicy i dużych oskrzeli może się pojawić dotkliwy ból w piersiach, szczególnie nasilający się w czasie częstych napadów kaszlu.
Gruźlica płuc może mieć gwałtowny początek (tzw. prosówka), ale dziś zdarza się to rzadko. Najczęstszym objawem tej choroby jest utrzymujący się kaszel. Często jednak pierwszoplanową rolę odgrywają w gruźlicy objawy ogólnoustrojowe: ustawiczne uczucie zmęczenia, chudnięcie, brak apetytu, stany podgorączkowe, nocne poty. Może pojawić się niedokrwistość. Jednak kaszel (pokaszliwanie) jest niemal nieodłączny.
Nowotwory złośliwe płuc, zwłaszcza we wczesnym okresie zaawansowania, mogą przebiegać bezobjawowo. Czasem pojawia się kaszel, suchy albo produktywny, z domieszką krwi. Nawracające zapalenia płuc dotyczące tej samej okolicy (płata) mogą wynikać z nowotworowego nacieku w oskrzelu. Niedostateczna wentylacja tego obszaru prowadzi do zapadania się pęcherzyków płucnych, czyli do tzw. niedodmy. Niedodma sprzyja rozwojowi zakażeń bakteryjnych. W zaawansowanych nowotworach płuc dominuje duszność oraz objawy ogólnoustrojowe: stany gorączkowe, brak apetytu, gwałtowne chudnięcie, bardzo szybko postępujace osłabienie przykuwające chorego do łóżka.
Leczenie
Choroby układu oddechowego są w większości uleczalne. Zakażenia wirusowe u osób wcześniej zdrowych nie wymagają leczenia przyczynowego. W zakażeniach bakteryjnych na ogół jest konieczna antybiotykoterapia, empiryczna, tj. bez wcześniejszego wykonania posiewu plwociny i uzyskania antybiogramu. Jeśli jednak zaproponowany antybiotyk okaże się nieskuteczny - trzeba wykonać posiew plwociny. W przypadku pacjentów obłożnie chorych (zwłaszcza w szpitalach) posiew plwociny ma ogromne znaczenie w ustaleniu taktyki leczenia zakażenia, zwłaszcza zapaleń płuc.
Leczenie astmy jest dziś oparte na kortykosteroidach wziewnych i lekach rozszerzających oskrzela. Pojawiają się jednak nowe grupy leków, z których dużego znaczenia nabierają leki blokujące receptory leukotrienowe. Ważna jest profilaktyka przeciwalergiczna i unikanie zakażeń.
W przewlekłych zapaleniach oskrzeli i rozedmie - jest konieczne natychmiastowe zaprzestanie palenia papierosów. Zakażenia bakteryjne, powodujące nasilenie objawów chorobowych powinny być intensywnie leczone antybiotykami. Konieczna jest gimnastyka oddechowa.
Nowotwory złośliwe płuc są w Polsce wyleczalne w 10%. W większości raków rozpoznanie następuje zbyt późno. Leczenie jest zwykle chirurgiczne, z wyjątkiem raka drobnokomórkowego, który, niezależnie od momentu rozpoznania, traktowany jest jako nowotwór rozsiany. Poddawany jest on zarówno radio-, jak i intensywnej chemioterapii.
Odma opłucnowa wymaga leczenia, jeśli jest duża i uciska płuco, zwłaszcza gdy się "dopełnia" z każdym oddechem, czyli - jeśli jest odmą wentylową (z jednokierunkowym przepływem powietrza). Leczenie polega na nakłuciu opłucnej i ssącym (pod ciśnieniem) jej drenażu. Czas jego trwania jest różny, ale zawsze do momentu zamknięcia się powietrznej "przetoki" między płucem a jamą opłucnową.