ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW OŚWIATY, NAUKI I KULTURY,
ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO)
Organizacja wyspecjalizowana ONZ, założona w 1946, z siedzibą w Paryżu; w konferencji założycielskiej wzięły udział 44 państwa, także Polska; zadaniem UNESCO, wg statutu, jest działanie na rzecz wzajemnego poznawania się i zrozumienia narodów, inicjowanie i koordynowanie międzynarodowej współpracy oświat., nauk. i kulturalnej. W 1994 UNESCO zrzeszała 182 państwa; w większości krajów członkowskich działają nar. Kom. do Spraw UNESCO, zapewniające stałą łączność z organizacją, ułatwiające współpracę z działającymi na ich terenie środowiskami, organizacjami i instytucjami. Na mocy odpowiednich porozumień UNESCO współpracuje z innymi organizacjami wyspecjalizowanymi ONZ, a także wieloma organizacjami międzypaństwowymi spoza tego systemu; ponadto ok. 350 organizacji międzynarodowych pozarządowych, których zakresy działania pokrywają się z kompetencjami UNESCO, tworzy sieć organizacji współdziałających, zgodnie z nadanym im statusem: konsultacji i współpracy, konsultacji i informacji lub informacji. Głównymi organami UNESCO są: Konferencja Generalna (obradująca co 2 lata), Rada Wykonawcza (działająca między konferencjami), Sekretariat (z Dyrektorem Generalnym na czele, wybieranym na 6 lat przez Konferencję Generalną) — podzielony na 20 jednostek problemowych zgrupowanych w 5 działach (edukacji, nauk przyr., nauk społ. i kultury, informacji i informatyki oraz administracji) oraz biura regionalne. W połowie lat 70. ujawniły się rozbieżności w interpretowaniu celów i zasad działalności UNESCO między USA i niektórymi państwami zachodnioeuropejskimi a państwami Trzeciego Świata na tle decyzji o wykorzystaniu środków budżetu na pomoc państwom Afryki. USA i kilka innych państw na pocz. lat 80. wystąpiły ze zdecydowanym sprzeciwem wobec polityki finansowej UNESCO i wycofały się z organizacji (31 XII 1984 — USA, 31 XII 1985 — W. Brytania); spowodowało to znaczne ograniczenie budżetu organizacji, ale jej dotychczasowy charakter i program zostały zachowane.
W dziedzinie edukacji UNESCO kładzie gł. nacisk na popieranie rozwoju szkolnictwa w krajach rozwijających się oraz zwalczanie analfabetyzmu; na ten cel przeznacza się najwięcej środków z budżetu organizacji. W 1972 został ogłoszony raport powołanej przez UNESCO Międzynarodowej Komisji do Spraw Rozwoju Oświaty i Wychowania, która opowiedziała się za koniecznością przebudowy dotychczasowych systemów szkolnych na zasadach powszechności, elastyczności (dostosowania do zmian zachodzących w świecie) i ustawiczności kształcenia. Rok 1990 został ogłoszony przez UNESCO Międzynarodowym Rokiem Walki z Analfabetyzmem. W dziedzinie nauki i upowszechniania myśli nauk. UNESCO odgrywa ważną rolę inicjatora, koordynatora i organizatora; wyraża się to m.in. w inicjowaniu programów i prac badawczych oraz udzielaniu pomocy merytorycznej, techn. i finansowej poszczególnym krajom (zwł. rozwijającym się) i zespołom badawczym; jeden z większych programów pomocy dotyczy kompleksu zagadnień związanych z wykrywaniem i eksploatowaniem zasobów naturalnych i ochroną środowiska naturalnego. W dziedzinie kultury program działań UNESCO obejmuje ochronę dziedzictwa kult. i przyr. oraz popieranie rozwoju i upowszechniania kultury; są prowadzone m.in. (od 1960) akcje ochrony i ratowania zabytków (świątynie Abu Simbel w Egipcie, pomniki Florencji, Wenecja i in.); jedną z gł. form działalności UNESCO w tym zakresie są akcje wydawnicze i informacyjne (wydawanie prac z zakresu historii ludzkości, historii kultury, dzieł mniej znanych literatur nar., organizowanie międzynarodowych obchodów rocznicowych, poświęconych wybitnym twórcom). Coraz większą uwagę UNESCO skupia na międzynarodowym przepływie informacji; organizacja działa na rzecz rozwoju i doskonalenia środków przekazywania informacji oraz ich wykorzystania jako płaszczyzny porozumienia między narodami; dążenia te znalazły wyraz w przyjętej deklaracji na temat nowego świat. ładu informacyjnego; 1981 powstał Międzynarodowy Program Rozwoju Komunikowania się, który przewiduje m.in. utworzenie sieci informacyjnej dla obszarów Azji i Ameryki Łac., panafryk. agencji prasowej oraz podjęcie badań nad rolą satelitów w wymianie informacji.
Jako wydawnictwa ciągłe UNESCO ukazują się m.in.: „UNESCO Courier” (w 35 wersjach językowych), „UNESCO Sources”, „UNESCO Journal of Information Science, „Librarianship and Archives Administration”, „Copyright Bulletin”, „Statistical Yearbook-Annuaire Statistique-UNESCO”; od 1994 w Polsce ukazuje się kwartalnik „UNESCO i my”.