Jan Kochanowski, Pieśni,

oprac. Ludwika Szczerbicka-Ślęk, BN I 100, 1997.

WSTĘP

• najwybitniejsze miejsce zajmuje liryka.

• pierwszy zbiór liryków poeta wydał w 1579 r. „Psałterz Dawidów”, potem 1580 r. „Treny” i „Ly-ricorum libellus” („Książeczka liryków”), 1584 „Fraszki” oraz „Elegiarium libri IV, euisdem Fori-coenia sivi epigrammatum libellus” („Elegii ksiąg czworo tudzież Foricoenia albo książeczka epigramatów").

• pieśni wyszły dwa lata po śmierci Kochanowskiego - w 1586 r. „Pieśni księgi dwoje” (księga I - 25 pieśni, II - 24, pieśni nie objęte numeracją „Świętojańska”, „Czego chcesz…”, „O śmierci Jana Tarnowskiego” i „Pamiątka Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie”.

1. „Czego chcesz od nas, Panie”.

• „Pieśń” trafiła do kalwińskiego kancjonału w dwa lata po ukazaniu się pierwszego wydania (1564 r.), nieco później (1587 r.) do protestanckiego, w XVII w. do katolickiego - ciekawe zja-wisko, gdyż był to czas zarysowywania się różnic między wyznaniami.

• w pieśni zawarł poeta „pochwałę niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata” (Jerzy Ziomek).

• Deus-artifex = Bóg-artysta, piękno świata tkwi w harmonii: pory roku, przestrzeń - każda jej część służy całości i nie przekracza wyznaczonej roli: „w brzegach morze stoi/ A zamierzo-nych granic przeskoczyć się boi” - neoplatońska koncepcja piękna.

• prawie wyłącznie stosowanymi formami metafory są: animizacja i antropomorfizacja.

• dostojna tonacja utworu: monolog współwyznawców zwracających się do Boga.

• pieśń daleka od patosu - przeważają nierozbudowane zdania pojedyncze i połączenia para-taktyczne.

• 13-zgłoskowiec (7+6).

• anafory dwuwierszowe, melodyjność, której służyło nagromadzenie tego samego zespołu gło-sek (w 18 przypadkach: o, e, a), śpiewana w różnych wyznaniach.

• w XVII w. przekłady na inne języki: łaciński, niemiecki, czeski.

2. „Pieśni księgi dwoje”.

• przypuszczalnie poeta pisał pieśni przez cały czas swej twórczej aktywności, czas powstawa-nia: od połowy XVI w. do lat 80. XVI w.

• związek gatunkowy z antykiem - naśladownictwo = imitatio.

• nawiązanie do Horacego - ocena horacjanizmu Kochanowskiego po raz pierwszy została przedstawiona przez Macieja Kazimierza Sarbiewskiego; źródła poszczególnych pieśni (ody Horacego + incipity łacińskich wzorów).

• odkryto też ślady oddziaływania: Owidiusza, Katullusa, Propercjusza, Tibulla i Petrarki.

• typologia pieśni:

• różnorodna tematyka: poeta i jego rola, twórczość poetycka, obowiązki jednostki wo-bec zbiorowości, przemijanie, zasady godnego i szczęśliwego życia, miłość.

• sposoby kształtowania monologu lirycznego: soliquium (czasem w formie apsycholo-gii, mowy zwróconej do upersonifikowanej cechy człowieka), przemówienia adreso-wanego do zbiorowego lub jednostkowego adresata.

• stosunek do przedstawionych treści / kwestii: postawa krytyczno-ośmieszająca, kryty-ka poważna, pochwała, pouczenie.

• wzór stylistyczny.

• styl wysoki, średni i niski.

1. O poezji i poecie.

• wypełniają całe utwory (P II, 22, 24) bądź są komponentem (P I, 10, 21; P II, 1, 6, 7, 16, 18).

• „Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony” P II, 24 - apoteoza twórcy, dwoistość natury: śmier-telna i nieśmiertelna; symbolem nieśmiertelności jest łabędź.

• nieśmiertelność stanowi sława.

• w utworze występuje nazwisko „Myszkowski” - fragment odbiega od ogólnej dykcji całego utworu: podniosłej, uroczystej, zastępując ją tonem dyskretnej poufałości.

• symbol szybującego ptaka powraca w „Kto mi dał skrzydła, kto mię odział w pióry” P I, 10 - funkcja „wstępu z zapowiedzią”.

• często powracający motyw lutni: P I, 2, 21; P II, 6, 16, 22.

2. Liryka obywatelska.

• poeta zabiera głos w sprawach publicznych, podejmuje kwestię zobowiązań jednostki wobec „dobra spólnego” występuje w rolach:

• laudatora cnót obywatelskich P I , 10; P II, 12, 13;

• zachęcającego do wypełnienia obowiązków wynikających z miejsca zajmowa-nego w społecznej hierarchii P II, 14, 19.

• tego, który piętnuje i gani zaniedbania w tym zakresie P I, 13; P II, 5.

• kluczowym pojęciem jest cnota = mądrość, sprawiedliwość, wielkość umysłu, skromność - zespół pozytywnych wartości moralnych, których respektowanie uszlachetniało człowieka.

• podstawy aretologii (nauki o cnocie, z grec. arete) sformułowali filozofowie greccy, m.in. Ary-stoteles, Plotyn, oraz chrześcijańscy: Tomasz z Akwinu, św. Augustyn.

• „Niemasz i po drugi raz niemasz wątpliwości” P II, 12 - człowiek oddał swe „służby”, a nagro-dą jest niebo, tzn. wieczna szczęśliwość i dobra sława u potomnych.

• „Panu dzięki oddawajmy” P II, 13 - autor posłużył się przykładem Stefana Batorego i nawią-zał do wyprawy na Moskwę, chwali bitewne męstwo króla oraz wielkoduszność jego umysłu, tzn. zdolność przezwyciężania żądzy rozumem (motyw w „Satyrze albo Dzikim mężu”) - przeciwstawienie Iwana Groźnego (buta i hardość).

• „O statecznym słudze” P I, 10 - wyliczenie władców nagrodzonych wielkim szczęściem.

• „Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy” P II, 19 - nakreślenie trzech możliwych sposobów osiągnięcia „dobrej sławy”: dowcipem i wymową, siłą i sercem, cnotą (władza).

• „Wy, którzy Rzeczą Pospolitą władacie” P II, 5 - [też w „Odprawie posłów greckich].

• „O spustoszeniu Podola” P II, 5 - krytyka warstwy rządzącej, potępienie, styl wysoki.

• styl: podniosły, pochwalny i ganiący, rozbudowane zdania pojedyncze, często zawiły inwer-syjny szyk, przerzutnie, obfitość epitetów, w pieśniach ganiących - instrumentalizacja.

3. Liryka moralno-pouczająca.

• pojawia się motyw cnoty, skupiony na poszukiwaniu zasad gwarantujących życie szczęśliwe i doskonałe, w pieśniach tych pojęcie cnoty nasyca się horacjańską aurea mediocritas (złotym środkiem), wartościującym odpowiednikiem mesotes (umiar, unikanie skrajnych dążeń i wy-borów), wewnętrzny ład, zachęcenie do korzystania z przyjemności życia.

• motyw człowiek wobec fortuny P II, 3, 17, której przeciwieństwem jest harmonia natury P II, 9.

• nawiązanie do myśli epikurejskiej.

• „Nie zawżdy, piękna Zofija” P II, 23 - przemijająca miłość.

• „Patrzaj, jako śnieg po górach się bieli” P I, 14 - nostalgia.

4. Liryka biesiadna.

• wiersz, których tematem jest uczta czy też zachęta do biesiadowania.

• „Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie” P I, 18 - biesiadowanie z satyryczno-ośmie-szającego dystansu, jest to przykład monologu ukształtowanego według stylu prostego w ko-micznym wariancie: zdania są wyrównane, utarte frazeologizmy, przekleństwa, unikanie figur stylistycznych.

• „Miło szaleć, kiedy czas po temu” P I, 20 - nawiązanie do tradycji karnawałowej, biesiada tra-ktowana jest jako okoliczność, na czas której zawiesza się obowiązujące reguły, podmiot liry-czny zachęca do zabawy, jest jednocześnie duszą towarzystwa, ale i zarazem osobą świado-mą filozoficznego uzasadnienia ludycznej postawy, doświadczenie przemijania.

• „Dzbanie mój pisany” P I, 3 - podobna budowa do „Czego chcesz od nas, Panie”, początek to anafora, rozmieszczenie i forma apostrof, pochwała amfory napełnionej winem.

5. Liryka miłosna.

• mniejszy związek z Horacym

• w „Acz mię twa droga, miła barzo boli” P I, 6 i „Ucieszna lutni, w której słodkie strony” P II, 18 zawarł autor opowieść o przygodach mitologicznych heroin: Europy porwanej na Kretę przez przemienionego w byka Dzeusa / Jowisza oraz Hypermnestry, jednej z 50 córek Danaosa, która powodowana litością (i miłością! - A.A.) wbrew nakazowi ojca darowała życie swemu mężowi - obie opowieści pełnia rolę przykładów.

• „Stronisz przede mną, Neto nie tykana” P I, 11 - styl ozdobny.

• „Słońce już padło, ciemna noc nadchodzi” P I, 17 - jest to lament Penelopy, wzorowany na „Heroidach” Owidiusza, daje w nim bohaterka wyraz niepokoju o los nie wracającego wciąż z wojny męża i udrękom samotnego życia - jest to „mitologiczna ballada” (Brückner), wina za wojnę zrzucona na Parysa.

• inne pieśni miłosne: P I, 21, 23, (25, 19 - satyry).

• nawiązanie do erotyku petrarkizującego: P I, 4, 7, 8, 12, 15, 22; P II, 21 - miłość to słodka niewola.

„na błędnym morzu: nie tam, gdzie chcemy,

Ale gdzie nas wiatry niosą, płynąć musiemy” P I, 8, w. 11-12

• „Srogie łańcuchy na swym sercu czuję” P II, 21 - jest najbardziej zbliżona do petrarkizmu, oparta na szeregu przeciwieństw, kunsztowna budowa wersyfikacyjna: 10 wersów parzyście rymowanych, na przemian 11- i 7-zgłoskowiec.

• w księdze II znalazły się trzy pieśni wyrastające z podglebia rustykalnej kultury szlacheckiej: 2, 10, 20; P II, 2 zawiera laudację idealnej żony; wiersze te zawierają dyskretne aluzje pozwa-lające na identyfikację podmiotu z Janem i Dorotą Kochanowskimi.

• „Nie dbam, aby zimne skały” P II, 2 - nawiązanie do przenosin Hanny (Doroty Podlodowskiej)

• „Słońce pali, a ziemia idzie w popiół prawie” P II, 7.

• „Jaką, rozumiesz, zazdrość zjednałeś sobie” P II, 20 - Kochanowski wczuwa się w sytuację osamotnionej żony.

• w dwuksięgu występują wiersze przede wszystkim mające strofy czterowersowe, rozpoczyna go podniosły wiersz ganiący, a kończy pochwalny - kontrast.

3. „Pieśń świętojańska o sobótce”.

• w XV i XVI w. nastąpił rozwój poezji pastoralnej (wzory greckie - Teokryt, rzymskie - Wergi-liusz, Tibullus).

• „Pieśń świętojańska…” zawiera opis i pochwałę życia wiejskiego, ma formę cyklu pieśni wy-konywanych przez 12 panien.

• utwór traktuje o 23 czerwca, a właściwie o najkrótszej w roku nocy i obrzędach z nią zwią-zanych, obrzęd sięgał korzeniami czasów pogańskich, w chrześcijaństwie związany z wigilią św. Jana i kultem czterech żywiołów.

• śmiech splata się z kultem słońca (światła, ognia), słońce jako planeta wywołująca śmiech.

• przetrwała też pamięć o sobótce jako orgiastycznym święcie miłości, z obrzędem sobótko-wym związane były także utrwalone zachowania, jak taniec, śpiew, palenie ognisk, pusz-czanie wianków na wodzie (ochrona przed powodzią).

• Jan Kochanowski jest w utworze gospodarzem, Panny posługują się mową niezależną (cza-sem jest to mowa pozornie niezależna, gdyż wypowiada się niejako autor).

• Panna 1 - wspomnienie złotego wieku, rozpoczyna obrzędy.

• Panna 8 - o wianku na swoją głowę (teoria Krzyżanowskiego, że mogła być skrzywdzona w przeszłości).

• Panna 9 - przywołuje mit o Prokne, Filomeli i Tereusie.

• nietypowa pieśń Panny 11 - wzywa śpiewaka, który wysławia Dorotę Podlodowską.

• Panna 12 - obwieszcza świt, kończy obrzędy.

• w „Pieśni…” podkreślone zostaje następstwo pór roku, powtarzalność procesów natury.

• „Sobótka” okazała się istotnym źródłem inspiracji staropolskiej liryki ziemiańskiej, której ży-wotność podtrzymywało identyfikowanie marzeń o szczęściu z życiem wiejskim.

• u Kochanowskiego: arkadia czarnoleska to wieś widziana oczyma uczestników sobótkowego święta.

• oprócz pochwały uroków i pożytków wiejskiego życia trzecim wątkiem pieśniowego cyklu jest miłość Panien 8, 9 i 11; Panny 4 i 5 - deklaracja miłosna; Panny 7 i 10 - tęsknota za nieobec-nym kochankiem (na polowaniu, na wojnie - typowo szlacheckie zajęcia).

• w pieśniach, w których dochodzi do głosu autorski punkt widzenia, a więc Panien 6, 11 i 12, wyrazista jest obecność figur stylistycznych, jak epitety, anafory; budowa: czterowersowa strofa ośmiozgłoskowa parzyście rymowana.

• pod względem stylistycznym „Pieśń świętojańska…”, jak w ogóle poezja pastoralna i sielan-kowa, oscyluje między stylem prostym a ozdobnym.

4. „Pieśni kilka”.

• wydane we „Fragmentach” w 1590 r., w zbiorze znalazło się 11 pieśni.

• pieśni 1-5 - wiersze na tematy egzystencjalne: przemijanie, śmierć, życie pośmiertne, rola Opatrzności (mają charakter pierwszoosobowego monologu, który bywa przerywany apostro-fami do Boga - charakter modlitewny; brak elementów mitycznych, ale jest „boskie weźrze-nie”, któremu należy się podporządkować), podobieństwo do „Trenu XVII”, brak stylizacji i pierwowzorów antycznych.

• pieśń 1 - życie-żegluga.

• pieśni 6-11 - wiersze miłosne, reprezentujące typ „ballady mitologicznej” (pieśń 8), erotyku petrarkizującego (pieśń 9, w której powraca motyw kobiety-anioła).

• ostatnia „Kolęda” „Pieśń żałobna”.

TEKST

• Pieśń [Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary] *

PIEŚNI JANA KOCHANOWSKIEGO KSIĘGI DWOJE

„Nikomu albo raczej wszytkim swoje księgi

Daję, by kto nie mniemał (strach to bowiem tęgi),

Że za to trzeba co dać; wszyscy darmo miejcie.

O drukarza nie mówię, z tym sie zrozumiejcie”.

Księgi pierwsze.

• Pieśń 1 [Byś wszystko złoto posiadł, które - powiadają]

• Pieśń 2 [Serce roście patrząc na te czasy] - jest wyraźnym nawiązaniem do częstego w poe-zji Kochanowskiego motywu przemian, jakie zachodzą w przyrodzie na wiosnę, gdy cały świat budzi się do życia, porównanie dwóch postaw: epikurejskiej i stoickiej, synteza tych dwóch filozofii.

• Pieśń 3 [Dzbanie mój pisany] *

• Pieśń 4 [Złota to strzała i krom wszego jadu była] - miłość to słodka niewola.

• Pieśń 5 [Kto ma swego chleba] - ile mu potrzeba, nie musi się o nic martwić.

• Pieśń 6 [Acz mię twa droga, mila, barzo boli] *

• Pieśń 7 [Trudna rada w tej mierze, przyjdzie sie rozjechać] - wraz z jej wyjazdem nadejdzie smutek.

• Pieśń 8 [Gdzieśkolwiek jest, Bożeć pośli dobrą godzinę] *

• Pieśń 9 [Chcemy sobie być radzi] - utwór biesiadny, pochwała rozkoszy, refleksje o koniecz-ności rozwagi, „złoty środek”, przyjemność + rozsądek.

• Pieśń 10 [Kto mi dal skrzydła, kto mię odział pióry] *

• Pieśń 11 [Stronisz przede mną, Neto nie tykana] *

• Pieśń 12 [Muszę wyznać (bo sie już niemasz na co chować)]

• Pieśń 13 [O piękna nocy nad zwyczaj tych czasów] - nic po zbytkach, gdy ojczyzna w niebez-pieczeństwie.

• Pieśń 14 [Patrzaj, jako śnieg po górach sie bieli] *

• Pieśń 15 [Nie za staraniem ani prze mą sprawę] - wczoraj pełen nadziei, dziś kochanka się od niego odwróciła.

• Pieśń 16 [Królom moc na poddane i zwierzchność dana] - nad królami jeszcze jest Bóg.

• Pieśń 17 [Słońce już padło, ciemna noc nadchodzi] *

• Pieśń 18 [Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie] *

• Pieśń 19 [Żal mi cię, niebogo] - satyrycznie o brzydocie i śmierci.

• Pieśń 20 [Miło szaleć, kiedy czas po temu] *

• Pieśń 21 [Ty spisz, a ja sam na dworze] - Orfeusz prosił w Hadesie o żonę, prosi o wpusz-czenie.

• Pieśń 22 [Rozumie mój, próżno sie masz frasować] - co się stało, to się nie odstanie.

• Pieśń 23 [Nieźle czasem zamilczeć, co człowieka boli] - by nie odsłonić się przed wrogiem.

• Pieśń 24 [Zegar, słyszę, wybija] - „U Boga każdy błazen”, „człek - Boże igrzysko”.

• Pieśń 25 [Użałuj sie kto dobry a potłucz zawiasy] - pieśń „do drzwi”.

Księgi wtóre

• Pieśń 1 [Przeciwne chmury słońce nam zakryły] *

• Pieśń 2 [Nie dbam, aby zimne skały] *

• Pieśń 3 [Nie wierz Fortunie, co siedzisz wysoko] *

• Pieśń 4 [W twardej kamiennej wieży i za troistemi] - nie ufaj złotu, „Każdej godziny obawiaj się zdrady”.

• Pieśń 5 [Wieczna sromota i nienagrodzona] *

• Pieśń 6 [Królewno lutnie złotej i rymów pociesznych] *

• Pieśń 7 [Słońce pali, a ziemia idzie w popiół prawie] *

• Pieśń 8 [Nie frasuj sobie, Mikołaju, głowy] - przed śmiercią się nie ucieknie.

• Pieśń 9 [Nie porzucaj nadzieje]- w Bogu nadzieja na szczęście i bezpieczeństwo.

• Pieśń 10 [Może kto ręką sławy dostać w boju] - pochwała dobrej żony.

• Pieśń 11 [Stateczny umysł pamiętaj zachować] - między szczęściem a nieszczęściem, „złoty środek”.

• Pieśń 12 [Niemasz i po drugi raz niemasz wątpliwości] *

• Pieśń 13 [Panu dzięki oddawajmy] *

• Pieśń 14 [Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie] - bezkarna szlachta „zajęła miejsce Boga”.

• Pieśń 15 [Nie zawżdy Apollo strzela] - po nieszczęściu przychodzi też radość.

• Pieśń 16 [Nic po tych zbytnich potrawach, nic po tym] - gdy nie ma lutni - nie ma zabawy.

• Pieśń 17 [Niegodzien tego ten świat zawikłany] - „Cnota mój kompas”.

• Pieśń l 8 [Ucieszna lutni, w której słodkie strony] *

• Pieśń 19 [Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy] *

• Pieśń 20 [Jaką, rozumiesz, zazdrość zjednałeś sobie] *

• Pieśń 21 [Srogie łańcuchy na swym sercu czuję] *

• Pieśń 22 [Proszę, jeśli sie z tobą co śpiewało] *

• Pieśń 23 [Nie zawżdy, piękna Zofija] *

• Pieśń 24 [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony] *

• Pieśń świętojańska o sobótce.

• „Gdy słońce Raka zagrzewa,/ A słowik więcej nie śpiewa,/ Sobótkę, jako czas niesie,/ Zapalono w Czarnym Lesie”…

• Panna 1 [Siostry, ogień napalono] *

• Panna 2 [To moja nawiętsza wada] - zachęca do tańca.

• Panna 3 [Za mną, za mną, piękne koło] - śmiech, kot.

• Panna 4 [Komum ja kwiateczki rwała] *

• Panna 5 [Zwierzęć się, gromado moja] *

• Panna 6 [Gorące dni nastawają] - wręcza gospodarzowi „wieniec kłosiany”.

• Panna 7 [Próżno cię patrzam w tym kole] *

• Panna 8 [Pracowite woły moje] *

• Panna 9 [Ja śpiewam, a żal zakryty] *, mit o Prokne, Filomeli i Tereusie.

• Panna 10 [Owa u ciebie, mój miły] - kochanek wyjechał na wojnę.

• Panna 11 [Skrzypku, by w tej pięknej rocie] *

• Panna 12 [Wsi spokojna, wsi wesoła] *

PIEŚNI KILKA

• Pieśń I [Pewien-em tego, a nic sie nie mylę] - już niedługo będzie u brzegu.

• Pieśń II [Nie ma świat nic trwałego, a to barzo k'rzeczy] - „Jaki liścia, taki jest rodzaj i człowie-czy”.

• Pieśń III [Oko śmiertelne Boga nie widziało] - ten, kto stworzył świat, musiał być najmądrzej-szy i najsilniejszy.

• Pieśń IV [Kiedy by kogo Bóg był swymi słowy] - niepewne życie na świecie, nadzieja jedynie w Bogu, który „chmury zbiera,/ I (…) rozświeca niebo słońcem złotym”.

• Pieśń V [Panie, jako barzo błądzą] - ci, którzy w Boga nie wierzą.

• Pieśń VI [Co by ty, urodziwa Hanno, na to dala] - natura się odradza co roku, człowiek, jak się zestarzeje, już nie odmłodnieje.

• Pieśń VII [Bodaj ci złe dni! Nie chcesz mię miłować] - wyrzuty za flirty.

• Pieśń VIII [Kiedy sie rane zapalają zorza] - monolog białogłowy, która żałuje odrzucenia wier-nego kochanka.

• Pieśń IX [Kto mi wiary dać nie chce, daj ją oku swemu] - ona jest raczej aniołem niż człowie-kiem, gdzie ona, tam raj.

• Pieśń X [Juno, porzuć swój gniew długi] - przysięga wierności kochance.

• Pieśń XI [Próżna twa chluba, nie kochaj sie w sobie] - „Nie wszystko-ć prawda, com pisał o tobie./ Miłość mię zwiodła”, krytyka kochanki.

• Kolęda [Tobie bądź chwała, Panie wszego świata] - pochwała Boga, prośba o błogosławień-stwo.

• Pieśń żałobna [Kto kiedy miał słuszniejszą przyczynę płakania?] - w akrostychu KRZISTOF RADIWJLŁ, utwór na śmierć jego żony.

opracowała Aleksandry Araszkiewicz i Kinga Wajszczak

patrz wstęp

nie mam na myśli drukarza

z tym trzeba dojść do porozumienia

1