Jan Kochanowski, Pieśni,
oprac. Ludwika Szczerbicka-Ślęk, BN I 100, 1997.
WSTĘP
najwybitniejsze miejsce zajmuje liryka.
pierwszy zbiór liryków poeta wydał w 1579 r. „Psałterz Dawidów”, potem 1580 r. „Treny” i „Ly-ricorum libellus” („Książeczka liryków”), 1584 „Fraszki” oraz „Elegiarium libri IV, euisdem Fori-coenia sivi epigrammatum libellus” („Elegii ksiąg czworo tudzież Foricoenia albo książeczka epigramatów").
pieśni wyszły dwa lata po śmierci Kochanowskiego - w 1586 r. „Pieśni księgi dwoje” (księga I - 25 pieśni, II - 24, pieśni nie objęte numeracją „Świętojańska”, „Czego chcesz…”, „O śmierci Jana Tarnowskiego” i „Pamiątka Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie”.
„Czego chcesz od nas, Panie”.
„Pieśń” trafiła do kalwińskiego kancjonału w dwa lata po ukazaniu się pierwszego wydania (1564 r.), nieco później (1587 r.) do protestanckiego, w XVII w. do katolickiego - ciekawe zja-wisko, gdyż był to czas zarysowywania się różnic między wyznaniami.
w pieśni zawarł poeta „pochwałę niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata” (Jerzy Ziomek).
Deus-artifex = Bóg-artysta, piękno świata tkwi w harmonii: pory roku, przestrzeń - każda jej część służy całości i nie przekracza wyznaczonej roli: „w brzegach morze stoi/ A zamierzo-nych granic przeskoczyć się boi” - neoplatońska koncepcja piękna.
prawie wyłącznie stosowanymi formami metafory są: animizacja i antropomorfizacja.
dostojna tonacja utworu: monolog współwyznawców zwracających się do Boga.
pieśń daleka od patosu - przeważają nierozbudowane zdania pojedyncze i połączenia para-taktyczne.
13-zgłoskowiec (7+6).
anafory dwuwierszowe, melodyjność, której służyło nagromadzenie tego samego zespołu gło-sek (w 18 przypadkach: o, e, a), śpiewana w różnych wyznaniach.
w XVII w. przekłady na inne języki: łaciński, niemiecki, czeski.
„Pieśni księgi dwoje”.
przypuszczalnie poeta pisał pieśni przez cały czas swej twórczej aktywności, czas powstawa-nia: od połowy XVI w. do lat 80. XVI w.
związek gatunkowy z antykiem - naśladownictwo = imitatio.
nawiązanie do Horacego - ocena horacjanizmu Kochanowskiego po raz pierwszy została przedstawiona przez Macieja Kazimierza Sarbiewskiego; źródła poszczególnych pieśni (ody Horacego + incipity łacińskich wzorów).
odkryto też ślady oddziaływania: Owidiusza, Katullusa, Propercjusza, Tibulla i Petrarki.
typologia pieśni:
różnorodna tematyka: poeta i jego rola, twórczość poetycka, obowiązki jednostki wo-bec zbiorowości, przemijanie, zasady godnego i szczęśliwego życia, miłość.
sposoby kształtowania monologu lirycznego: soliquium (czasem w formie apsycholo-gii, mowy zwróconej do upersonifikowanej cechy człowieka), przemówienia adreso-wanego do zbiorowego lub jednostkowego adresata.
stosunek do przedstawionych treści / kwestii: postawa krytyczno-ośmieszająca, kryty-ka poważna, pochwała, pouczenie.
wzór stylistyczny.
styl wysoki, średni i niski.
O poezji i poecie.
wypełniają całe utwory (P II, 22, 24) bądź są komponentem (P I, 10, 21; P II, 1, 6, 7, 16, 18).
„Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony” P II, 24 - apoteoza twórcy, dwoistość natury: śmier-telna i nieśmiertelna; symbolem nieśmiertelności jest łabędź.
nieśmiertelność stanowi sława.
w utworze występuje nazwisko „Myszkowski” - fragment odbiega od ogólnej dykcji całego utworu: podniosłej, uroczystej, zastępując ją tonem dyskretnej poufałości.
symbol szybującego ptaka powraca w „Kto mi dał skrzydła, kto mię odział w pióry” P I, 10 - funkcja „wstępu z zapowiedzią”.
często powracający motyw lutni: P I, 2, 21; P II, 6, 16, 22.
Liryka obywatelska.
poeta zabiera głos w sprawach publicznych, podejmuje kwestię zobowiązań jednostki wobec „dobra spólnego” występuje w rolach:
laudatora cnót obywatelskich P I , 10; P II, 12, 13;
zachęcającego do wypełnienia obowiązków wynikających z miejsca zajmowa-nego w społecznej hierarchii P II, 14, 19.
tego, który piętnuje i gani zaniedbania w tym zakresie P I, 13; P II, 5.
kluczowym pojęciem jest cnota = mądrość, sprawiedliwość, wielkość umysłu, skromność - zespół pozytywnych wartości moralnych, których respektowanie uszlachetniało człowieka.
podstawy aretologii (nauki o cnocie, z grec. arete) sformułowali filozofowie greccy, m.in. Ary-stoteles, Plotyn, oraz chrześcijańscy: Tomasz z Akwinu, św. Augustyn.
„Niemasz i po drugi raz niemasz wątpliwości” P II, 12 - człowiek oddał swe „służby”, a nagro-dą jest niebo, tzn. wieczna szczęśliwość i dobra sława u potomnych.
„Panu dzięki oddawajmy” P II, 13 - autor posłużył się przykładem Stefana Batorego i nawią-zał do wyprawy na Moskwę, chwali bitewne męstwo króla oraz wielkoduszność jego umysłu, tzn. zdolność przezwyciężania żądzy rozumem (motyw w „Satyrze albo Dzikim mężu”) - przeciwstawienie Iwana Groźnego (buta i hardość).
„O statecznym słudze” P I, 10 - wyliczenie władców nagrodzonych wielkim szczęściem.
„Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy” P II, 19 - nakreślenie trzech możliwych sposobów osiągnięcia „dobrej sławy”: dowcipem i wymową, siłą i sercem, cnotą (władza).
„Wy, którzy Rzeczą Pospolitą władacie” P II, 5 - [też w „Odprawie posłów greckich].
„O spustoszeniu Podola” P II, 5 - krytyka warstwy rządzącej, potępienie, styl wysoki.
styl: podniosły, pochwalny i ganiący, rozbudowane zdania pojedyncze, często zawiły inwer-syjny szyk, przerzutnie, obfitość epitetów, w pieśniach ganiących - instrumentalizacja.
Liryka moralno-pouczająca.
pojawia się motyw cnoty, skupiony na poszukiwaniu zasad gwarantujących życie szczęśliwe i doskonałe, w pieśniach tych pojęcie cnoty nasyca się horacjańską aurea mediocritas (złotym środkiem), wartościującym odpowiednikiem mesotes (umiar, unikanie skrajnych dążeń i wy-borów), wewnętrzny ład, zachęcenie do korzystania z przyjemności życia.
motyw człowiek wobec fortuny P II, 3, 17, której przeciwieństwem jest harmonia natury P II, 9.
nawiązanie do myśli epikurejskiej.
„Nie zawżdy, piękna Zofija” P II, 23 - przemijająca miłość.
„Patrzaj, jako śnieg po górach się bieli” P I, 14 - nostalgia.
Liryka biesiadna.
wiersz, których tematem jest uczta czy też zachęta do biesiadowania.
„Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie” P I, 18 - biesiadowanie z satyryczno-ośmie-szającego dystansu, jest to przykład monologu ukształtowanego według stylu prostego w ko-micznym wariancie: zdania są wyrównane, utarte frazeologizmy, przekleństwa, unikanie figur stylistycznych.
„Miło szaleć, kiedy czas po temu” P I, 20 - nawiązanie do tradycji karnawałowej, biesiada tra-ktowana jest jako okoliczność, na czas której zawiesza się obowiązujące reguły, podmiot liry-czny zachęca do zabawy, jest jednocześnie duszą towarzystwa, ale i zarazem osobą świado-mą filozoficznego uzasadnienia ludycznej postawy, doświadczenie przemijania.
„Dzbanie mój pisany” P I, 3 - podobna budowa do „Czego chcesz od nas, Panie”, początek to anafora, rozmieszczenie i forma apostrof, pochwała amfory napełnionej winem.
Liryka miłosna.
mniejszy związek z Horacym
w „Acz mię twa droga, miła barzo boli” P I, 6 i „Ucieszna lutni, w której słodkie strony” P II, 18 zawarł autor opowieść o przygodach mitologicznych heroin: Europy porwanej na Kretę przez przemienionego w byka Dzeusa / Jowisza oraz Hypermnestry, jednej z 50 córek Danaosa, która powodowana litością (i miłością! - A.A.) wbrew nakazowi ojca darowała życie swemu mężowi - obie opowieści pełnia rolę przykładów.
„Stronisz przede mną, Neto nie tykana” P I, 11 - styl ozdobny.
„Słońce już padło, ciemna noc nadchodzi” P I, 17 - jest to lament Penelopy, wzorowany na „Heroidach” Owidiusza, daje w nim bohaterka wyraz niepokoju o los nie wracającego wciąż z wojny męża i udrękom samotnego życia - jest to „mitologiczna ballada” (Brückner), wina za wojnę zrzucona na Parysa.
inne pieśni miłosne: P I, 21, 23, (25, 19 - satyry).
nawiązanie do erotyku petrarkizującego: P I, 4, 7, 8, 12, 15, 22; P II, 21 - miłość to słodka niewola.
„na błędnym morzu: nie tam, gdzie chcemy,
Ale gdzie nas wiatry niosą, płynąć musiemy” P I, 8, w. 11-12
„Srogie łańcuchy na swym sercu czuję” P II, 21 - jest najbardziej zbliżona do petrarkizmu, oparta na szeregu przeciwieństw, kunsztowna budowa wersyfikacyjna: 10 wersów parzyście rymowanych, na przemian 11- i 7-zgłoskowiec.
w księdze II znalazły się trzy pieśni wyrastające z podglebia rustykalnej kultury szlacheckiej: 2, 10, 20; P II, 2 zawiera laudację idealnej żony; wiersze te zawierają dyskretne aluzje pozwa-lające na identyfikację podmiotu z Janem i Dorotą Kochanowskimi.
„Nie dbam, aby zimne skały” P II, 2 - nawiązanie do przenosin Hanny (Doroty Podlodowskiej)
„Słońce pali, a ziemia idzie w popiół prawie” P II, 7.
„Jaką, rozumiesz, zazdrość zjednałeś sobie” P II, 20 - Kochanowski wczuwa się w sytuację osamotnionej żony.
w dwuksięgu występują wiersze przede wszystkim mające strofy czterowersowe, rozpoczyna go podniosły wiersz ganiący, a kończy pochwalny - kontrast.
„Pieśń świętojańska o sobótce”.
w XV i XVI w. nastąpił rozwój poezji pastoralnej (wzory greckie - Teokryt, rzymskie - Wergi-liusz, Tibullus).
„Pieśń świętojańska…” zawiera opis i pochwałę życia wiejskiego, ma formę cyklu pieśni wy-konywanych przez 12 panien.
utwór traktuje o 23 czerwca, a właściwie o najkrótszej w roku nocy i obrzędach z nią zwią-zanych, obrzęd sięgał korzeniami czasów pogańskich, w chrześcijaństwie związany z wigilią św. Jana i kultem czterech żywiołów.
śmiech splata się z kultem słońca (światła, ognia), słońce jako planeta wywołująca śmiech.
przetrwała też pamięć o sobótce jako orgiastycznym święcie miłości, z obrzędem sobótko-wym związane były także utrwalone zachowania, jak taniec, śpiew, palenie ognisk, pusz-czanie wianków na wodzie (ochrona przed powodzią).
Jan Kochanowski jest w utworze gospodarzem, Panny posługują się mową niezależną (cza-sem jest to mowa pozornie niezależna, gdyż wypowiada się niejako autor).
Panna 1 - wspomnienie złotego wieku, rozpoczyna obrzędy.
Panna 8 - o wianku na swoją głowę (teoria Krzyżanowskiego, że mogła być skrzywdzona w przeszłości).
Panna 9 - przywołuje mit o Prokne, Filomeli i Tereusie.
nietypowa pieśń Panny 11 - wzywa śpiewaka, który wysławia Dorotę Podlodowską.
Panna 12 - obwieszcza świt, kończy obrzędy.
w „Pieśni…” podkreślone zostaje następstwo pór roku, powtarzalność procesów natury.
„Sobótka” okazała się istotnym źródłem inspiracji staropolskiej liryki ziemiańskiej, której ży-wotność podtrzymywało identyfikowanie marzeń o szczęściu z życiem wiejskim.
u Kochanowskiego: arkadia czarnoleska to wieś widziana oczyma uczestników sobótkowego święta.
oprócz pochwały uroków i pożytków wiejskiego życia trzecim wątkiem pieśniowego cyklu jest miłość Panien 8, 9 i 11; Panny 4 i 5 - deklaracja miłosna; Panny 7 i 10 - tęsknota za nieobec-nym kochankiem (na polowaniu, na wojnie - typowo szlacheckie zajęcia).
w pieśniach, w których dochodzi do głosu autorski punkt widzenia, a więc Panien 6, 11 i 12, wyrazista jest obecność figur stylistycznych, jak epitety, anafory; budowa: czterowersowa strofa ośmiozgłoskowa parzyście rymowana.
pod względem stylistycznym „Pieśń świętojańska…”, jak w ogóle poezja pastoralna i sielan-kowa, oscyluje między stylem prostym a ozdobnym.
„Pieśni kilka”.
wydane we „Fragmentach” w 1590 r., w zbiorze znalazło się 11 pieśni.
pieśni 1-5 - wiersze na tematy egzystencjalne: przemijanie, śmierć, życie pośmiertne, rola Opatrzności (mają charakter pierwszoosobowego monologu, który bywa przerywany apostro-fami do Boga - charakter modlitewny; brak elementów mitycznych, ale jest „boskie weźrze-nie”, któremu należy się podporządkować), podobieństwo do „Trenu XVII”, brak stylizacji i pierwowzorów antycznych.
pieśń 1 - życie-żegluga.
pieśni 6-11 - wiersze miłosne, reprezentujące typ „ballady mitologicznej” (pieśń 8), erotyku petrarkizującego (pieśń 9, w której powraca motyw kobiety-anioła).
ostatnia „Kolęda” „Pieśń żałobna”.
TEKST
Pieśń [Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary] *
PIEŚNI JANA KOCHANOWSKIEGO KSIĘGI DWOJE
„Nikomu albo raczej wszytkim swoje księgi
Daję, by kto nie mniemał (strach to bowiem tęgi),
Że za to trzeba co dać; wszyscy darmo miejcie.
O drukarza nie mówię, z tym sie zrozumiejcie”.
Księgi pierwsze.
Pieśń 1 [Byś wszystko złoto posiadł, które - powiadają]
Pieśń 2 [Serce roście patrząc na te czasy] - jest wyraźnym nawiązaniem do częstego w poe-zji Kochanowskiego motywu przemian, jakie zachodzą w przyrodzie na wiosnę, gdy cały świat budzi się do życia, porównanie dwóch postaw: epikurejskiej i stoickiej, synteza tych dwóch filozofii.
Pieśń 3 [Dzbanie mój pisany] *
Pieśń 4 [Złota to strzała i krom wszego jadu była] - miłość to słodka niewola.
Pieśń 5 [Kto ma swego chleba] - ile mu potrzeba, nie musi się o nic martwić.
Pieśń 6 [Acz mię twa droga, mila, barzo boli] *
Pieśń 7 [Trudna rada w tej mierze, przyjdzie sie rozjechać] - wraz z jej wyjazdem nadejdzie smutek.
Pieśń 8 [Gdzieśkolwiek jest, Bożeć pośli dobrą godzinę] *
Pieśń 9 [Chcemy sobie być radzi] - utwór biesiadny, pochwała rozkoszy, refleksje o koniecz-ności rozwagi, „złoty środek”, przyjemność + rozsądek.
Pieśń 10 [Kto mi dal skrzydła, kto mię odział pióry] *
Pieśń 11 [Stronisz przede mną, Neto nie tykana] *
Pieśń 12 [Muszę wyznać (bo sie już niemasz na co chować)]
Pieśń 13 [O piękna nocy nad zwyczaj tych czasów] - nic po zbytkach, gdy ojczyzna w niebez-pieczeństwie.
Pieśń 14 [Patrzaj, jako śnieg po górach sie bieli] *
Pieśń 15 [Nie za staraniem ani prze mą sprawę] - wczoraj pełen nadziei, dziś kochanka się od niego odwróciła.
Pieśń 16 [Królom moc na poddane i zwierzchność dana] - nad królami jeszcze jest Bóg.
Pieśń 17 [Słońce już padło, ciemna noc nadchodzi] *
Pieśń 18 [Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie] *
Pieśń 19 [Żal mi cię, niebogo] - satyrycznie o brzydocie i śmierci.
Pieśń 20 [Miło szaleć, kiedy czas po temu] *
Pieśń 21 [Ty spisz, a ja sam na dworze] - Orfeusz prosił w Hadesie o żonę, prosi o wpusz-czenie.
Pieśń 22 [Rozumie mój, próżno sie masz frasować] - co się stało, to się nie odstanie.
Pieśń 23 [Nieźle czasem zamilczeć, co człowieka boli] - by nie odsłonić się przed wrogiem.
Pieśń 24 [Zegar, słyszę, wybija] - „U Boga każdy błazen”, „człek - Boże igrzysko”.
Pieśń 25 [Użałuj sie kto dobry a potłucz zawiasy] - pieśń „do drzwi”.
Księgi wtóre
Pieśń 1 [Przeciwne chmury słońce nam zakryły] *
Pieśń 2 [Nie dbam, aby zimne skały] *
Pieśń 3 [Nie wierz Fortunie, co siedzisz wysoko] *
Pieśń 4 [W twardej kamiennej wieży i za troistemi] - nie ufaj złotu, „Każdej godziny obawiaj się zdrady”.
Pieśń 5 [Wieczna sromota i nienagrodzona] *
Pieśń 6 [Królewno lutnie złotej i rymów pociesznych] *
Pieśń 7 [Słońce pali, a ziemia idzie w popiół prawie] *
Pieśń 8 [Nie frasuj sobie, Mikołaju, głowy] - przed śmiercią się nie ucieknie.
Pieśń 9 [Nie porzucaj nadzieje]- w Bogu nadzieja na szczęście i bezpieczeństwo.
Pieśń 10 [Może kto ręką sławy dostać w boju] - pochwała dobrej żony.
Pieśń 11 [Stateczny umysł pamiętaj zachować] - między szczęściem a nieszczęściem, „złoty środek”.
Pieśń 12 [Niemasz i po drugi raz niemasz wątpliwości] *
Pieśń 13 [Panu dzięki oddawajmy] *
Pieśń 14 [Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie] - bezkarna szlachta „zajęła miejsce Boga”.
Pieśń 15 [Nie zawżdy Apollo strzela] - po nieszczęściu przychodzi też radość.
Pieśń 16 [Nic po tych zbytnich potrawach, nic po tym] - gdy nie ma lutni - nie ma zabawy.
Pieśń 17 [Niegodzien tego ten świat zawikłany] - „Cnota mój kompas”.
Pieśń l 8 [Ucieszna lutni, w której słodkie strony] *
Pieśń 19 [Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy] *
Pieśń 20 [Jaką, rozumiesz, zazdrość zjednałeś sobie] *
Pieśń 21 [Srogie łańcuchy na swym sercu czuję] *
Pieśń 22 [Proszę, jeśli sie z tobą co śpiewało] *
Pieśń 23 [Nie zawżdy, piękna Zofija] *
Pieśń 24 [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony] *
Pieśń świętojańska o sobótce.
„Gdy słońce Raka zagrzewa,/ A słowik więcej nie śpiewa,/ Sobótkę, jako czas niesie,/ Zapalono w Czarnym Lesie”…
Panna 1 [Siostry, ogień napalono] *
Panna 2 [To moja nawiętsza wada] - zachęca do tańca.
Panna 3 [Za mną, za mną, piękne koło] - śmiech, kot.
Panna 4 [Komum ja kwiateczki rwała] *
Panna 5 [Zwierzęć się, gromado moja] *
Panna 6 [Gorące dni nastawają] - wręcza gospodarzowi „wieniec kłosiany”.
Panna 7 [Próżno cię patrzam w tym kole] *
Panna 8 [Pracowite woły moje] *
Panna 9 [Ja śpiewam, a żal zakryty] *, mit o Prokne, Filomeli i Tereusie.
Panna 10 [Owa u ciebie, mój miły] - kochanek wyjechał na wojnę.
Panna 11 [Skrzypku, by w tej pięknej rocie] *
Panna 12 [Wsi spokojna, wsi wesoła] *
PIEŚNI KILKA
Pieśń I [Pewien-em tego, a nic sie nie mylę] - już niedługo będzie u brzegu.
Pieśń II [Nie ma świat nic trwałego, a to barzo k'rzeczy] - „Jaki liścia, taki jest rodzaj i człowie-czy”.
Pieśń III [Oko śmiertelne Boga nie widziało] - ten, kto stworzył świat, musiał być najmądrzej-szy i najsilniejszy.
Pieśń IV [Kiedy by kogo Bóg był swymi słowy] - niepewne życie na świecie, nadzieja jedynie w Bogu, który „chmury zbiera,/ I (…) rozświeca niebo słońcem złotym”.
Pieśń V [Panie, jako barzo błądzą] - ci, którzy w Boga nie wierzą.
Pieśń VI [Co by ty, urodziwa Hanno, na to dala] - natura się odradza co roku, człowiek, jak się zestarzeje, już nie odmłodnieje.
Pieśń VII [Bodaj ci złe dni! Nie chcesz mię miłować] - wyrzuty za flirty.
Pieśń VIII [Kiedy sie rane zapalają zorza] - monolog białogłowy, która żałuje odrzucenia wier-nego kochanka.
Pieśń IX [Kto mi wiary dać nie chce, daj ją oku swemu] - ona jest raczej aniołem niż człowie-kiem, gdzie ona, tam raj.
Pieśń X [Juno, porzuć swój gniew długi] - przysięga wierności kochance.
Pieśń XI [Próżna twa chluba, nie kochaj sie w sobie] - „Nie wszystko-ć prawda, com pisał o tobie./ Miłość mię zwiodła”, krytyka kochanki.
Kolęda [Tobie bądź chwała, Panie wszego świata] - pochwała Boga, prośba o błogosławień-stwo.
Pieśń żałobna [Kto kiedy miał słuszniejszą przyczynę płakania?] - w akrostychu KRZISTOF RADIWJLŁ, utwór na śmierć jego żony.
opracowała Aleksandry Araszkiewicz i Kinga Wajszczak
patrz wstęp
nie mam na myśli drukarza
z tym trzeba dojść do porozumienia
1