REWOLUCJE PRZEMYSŁOWE
Opisane w poprzednim rozdziale okręgi przemysłowe powstawały przez wiele lat. Aby lepiej zrozumieć ich obecne rozmieszczenie i strukturę gałęziową, trzeba poznać ich przeszłość. W rozwoju przemysłu tę przeszłość kształtowały wynalazki naukowo-techniczne, które doprowadziły do kilku gwałtownych i burzliwych zmian nazwanych rewolucjami przemysłowymi.
Epokę przemysłu rozpoczyna rewolucja przedprzemysłowa, która dokonała się na przełomie XVI i XVII w. w Anglii. Anglicy pierwsi na świecie zastąpili drewno nowym źródłem energii cieplnej - węglem, wykorzystując go w gospodarstwach domowych i manufakturach. Spowodowało to intensywny rozwój górnictwa węglowego. Rozbudowali również system dróg i kanałów, aby usprawnić transport wyprodukowanych towarów. W ten sposób Anglia stała się najlepiej rozwiniętym krajem świata. Przemysłowe osiągnięcia Anglii szybko zostały zastosowane w Holandii, Włoszech, Francji, później na terenach Europy Środkowej.
Pod koniec XVIII w. rozpoczyna się pierwsza rewolucja przemysłowa, trwająca do drugiej połowy XIX w. Umożliwił ją szereg wynalazków technicznych zastosowanych w przemyśle. Stąd wiek XIX często nazywamy „wiekiem wynalazków" lub „epoką węgla i stali". Największe znaczenie miało wynalezienie maszyny parowej (J. Watt - 1769) zastosowanej w górnictwie węglowym i przemyśle włókienniczym. Masowość produkcji przemysłu włókienniczego została znacznie zwiększona przez zastosowanie maszyny przędzalniczej (1765) i tkackiej (1785). Ponadto, w procesie wytopu stali węgiel drzewny zastąpiono koksem. Szybki wzrost znaczenia górnictwa, hutnictwa i przemysłu włókienniczego zadecydował o dynamicznym rozwoju przemysłu maszynowego. Był to początek tworzenia się wielkich okręgów przemysłowych. Proces uprzemysłowienia zaczęto nazywać industrializacją. Maszyna parowa znalazła również zastosowanie w transporcie (statek parowy - 1806, parowóz - 1825). Wszystkie te wynalazki - z wyjątkiem statku parowego - powstały w Anglii, przez co umocniła ona swoją pozycję najlepiej rozwiniętego państwa na świecie. Poza Anglią, pierwsza rewolucja objęła Francję i Stany Zjednoczone, a później pozostałe kraje europejskie, m.in. Polskę.
Kolejna seria wynalazków przełomu XIX i XX w. zapoczątkowała drugą rewolucję przemysłową. Najważniejszymi okazały się:
- opracowanie przez I. Łukasiewicza w 1852 r. metod rafinacji ropy naftowej, co pozwoliło na wykorzystanie ropy jako surowca energetycznego;
- wynalezienie żarówki przez T. A. Edisona w 1879 r., co upowszechniło wykorzystanie elektryczności do oświetlenia i napędu maszyn;
- skonstruowanie silnika spalinowego przez R. Diesla - 1897 r., co spowodowało przełom w dziedzinie transportu.
Węgiel, jako podstawowy surowiec energetyczny, zaczął tracić na znaczeniu - był stopniowo wypierany przez łatwiejszą w transporcie i bardziej kaloryczną ropę naftową. Produkcja stali nie rosła już tak szybko jak w XIX w. Natomiast zaznaczył się gwałtowny rozwój hutnictwa miedzi i aluminium. Równocześnie szybko rozwijało się przetwórstwo ropy naftowej oraz innych branż przemysłu chemicznego, szczególnie intensywnie po II wojnie światowej. Głównymi miejscami koncentracji przemysłu stały się
- porty - dogodny dowóz lub wywóz ropy naftowej drogą morską
- lub wielkie aglomeracje miejskie, stanowiące duże rynki zbytu.
Zmieniała się także geograficzna struktura produkcji przemysłowej. Straciła na znaczeniu Wielka Brytania na rzecz Stanów Zjednoczonych, Japonii, Niemiec i ZSRR.
W latach 70. XX stulecia świat wkracza w nową erę - przemysłu opartego na automatyzacji i komputeryzacji produkcji - rozpoczyna się trzecia rewolucja przemysłowa. Tak jak poprzednie, wykorzystuje ona osiągnięcia naukowo-techniczne: tranzystory, półprzewodniki, układy scalone, światłowody, biotechnologie, energię atomową. Rozwijają się przemysły zaawansowanych technologii (high-technology), charakteryzujące się wysokim stopniem przetworzenia surowców, dużym udziałem wydatków na badania naukowe oraz zatrudnianiem głównie wysoko wykwalifikowanej siły roboczej. Automatyzacja produkcji powoduje zmniejszanie się zapotrzebowania na ręce do pracy - pojawia się tzw. bezrobocie technologiczne.
Surowce i dogodne położenie komunikacyjne tracą pozycję głównych czynników lokalizacji przemysłu. Zdecydowanie ważniejsze staje się zaplecze naukowe oraz siła robocza o wysokich kwalifikacjach.
Z tego powodu zakłady przemysłów zaawansowanej technologii lokalizowane są w dużych zespołach miejskich. Powstają również w całkiem nowych miejscach - technopoliach, tj. ośrodkach innowacji technologicznych. Są to zalążki najnowszych okręgów przemysłowych.
Trzecia rewolucja przemysłowa objęła do tej pory państwa wysoko rozwinięte, m.in.
Stany Zjednoczone, kraje Europy Zachodniej, Japonię oraz Azję Południowo-Wschodnią (Korea Południowa, Tajlandia, Indonezja, Malezja).
Kraje Azji Południowo-Wschodniej, często zwane „tygrysami azjatyckimi", to obszar intensywnie rozwijającego się przemysłu najnowszej generacji, mimo że kraje te nie spełniają warunków lokalizacji przemysłu high-technology. Podstawą rozwoju zakładów zaawansowanych technologii w tych krajach stały się ogromne zasoby bardzo taniej siły roboczej oraz wyjątkowo liberalne prawo podatkowe dla inwestorów zagranicznych.
W każdej z opisanych wyżej rewolucji dominował rozwój innych gałęzi przemysłowych. Nazwano je przemysłami wiodącymi, ponieważ nie tylko rozwijały się najszybciej, lecz pociągały za sobą również rozwój innych gałęzi Coraz częściej jednak miejsce wiodących gałęzi przemysłu przejmują poszczególne produkty, dynamizujące rozwój całej gałęzi, np. komputery.
Podstawowe cechy rewolucji przemysłowych.
|
Rewolucja przedprzemysłowa
|
Pierwsza rewolucja przemysłowa |
Druga rewolucja przemysłowa |
Trzecia rewolucja przemysłowa |
|
XVI/XVII
|
XVIII/XIX |
XIX/XX |
Od lat 70.tych XX w. |
Wynalazki naukowo techniczne |
|
- maszyna parowa - maszyna tkacka - maszyna przędzalnicza - statek parowy - parowóz |
- rafinacja ropy naftowej - żarówka - silnik spalinowy - samochód - samolot - rozbicie jądra atomu |
- tranzystor - półprzewodniki - układy scalone - światłowody - biotechnologie - mikroprocesory |
Główne źródła energii |
- woda - drewno - węgiel kamienny |
- węgiel kamienny |
- ropa naftowa - węgiel kamienny - gaz ziemny - energia jądrowa |
- ropa naftowa - gaz ziemny - energia jądrowa - źródła alternatywne |
Wiodące gałęzie przemysłu |
- włókienniczy |
- górnictwo - hutnictwo żelaza - maszynowy |
- chemiczny - maszynowy |
- przemysły zaawansowanych technologii |
Główny czynnik lokalizacji obszarów koncentracji przemysłu |
- woda |
- surowce mineralne [głównie węgiel kamienny, rudy żelaza] |
- dogodne położenie komunikacyjne |
- korzyści aglomeracji [instytuty naukowo badawcze, wykwalifikowana siła robocza] |
Uprzemysławiane obszary |
Anglia, Holandia, Francja, Włochy |
Anglia, Francja, USA, Niemcy, Polska |
USA, b. ZSRR |
- kraje wysoko rozwinięte - Azja Południowo-Wschodnia |
Rewolucje przemysłowe zadecydowały również o ogromnych zmianach społecznych, np.
pierwsza - o powstaniu klas społecznych robotników i przedsiębiorców,
trzecia - na skutek automatyzacji produkcji, miała wpływ na wzrost zatrudnienia w nieprodukcyjnych działach gospodarki.
Rewolucje przemysłowe, mimo że zachodziły w określonym czasie, nie docierały do wszystkich regionów świata równocześnie. Przykładem mogą być kraje wysoko rozwinięte, w których zaczęły dominować przemysły zaawansowanych technologii, a więc gałęzie charakterystyczne dla trzeciej rewolucji przemysłowej. Natomiast w krajach słabo rozwiniętych powstają surowcowe okręgi przemysłowe typowe dla pierwszej fazy industrializacji.