Andrzejewski Jerzy (1909-1983), W dzienniku ABC w Warszawie debiutował 1932 jako prozaik. Pracował w Prosto z mostu.
Następnie w Warszawie, 1952-1954 redaktor naczelny Przeglądu Kulturalnego, 1955-1956 w zespole redakcyjnym miesięcznika Twórczość, 1972-1979 stały współpracownik tygodnika Literatura.
W okresie stalinowskim zwolennik uproszczonego marksizmu i socrealizmu (Partia i twórczość pisarza 1952).
Już pierwszy zbiór opowiadań Drogi nieuniknione (1936) ukazywał tragedie i rozterki człowieka współczesnego, zagrożonego przez własne ułomności i poszukującego wartości duchowych w obliczu przemian historyczno-cywilizacyjnych.
W Ładzie serca (1938, 1939 otrzymał Nagrodę Młodych Polskiej Akademii Literatury) zbliżył się do wiary religijnej,
w zbiorze opowiadań z okresu okupacji Noc (1945) zaprezentował zarówno świecką etykę, pokrewną twórczości J. Conrada, jak ujęcia groteskowo-absurdalne, które znalazły wyraz także w dalszej jego twórczości (np. zbiór Złoty lis 1955). Kontrowersje wzbudził dramat historyczny Święto Winkelrida (napisany wespół z J. Zagórskim 1944, wyd. 1956, wyst. 1956), w którym zostały ironicznie potraktowane stereotypy patriotyczne.
Powieść Popiół i diament (1948) ukazywała tragedie i dramaty pokolenia AK. Doświadczenia stalinizmu skłoniły Andrzejewskiego do napisania powieści metaforycznych: Ciemności kryją ziemię (1956) i Bramy raju (1960, ekranizacja jugosłowiańska A. Wajdy 1967), pełnych historiozoficznego pesymizmu. Powieść Idzie skacząc po górach (1963) to gorzki pamflet na współczesną kulturę i jej fałsze. Przez wiele lat pisał Andrzejewski powieść współczesną Miazga (fragment w Twórczości 1966, całość 1982), ukazującą społeczno-polityczną dezintegrację w PRL. Także dramat Prometeusz (1973), opowieść o umieraniu wielkiego pisarza Już prawie nic (1979), Nowe opowiadania (1980).
Bramy raju -
kojarzony z -* powieścią historyczną, choć najczęściej rozpoznawany jako -> parabola.
Fabuła utworu nawiązuje do słynnej krucjaty dziecięcej z 1212 r, która zakończyła się śmiercią większości jej kilkuletnich i kilkunastoletnich uczestników, czyli ponurą klęską idealistycznego wyobrażenia, jakoby niewinność i czystość dzieci oraz żarliwość religijna mogły zmusić „niewiernych" (muzułmanów władających Ziemią Świętą) do ustąpienia.
Tytułowe bramy raju to Jerozolima, w której znajduje się grób Chrystusa. Akcja toczy się w ciągu jednej doby.
Jest to trzeci dzień odprawianej przez uczestników spowiedzi powszechnej.
Spowiednik - stary mnich, a zarazem duchowy przewodnik krucjaty - zaczyna wątpić w powodzenie i sens wyprawy, przypominając sobie treść profetycznego snu o dwu młodziutkich chłopcach śmiertelnie zmęczonych na pustyni. Wątpliwości starca potęgują się pod wpływem wyznań kolejnych uczestników wyprawy. Spowiedź bowiem odsłania prawdziwe motywacje leżące u podstaw ich decyzji o wzięciu udziału w krucjacie - młodymi kieruje cielesne pożądanie. Za sprawą licznych retrospekcji wyświetla się „nieoficjalna" i wstydliwa historia krucjaty. Tak oto - w najdalszym wspomnieniu dowiadujemy się o haniebnych czynach hrabiego Ludwika z Vendóme, który brał udział w łupieniu Konstantynopola (1204). Uprowadził stamtąd chłopca (Aleksy Melissen), którego rodziców wcześniej zamordował, stał się jego przybranym ojcem, a następnie kochankiem. Obaj po pewnym czasie zakochali się w tajemniczym pastuszku (Jakub z Cloyes). Po nocy spędzonej w szałasie z Ludwikiem, a zwłaszcza po niespodziewanej śmierci hrabiego, Jakub zapalił się do zaszczepionej mu idei zorganizowania dziecięcej krucjaty (wypełnienie ostatniej woli zmarłego), które to przedsięwzięcie ostatecznie doszło do skutku dzięki poparciu zakochanej w pastuszku Maud (ona mobilizuje dzieci z Cloyes). Spowiedź ujawnia, że tak Maud, jak i Blanka oraz Aleksy wędrują ku bramom Jerozolimy, powodowani miłością do Jakuba; podobnie Robert zakochany w Maud - również w tym wypadku wychodzą na jaw przestanki zgoła niereligijne. Tak więc młodocianymi uczestnikami krucjaty kieruje nie miłość do Boga, lecz cielesna namiętność. Ale pochodu nie da się już zatrzymać - w ostatniej scenie mnich usiłuje zawrócić młodych, lecz kroczący tłum nie zwraca na niego uwagi - spowiednik zostaje wdeptany w ziemię.
może być czytelną aluzją (utopie stalinizmu), ale wolno w niej też widzieć rodzaj uniwersalnego przesłania: wszelkie wzniosłe idee, w tym postawa religijno-cierpiętnicza, to odpowiedź na niespełnienie; podszewką idealistycznych odruchów i dążeń zbiorowości jest to, co mroczne i najgłębiej skrywane.
tragiczności i fatalizmu.
JAKUB Z CLOYES Pierwowzorem tej postaci był historyczny Stefan z Cloyes, pastuszek-wizjoner. Jakub, obecnie piętnastoletni „drobny i jasnowłosy" chłopiec niewiadomego pochodzenia i nieznanych rodziców, został niegdyś podrzucony w koszyku na stopnie kościoła (stąd nazywany bywa Jakubem Znalezionym). Do jego pasterskiego szałasu przybywa pewnej nocy zabłąkany rycerz, hrabia Ludwik Yendóme, pan na okolicznych ziemiach. Jakub nie zostaje kochankiem hrabiego (choć w nocnej rozmowie padają ze strony przybysza słowa świadczące o jego gwałtownym afekcie do pięknego chłopaka), staje się natomiast powiernikiem idei odkupieńczej Ludwika: pomysłu krucjaty procesyjnej dzieci do Ziemi Świętej dla osiągnięcia czystością i niewinnością celu, którego nie udało się osiągnąć rycerzom czterech zbrojnych krucjat: odzyskania grobu Chrystusa z rąk niewiernych. Realizację tej idei traktuje odtąd Jakub jako swoje powołanie. Po śmierci Ludwika z Vendóme przez trzy dni przebywa w odosobnieniu w swoim szałasie na wzgórzu i kiedy pojawia się wśród gromadki pasterzy, obwieszcza im objawienie drogi do grobu Zbawiciela. Jest przywódcą i przewodnikiem z górą tysiącznej gromady dzieci, której trzon stanowią jego przyjaciele z Cloyes: zakochana w Jakubie Maud, Blanka - także zakochana w Jakubie,
ale znajdująca zapomnienie w ramionach Aleksego Melissena, i Robert podążający bardziej za Maud niż za religijnym wezwaniem. Odrzuciwszy wraz z innymi przestrogi mnicha, spowiednika krucjaty (któremu objawił się jej straszliwy i śmiertelny kres), prowadzi rzeszę dalej ku nieuniknionej zgubie.
MELISSEN ALEKSY, Szesnastoletni chłopak, „ciemnowłosy, o smagłej i pochmurnej twarzy, szeroki w ramionach i silnej budowy", Grek, którego rodzice zginęli z ręki Ludwika Yendóme,
pana na Chartres i Blois, podczas zdobywania Bizancjum w czasie czwartej krucjaty w roku 1204. Zabójca jego rodziców wyniósł ośmioletniego wówczas Aleksego z płonącego pałacu, pod wpływem wyrzutów sumienia zaopiekował się małym, wywiózł go do Francji, otoczył przepychem i traktował jak syna. Kiedy Aleksy w wieku dziesięciu lat dowiedział się od swego dawnego greckie go opiekuna, że ukochany hrabia Ludwika jest mordercą jego rodziców, nie zmniejszył swego uwielbienia dla protektora. Ich wzajemny stosunek nabrał wówczas nowego
charakteru - stali się partnerami w homoseksualnej miłości, a bezdzietny Ludwik ustanowił Aleksego dziedzicem swego tytułu i dóbr. Po pewnym czasie jednak pożąda nie hrabiego znalazło sobie nowy obiekt: młodego pasterza, —> Jakuba z Cloyes. Aleksy powodowany zazdrością zostaje wówczas kochankiem zakochanej w ]akubie pięknej Blanki. Kiedy dowiaduje się od Ludwika o definitywnej zmianie ich stosunku (łącznie z cofnięciem poprzednio ustanowionego dziedziczenia), pozwala swemu nie dawnemu kochankowi i dobroczyńcy utonąć we wzburzonych nurtach Loary. Swoją miłość do Ludwika przenosi na Jakuba z Cloyes i przyłącza się do prowadzonej przez pasterza krucjaty dziecięcej, wnosząc do jej hufców niewinności i pobożności" dodatek w postaci własnego grzechu i pożądania. Idzie obok Jakuba ku celowi, którego krucjata dziecięca nigdy nie osiągnie, a jej członków czeka jedynie śmierć na pustyni.
Problematyka utworu: Powieść podejmuje temat wytwarzania się masowych idei i ich oddziaływania na zbiorowość, stanowiąc tym samym rozrachunek Andrzejewskiego z okresem fascynacji komunizmem. W trakcie lektury utworu okazuje się, że pomysł uwolnienia Grobu Pańskiego przez niewinne dzieci jest w istocie iluzją - nie jest oparty na przesłankach religijnych, a stanowi jedynie sublimację pożądania i potrzeby ekspiacji. Pomysł wyprawy krzyżowej został narzucony Jakubowi przez hrabiego Ludwika podczas niespełnionej erotycznie nocy. Źródłem idei jest poczucie winy Ludwika, wywołane udziałem w grabieżach i zdradą idei krucjat, która dokonała się w Konstantynopolu w 1204 roku, a sama wyprawa ma być próbą oczyszczenia z winy zbiorowego podmiotu chrześcijańskiego.Idea ta zyskuje urzeczywistnienie poprzez przeniesienie w działanie erotycznych pragnień młodych uczestników wyprawy, jest w istocie sublimacją tych pragnień. Andrzejewski nawiązuje do inspirowanej m.in. pismami Platona teorii o szczególnych predyspozycjach miłości homoerotycznej - według tej teorii wykluczane społecznie uczucie homoseksualne ma szczególne skłonności do idealizacji i przeniesienia. Oczarowanie duchową i fizyczną urodą Ludwika oraz erotyczne niespełnienie sprawiają, że Jakub staje się inicjatorem krucjaty. Idea jest więc mistyfikacją, a jej duchowy wymiar ukrywa pragnienia cielesne. Jednak zrodzona z iluzji idea nie zostaje w powieści wyśmiana ani skrytykowana - poszukiwanie nadziei i uleganie fikcji jest nieodłączną właściwością ludzkiego umysłu, pozwalającą mu przetrwać w świecie cielesnych pragnień. Co prawda Jakub (jako jedyny spośród spowiadających się) nie otrzymuje rozgrzeszenia (jest mistyfikatorem, uwodzi dzieci fałszywą ideą), ale cała wyprawa zostaje pobłogosławiona przez zakonnika - chociaż fałszywa, jest wyrazem nadziei. Andrzejewski rozpoznaje więc system komunistyczny jako taki, który uwodził poprzez nadużywanie ludzkiej skłonności do wzniosłości i nadziei na wielkość.
Zarys fabuły: Akcja utworu rozpoczyna się podczas wędrówki krucjaty dziecięcej przez francuskie hrabstwo Vendôme, trzeciego dnia powszechnej spowiedzi uczestników wyprawy. Wyznań dzieci wysłuchuje idący na czele pochodu franciszkanin. Jest on pełen niepokoju z powodu nawiedzającego go snu - śnił, że znajduje się na spalonej słońcem pustyni, gdzie słyszał obojętny głos mówiący, że to właśnie jest cel krucjaty - Jerozolima. Przez pustynię wędruje dwójka chłopców, jedyni, którzy przeżyli długą drogę. Kiedy jeden z chłopców upada, drugi postanawia sam kontynuować podróż. Zakonnik orientuje się po ruchach chłopca, że jest on niewidomy, nagle widzi jego twarz i orientuje się, że ślepym dzieckiem jest inicjator wyprawy - piękny Jakub z Cloyes. Pomimo wynikającego ze snu niepokoju zakonnik decyduje się wspierać wyprawę.
Kiedy spowiadają się dzieci z Cloyes, które jako pierwsze dołączyły do Jakuba i wzięły udział w krucjacie, spowiednik orientuje się, że nie są one niewinne, a ich wędrówka do Jerozolimy nie wynika z powodów religijnych. Jako pierwsza spowiada się Maud, przybrana siostra Jakuba, która jako pierwsza poparła go, gdy oznajmił w wiosce, że Bóg nakazał mu poprowadzić dziecięcą krucjatę do Grobu Pańskiego w Jerozolimie, a tym samym zachęciła innych do udziału w wyprawie. Maud wyznaje spowiednikowi, że wzięła udział w wędrówce tylko z powodu swojej wieloletniej, niespełnionej miłości do Jakuba. Drugi ze spowiadających się - Robert, syn młynarza przyznaje, że opuścił starego ojca i wziął udział w krucjacie, aby opiekować się Maud, którą bez wzajemności kocha. Trzecia wyznaje swoje grzechy Blanka, córka kołodzieja. Mówi ona spowiednikowi, że jest zakochana w Jakubie, ale ponieważ on jej nie chce, sypia z Aleksym Melissenem. Rodzice Aleksego zginęli w 1204 roku podczas ataku krzyżowców na Bizancjum. Jeden z uczestników tamtej wyprawy, Ludwik hrabia na Blois zabrał chłopca ze sobą, a 8 lat później nawiązał z nim homoseksualny romans, nie kochał jednak Aleksego, a jedynie pożądał go, zakochany był natomiast w Jakubie. Hrabia na Blois popełnił samobójstwo po nocy spędzonej w szałasie pasterskim Jakuba, tej samej nocy w Jakubie zakochał się Aleksy i ta właśnie miłość skłoniła go do wzięcia udziału w wyprawie. Zakonnik udziela Aleksemu rozgrzeszenia, podobnie jak każdemu innemu ze spowiadających się wcześniej dzieci.
Ostatnim ze spowiadających się jest inicjator wyprawy, Jakub z Cloyes. Opowiada zakonnikowi o tym, że pewnej nocy pod szałasem pasterskim, w którym mieszkał pojawił się Ludwik de Blois. Spędzają razem noc na rozmowie, Jakub zakochuje się w rycerzu, który opowiada mu o tym, że poświęcił życie na odzyskanie Grobu Pańskiego w Jerozolimie z rąk pogan. Miałoby to być dla niego odkupieniem, za wzięcie udziału w wyprawie krzyżowej 1204 roku, która zakończyła się rzezią niewinnych w Bizancjum. Po tej nocy hrabia Ludwik popełnił samobójstwo. Dowiedziawszy się o jego śmierci, Jakub podjął jego marzenie o odbiciu Jerozolimy, zszedł do wioski i poinformował jej mieszkańców, że usłyszał głos Boga, nakazującego mu zebrać dzieci i poprowadzić je w drogę do Ziemi Świętej, ponieważ tylko ich niewinność może spowodować odzyskanie Jerozolimy. Dowiedziawszy się, że objawienie Jakuba było kłamstwem, zakonnik odmawia mu rozgrzeszenia. Następnie staje na środku drogi i próbuje zatrzymać idące dzieci, zostaje jednak przez nie stratowany. Ostatecznie, zdeptany starzec błogosławi wyprawę. Krucjata podąża dalej.
Forma powieści: Bramy raju mają formę spowiedzi kolejnych uczestników wyprawy, wysłuchiwanej przez starego zakonnika. Utwór składa się z dwóch zdań, z czego drugie obejmuje tylko cztery słowa (I szli całą noc). Taka konstrukcja powieści ma służyć rozmyciu się podmiotu mówiącego i akcentowaniu uczestnictwa we wspólnocie - kolejne wypowiedzi przenikają się i objaśniają nawzajem, słowa poszczególnych osób nie są wyraźnie rozgraniczone. Niektórzy spośród recenzentów krytykowali budowę utworu, wskazując, że niejednokrotnie jest ona wymuszona, a niektóre ze zdań pobocznych powinny być wydzielone.
Bramy raju - powieść Jerzego Andrzejewskiego opublikowana w 1960 roku nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego. Utwór opowiada o krucjacie dziecięcej z 1212 roku. Temat ten posłużył autorowi do podjęcia problemu wyłaniania się idei i sposobu, w jaki oddziałuje ona na zbiorowość.
„BRAMY RAJU” - JERZY ANDRZEJEWSKI |
3