ROMANTYZM:
NAZWA: Nazwę "romantyzm" przyjęto wywodzić od łacińskiego słowa romanus, które z czasem dało początek określeniom "romanca" (krótki utwór) i "romanta" (obszerna powieść o niezwykłych, awanturniczych przygodach), a także "romans" (powieść o miłości). W Anglii już w XVII wieku mianem tym określano dzieła Ariosta i Tassa. Jednak do języka polskiego termin "romantyzm" przeszedł bezpośrednio z języka francuskiego, gdzie "la romantisme" oznaczało całokształt zjawisk filozoficznych, literackich i ideowo-artystycznych, wpływających na pojmowanie świata, społeczeństwa i roli jednostki.
CZAS TRWANIA:
panujący w Europie w okresie między rewolucją fr. 1789-99 a Wiosną Ludów 1848-49, w Polsce — między 1822 (data wyd. t. 1 Poezji A. Mickiewicza) a powstaniem styczniowym 1863-64.
Bohater bajroniczny - wykreowany przez G.G. Byrona (Giaur, Wędrówki Childe Harolda). Charakterystyczną cechą tego bohatera jest bunt wobec świata, norm, konwencji i stosunków w nim panujących. Samotny i nie rozumiany walczy przeciwko tym normom, zwykle z wysokich pobudek (miłość, ojczyzna) i przegrywa. Jest tajemniczy, autor zwykle odsłania tylko fragmenty jego biografii. Przeżywa silne emocje i namiętności, którym się całkowicie poddaje. W końcu prowadzi to do zbrodni. Jest aktywny, dumny, niezależny, ma silne poczucie wyższości, własnego indywidualizmu. Bohater bajroniczny to przede wszystkim romantyczny buntownik.
Bohater werteryczny - wykreowany przez J. W. Goethego (Cierpienia młodego Wertera). W jego życiu główną rolę odgrywają uczucia, jest nadwrażliwy, delikatny, subtelny. Żyje wyobrażeniami, marzeniami o boskiej kochance i "komunii dusz", dlatego zazwyczaj stroni od świata. Nie umie walczyć o swoje uczucia, jest bierny. Godzi się na rzeczywistość, a ponieważ nie potrafi znieść cierpienia spowodowanego rozstaniem z ukochaną kobietą, popełnia samobójstwo. Bohater werteryczny to człowiek wykształcony, oczytany, obyty w towarzystwie, od którego nie stroni. Kiedy jednak znajduje swoją bogdankę, chce być tylko z nią, ubóstwia ją, traktuje jak nieziemską istotę. To romantyczny kochanek.
Bohater wallenrodyczny - typ wykreowany przez A. Mickiewicza (Konrad Wallenrod). Postać o cechach bohatera bajronicznego. Dodatkowo motorem jego działania jest patriotyzm, miłość do zniewolonej ojczyzny. W imię ojczyzny rezygnuje z osobistego szczęścia, jest gotów do największych poświęceń.
Romantyczny wieszcz - Konrad (III cz. Dziadów), człowiek obdarzony nieprzeciętną wrażliwością, wybitna indywidualność, poezja to dla niego narzędzie zmieniania świata i sfera, w której jest możliwe porozumienie z absolutem - Bogiem. To romantyczny buntownik (cecha bohatera bajronicznego), który jest gotów wystąpić przeciw wszelkim świętością w imię dobra ojczyzny i ludzkości (prometeizm).
TŁO HISTORYCZNE EPOKI
Wydarzenia historyczne, ideowo bliskie romantyzmowi to: Wielka Rewolucja Francuska (1789) w imię wolności, równości i braterstwa; rewolucja burżuazyjna w Anglii w latach 1640-1660, która przyniosła radykalne zmiany w stosunkach społecznych.
Z romantyzmem związane jest przeświadczenie o konieczności walki z tyranią, ze zniewoleniem człowieka, z uprzedzeniami społecznymi i rasowymi. Przeświadczenie to zaowocowało wieloma zrywami o charakterze rewolucyjnym i narodowowyzwoleńczym, jakie miały miejsce w niemalże całej Europie: powstaniem w Grecji przeciwko okupacji tureckiej (1821 r.), powstaniem dekabrystów w Rosji (1825 r.), rewolucją lipcową we Francji (1830 r.), a w Polsce powstaniem listopadowym (1830 r.) i powstaniem styczniowym (1863 r). Przełom wieków XVIII i XIX przyniósł też wojny napoleońskie, które nie pozostały bez echa w większości krajów europejskich, zasadniczo wpłynęły również na sytuację w Polsce (Legiony Polskie - 1797, powstanie w Wielkopolsce, pokój w Tylży, utworzenie w 1807 r. Księstwa Warszawskiego, przekształconego po kongresie wiedeńskim w 1815 r. w Królestwo Polskie).
IDEOLOGIA
1. Mistycyzm - prymat uczucia nad rozumem, uznanie świata duchowego za prawdziwy obszar poznawania "prawd żywych".
2. Artysta, poeta jako genialna jednostka, wieszcz, przewodnik narodu i ludzkości w dążeniu do wolności, niezależności, absolutu; akt tworzenia jako powtórzenie kreatywnego pragestu Boga.
3. Sztuka realizacją „absolutu” zawierającą pierwotne pierwiastki bytu, uznanie, że tylko w sztuce można najdoskonalej wyrazić podstawowe prawdy dotyczące człowieka i świata.
4. Natura jako byt idealny, wolny od działania czasu, wieczny, symbol przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, panują w niej doskonałe, pierwotne prawa, jest wolna, niezależna, nieujarzmiona, potężna (stąd specyficzny pejzaż romantyczny: noc, chmury, blask księżyca, burza, wicher, skały, wzburzone morze).
5. Specyficzne rozumienie miłości, model miłości romantycznej, wiara w istnienie tzw. dusz bliźniaczych - przeznaczonych sobie - które, jeśli nie spotkają się na ziemi, połączą się po śmierci; wiara w boskie pochodzenie miłości (stąd kochanki romantyczne to bogdanki, anioły).
6. Uznanie wszelkich "odmiennych" stanów świadomości - choroby psychiczne, działanie opium, wysoka gorączka - za ułatwiające poznanie "prawd żywych", stąd w utworach pisarzy romantycznych ludzie chorzy, pogrążeni w letargu, dotknięci obłędem pełnią szczegó1ną rolę (związki z modernizmem).
7. Uczuciowość, wrażliwość, emocjonalizm, silne poczucie istnienia innej rzeczywistości (stąd często opozycja: świat żywych - świat zmarłych; świat realny - świat metafizyczny), dlatego romantycy uważali śmierć za początek nowego życia, przejście w inny świat, stąd także silna nastrojowość ich utworów.
8. Ludowość - fascynacja ludem podyktowana wiarą, że właśnie w tej warstwie, żyjącej w harmonii z naturą, przechowały się najbardziej pierwotne wartości, również narodowe.
9. Silne poczucie narodowości - patriotyzm, chęć poświęcenia się za ojczyznę, bunt w imię dobra narodu nawet przeciw Bogu (postawa prometejska).
10. Mesjanizm - koncepcja ocalenia narodów Europy, zmuszonych znosić rządy tyranów, przez jeden naród, który przyjmie na siebie rolę Mesjasza, poświęci się i przez śmierć dostąpi łaski zmartwychwstania.
11. Orientalizm - fascynacja tradycją, kulturą, obyczajowością i przyrodą Wschodu (podróże romantyczne), jako nieznanymi, egzotycznymi, jeszcze nie odkrytymi, które należy zgłębić, poznać.
BIOGRAFIE:
Cyprian Kamil Norwid zaliczany do czołowych twórców romantyzmu, jest dużo młodszy od Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego. Urodził się w roku 1821 (Mickiewicz miał wówczas 23 lata!) we wsi Laskowo-Głuchy. Okres dojrzały w twórczości Norwida to lata schyłku romantyzmu, to doba pozytywizmu polskiego. Mimo to zaliczamy tego twórcę do romantyzmu, gdyż jego dorobek jako dramatopisarza, prozaika, rzeźbiarza, plastyka, a nade wszystko poety, jest dopełnieniem romantyzmu, spóźnioną, lecz niezwykle cenną fazą literatury, wyrastającej z ideologii i filozofii romantycznej. Jest romantyzmem w odmiennym, nowatorskim kształcie.
Kiedy mówi się: Norwid - pierwsze skojarzenie brzmi: "poezja trudna", drugie - smutna, wręcz tragiczna biografia. Norwid szybko został sam na świecie (w 1825 roku zmarła jego matka, w 1835 ojciec). Młodość i nauka poety - to Warszawa. Pierwsze publikowane utwory - rok 1840. Wyjazd za granicę 1842. W 1847 został aresztowany i uwięziony w Berlinie (za "powiązania z rewolucyjnymi wydarzeniami w Polsce"), od tego czasu zaczął chorować na postępującą głuchotę. Życie na emigracji było pełne niepowodzeń. Jednym z nich okazało się uczucie - nieszczęśliwa, odepchnięta miłość do wielkiej damy, żony Greka - milionera, córki generała, podróżującej po Europie Marii Kalergis. Norwid wyjeżdża do Ameryki, w Nowym Jorku mieszka ponad rok (1853/54). Po powrocie do Europy dużo pisze. Wiele utworów poety nie zostało jednak opublikowanych za jego życia. Sytuacja finansowa Norwida przedstawiała się zatem źle i coraz gorzej, tym bardziej, że dręczyła go postępująca choroba. Klęki ponosił w wielu dziedzinach: literackiej, filozoficznej i politycznej, gdyż jego doktryny i projekty nie zyskiwały zrozumienia. Ostatnie lata życia określiły nędza, choroba i niespełnione nadzieje. Od roku 1877 przebywał Norwid w przytułku Św. Kazimierza we Francji i tam zmarł, a pochowano go w zbiorowym grobie na cmentarzu w Montmorency. Właściwie "odkryto" i rozpropagowano poezję C.K. Norwida dopiero w Młodej Polsce, za sprawą Miriama (Zenona Przesmyckiego).
Twórczość
Za życia opublikował tylko nieliczne utwory. Od 1840 ogłaszał wiersze w czasopismach. Od 1848 pisał serię traktatów poetyckich i dramatów: Wigilia (Paryż 1848), Pieśni społecznej cztery strony (Poznań 1849), Niewola (Lipsk 1864), Psalmów-psalm (Wiadomości Literackie, 1933), dramat Zwolon (Poznań 1851), poetycki traktat o sztuce Promethidion (Paryż 1851). W cyklu artykułów Listy o emigracji (Dziennik Polski, 1849) nakreślił program artystyczny postulujący antyromantyczną "literaturę czynu". W 1856 napisał poemat epicki osnuty na dziejach starożytnych Quidam (opublikowany w jedynym wydanym za życia zbiorze jego wierszy pt. Poezje, Lipsk 1863). Do arcydzieł prozy polskiej należą cykle Czarne kwiaty (o wybitnych polskich pisarzach i artystach) oraz Białe kwiaty, opublikowane w dodat. miesię. do Czasu (1856-1857).
W latach 1865-1866 Norwid przygotował do druku najlepszy swój zbiór wierszy Vade-mecum, na który nie znalazł za życia wydawcy. Opublikowany został dopiero w 1947. W latach 1865-1883 udało mu się ogłosić drukiem zaledwie 21 wierszy i traktat poetycki Rzecz o wolności (Paryż 1869). Nie zdołał wydać ani wystawić wielkich dramatów (np. Noc tysięczna druga, Wanda, Za kulisami, Kleopatra, Aktor, Miłość czysta u kąpieli morskich). W rękopisach (częściowo zaginionych) pozostawały przez wiele lat m.in. poematy: Assunta (Przewodnik Naukowy i Literacki, 1907) i A Dorio ad Phrygium (fragmenty ogłoszone w 1915), nowele, np. Stygmat i Ad leones. Norwid, odkryty na nowo w początkach naszego stulecia przez Z. Przesmyckiego, uważany jest za jednego z najbardziej oryginalnych pisarzy polskich, którego twórczość cechuje wyrafinowany artyzm i filozoficzna głębia.
„Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego
Zygmunt (Napoleon Stanisław Adam Ludwik) Krasiński był poetą, powieściopisarzem i filozofem, tradycyjnie zaliczanym - obok Mickiewicza i Słowackiego - do kanonu „trzech wieszczy”. Arystokratyczne pochodzenie wywarło decydujący wpływ na postawę poety, który niezmiernie żywo reagował na epokę wielkich wstrząsów społecznych i kryzys tradycyjnych wartości moralno-obyczajowych, zarysowujący się na przełomie XVIII i XIX wieku.
Tęsknota za pięknem wyidealizowanej epoki feudalnej i świadomość nieodwracalności biegu historii, niechęć do cywilizacji triumfującej burżuazji, powiązana z nowoczesnym buntowniczym indywidualizmem, pragnienie odbudowania tradycyjnych wartości świata chrześcijańskiego i urzeczywistnienie nowatorskimi koncepcjami filozoficznymi XIX wieku - te wszystkie sprzeczne wątki ideowe znalazły swój wyraz w napisanej przez dwudziestojednoletniego młodzieńca, w 1835 r. „Nie-boskiej komedii”.
Dramat romantyczny
Dominująca cechą dramatów epoki romantyzmu jest odrzucenie reguł dramatu klasycznego i łączenie elementów różnych rodzajów i gatunków literackich (synkretyzm gatunkowy).
W efekcie z dramatu wyłania się wizja świata pełnego dysharmonii, wieloznaczności i napięć rodzących nierozwiązywalne problemy:
brak jedności czasu (akcja trwa kilkanaście lat, niektóre sceny dzieją się równocześnie, między innymi są bliżej nieokreślone, czasem duże, luki czasowe. W wymiarze ideowym utwór odbierać należy w perspektywie wieczności);
brak jedności miejsca (poszczególne sceny rozgrywają się w różnych, czasem niedokładnie określonych miejscach: w domu hrabiego, w szpitalu obłąkanych, w górach, w okopach Świętej Trójcy; często jest to sceneria typowo romantyczna. W wymiarze ideowym - perspektywa kosmiczna);
brak jedności akcji (wiele różnych wątków: * życie rodzinne hrabiego, * losy Orcia, * starcie rewolucjonistów z arystokracją, * walka duchów dobrych i złych o duszę Męża);
kompozycja: brak związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy poszczególnymi scenami (każda scena ukazuje inny aspekt przedstawianego świata);
łączenie fantastyki z realizmem (upiór Dziewicy w domu Męża, sąd nad hrabią w podziemiach, apokaliptyczna wizja Chrystusa powalająca Pankracego);
elementy liryczne (narrator ma cechy podmiotu lirycznego: emocjonalność wypowiedzi, otoczenie szczególną atmosferą uczuciową kreowanych postaci, np. Orcia);
łączenie scen zbiorowych (obrazy z obozu rewolucjonistów: monumentalność, rozmach z kameralnymi: rozmowy hrabiego z Marią, Orciem, wyciszenie, liryzm);
łączenie tragizmu (koncepcja poety i poezji) z komizmem (np. zachowanie gości na chrzcinach);
łączenie patosu (np. kreacja Pankracego) z groteską (np. w rewolucyjnej obrzędowości: „prosimy ślicznie o głowę arystokraty”);
łączenie stylów wypowiedzi (metaforyka prozy poetyckiej obok stylu potocznego gości na chrzcinach i naukowego - lekarza);
Czynnikami spajającymi dramat są: * nadrzędna wobec całości postać narratora, postać głównego bohatera i pojawiające się we wszystkich częściach postacie epizodyczne (np. Ojciec Chrzestny), * symetria kompozycji (cz.I i II + cz. III i IV, „uwertury”).
Tematyka utworu
„Nie-boska komedia” jest dramatem o różnorodnej problematyce:
Dramat rodzinny:
hr. Henryk o małżeństwie: „Zstąpiłem do ziemskich ślubów, bom znalazł tę, o której marzyłem” (śluby ziemskie jako zniżenie się do ziemskiej rzeczywistości); rozczarowanie „żoną dobrą i skromną”, zmęczenie prozą życia (przygotowanie do chrzcin, puste rozmowy gości, codzienność jako „sen fabrykanta Niemca”). Egoizm i marzycielstwo Męża stają się przyczyna tragedii całej rodziny.
Dramat o poecie i poezji:
poeta „fałszywy” - hr. Henryk (konfrontacja wyjątkowej misji poety w świecie ze sposobem, w jaki wywiązuje się ze swoich obowiązków; rewizja głównych mitów romantycznych - zjawy; rozbieżność między postawą moralną bohatera a pięknem jego poezji),
poeta „prawdziwy” - Maria, Orcio (życie na granicy świata widzialnego i niewidzialnego; nadwrażliwość opłacona cierpieniem, szaleństwem, ślepotą, wreszcie śmiercią)
Dramat o historii:
bohaterowie to przedstawiciele społeczeństwa; przełomowy moment historii: agonia świata feudalnego; walka klas; historia jako ścieranie się przeciwstawieństw - tragizm historii i z tego wynikająca konieczność ingerencji Opatrzności.
Dramat metafizyczny:
współistnienie świata fantastycznego (wyobrażenia chrześcijańskie) z realnym w jednej przestrzeni i czasie. Wpływ sił nadprzyrodzonych na poczynania ludzi (wszystko, co człowiek robi, ma znaczenie w planie metafizycznym); ciągłą walka Dobra ze Złem o dusze ludzi (moralitet).
Interpretacja dramatu
Pierwotnie utwór miał być zatytułowany „Mąż” (tak nazwany jest hr. Henryk) jako osoba dramatu). Wieloznaczność tego słowa („mąż”: * małżonek, ojciec rodziny; * wojownik, heros, mąż stanu, przywódca) wskazuje na podział tekstu na dwie partie: części 1. i 2., przedstawiające prywatne życie bohatera oraz 3. i 4., opisujące jego udział w życiu społeczno-historycznym.
Część 1. Winę za niepowodzenia Męża (nie sprawdza się w roli męża i ojca) ponosi „fałszywa poezja”. Chór Złych Duchów nasyła na bohatera piekielne majaki. Reprezentują one złudne i niszczące idee: * Dziewica - absolutyzację miłości, * Sława - pychę i wzgardę dla ludzi, właściwe wybujałemu indywidualizmowi, * Eden - utopijne marzenia o życiu szczęśliwym i wolnym na łonie natury. Uwiedziony wizjami poeta zaniedbuje obowiązki domowe, czym doprowadza żonę do obłędu i śmierci, zaś syna do utraty wzroku (krytyka typowo romantycznego stosunku bohatera do życia).
Część 2. Ostateczne rozwiązanie wątku rodzinnego. Ujawnia się przeznaczenie Orcia, który ma zginąć jako prawdziwy poeta (naznaczony przekleństwem proroków. Ojcu głoś Anioła Stróża wskazuje szansę zbawienia przez miłość „biednych bliźnich” - praktykowanie ewangelicznej moralności. Mąż nie podporządkowuje się temu wezwaniu (Krasiński nie w pełni potępia bohatera, nadał jego postawie cechy tragicznej wzniosłości).
Część 3. Hrabia Henryk staje na czele ginącej arystokracji rodu i pieniądza, skupionej w Okopach Świętej Trójcy. Jego przeciwnikiem jest Pankracy (wszechwładca) - radykalny ideolog stojący na czele zwycięskiej rewolucji „biednych i głodnych”, wspierany przez młodego, fanatycznego i zdeprawowanego kapłana, Leonarda. Mąż zwiedza w przebraniu obóz przeciwnika, ogląda bluźniercze obrzędy nowej wiary oraz manifestacje zemsty zbuntowanego tłumu. W scenie dyskusji z Pankracym (starcie racji świata odchodzącego w przeszłość i świata nowego) osądza, że są to „wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże”. Natomiast Pankracy przeświadczony jest, że powstaje nowy świat, swoisty raj sprawiedliwości. Ugoda pomiędzy antagonistami jest niemożliwa.
Część 4. Bezpośrednie starcie zbrojne pomiędzy obozami. Arystokraci zaprezentowani zostali jako ldzie słabi, tchórzliwi i podli, a Henryk zostaje potępiony, bowiem „nic nie kochał, nic nie czuł prócz siebie”. Po śmierci Orcia (ginie trafiony kulą) i samobójstwie Męża (rzuca się w przepaść z okrzykiem „Poezjo, bądź mi przeklęta”) Pankracy z Leonardem odbywają sąd nad pokonanymi. Wódz rewolucji - marzący o odkupieniu dzieła zniszczenia przez budowę szczęśliwej przyszłości - odczuwa niepokój. Gdy ukazuje mu się wizja Chrystusa-Mściciela, ginie od jej siły ze słowami (przypisywanymi Julianowi Apostacie): „Galilaee, vicisti!” (Galilejczyku, zwyciężyłeś!).
Zakończenie utworu wynika z logiki myśli historiozoficznej Krasińskiego. Pankracy - samowolnie sięgający po atrybuty władzy boskiej - staje twarzą w twarz z Bogiem i ginie jako samozwaniec. Bóg jest mistrzem w dziele stworzenia i On jedynie potrafi tworzyć historię. Symboliczna postać Chrystusa w finale może być interpretowana dwojako:
(optymistycznie) nadchodząca epoka będzie czasem jakiegoś nowego chrześcijaństwa i odrodzonego Kościoła,
(pesymistycznie) dzieje świata nie będą miały już dalszego ciągu i Bóg przecina bieg historii, gdyż dopełnia się miara ludzkich nieprawości.
POZYTYWIZM:
NAZWA: Termin "pozytywizm" jest związany z filozofią. Został opisany w dziele Francuza, Augusta Comte'a, pt. Kurs filozofii pozytywnej. „Pozytywny” znaczy tu: realny (co łączy się z odrzuceniem wszystkiego, czego nie da się naukowo udowodnić), użyteczny (taki, który ma konkretne, jasne cele i dąży do ich spełnienia), pewny i ścisły oraz względny
CZAS TRWANIA:
Jako datę początkowa wymienia się rok 1864 - upadek powstania styczniowego i wprowadzenie reformy uwłaszczeniowej w Królestwie Kongresowym. Wydarzenia te niewiele tylko wyprzedzają początki ery autonomicznej w Galicji (1866) oraz włączenie ziemi poznańskiej i prowincji pruskiej do Związku Północnoniemieckiego (1867).
W dziedzinie literatury na 2 poł. Lat sześćdziesiątych przypada pojawienie się nowych ważnych organów prasowych (np. “Przeglądu Tygodniowego” i “Pzreglądu Polskiego”) i nowego pokolenia pisarzy (Asnyk, Orzeszkowa, Świętochowski, Prus, Sienkeiwicz, Tarnowski, Chmielewski). Generacja ta wystąpiła z nowymi hasłami programowymi i niekiedy manifestacyjnie przeciwstawiała się swoim poprzednikom.
Około roku 1880 pojawia się wewnętrzna cezura pozytywizmu. W procesie historycznym wyznacza ja ukształtowanie się zasady trójlojalizmu, zaostrzenie ucisku politycznego i powstanie pierwszych organizacji socjalistycznych W tym czasie pokolenie pozytywistów osiągnęło dojrzałość twórczą.
Epoka kończy się pomiędzy rokiem 1890 a 1895. W sferze polityki można powiązać je z powstaniem nowych programów i partii politycznych (PPS, SDKPiL, Ligi Narodowej, Stronnictwa Ludowego). W literaturze - z coraz szerszą falą debiutów wyraźnie odmiennej generacji (Kasprowicz, Tetmajer, Sieroszewski, Żeromski, Reymont, Berent), która wkrótce zyskała miano Młodej Polski. Należy jednak pamiętać, że pokolenie pozytywistyczne zachowało swój twórczy dynamizm po rok 1910.
BIOGRAFIE:
BOLESŁAW PRUS:
Prus Bolesław, właściwie Aleksander Głowacki (1847-1912), wybitny polski prozaik i publicysta. Wcześnie osierocony, wychowywał się w Puławach i Lublinie u krewnych. Naukę rozpoczął w Szkole Realnej w Lublinie, następnie przeniósł się do Siedlec i Kielc, gdzie mieszkał jego brat Leon, działacz "czerwonych" w powstaniu styczniowym, w którym Prus wziął udział. Ranny, aresztowany, został osadzony w lubelskim więzieniu. Po zwolnieniu ukończył gimnazjum w Lublinie i rozpoczął studia na wydziale matematyczno-fizycznym warszawskiej Szkoły Głównej, następnie w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach. Powróciwszy do Warszawy pracował jako robotnik. Twórczość Debiutował jako dziennikarz w 1864 korespondencją w Kurierze Niedzielnym , w dziedzinie literatury zaś humoreskami w Kurierze Świątecznym 1866. Jako popularyzator wiedzy rozpoczął działalność rozprawką o elektryczności (1872) w Niwie. W tymże roku podjął pisanie cyklu felietonów Listy ze starego obozu pod pseudonimem Bolesław Prus w Opiekunie Domowym, a od 1874 został stałym felietonistą Niwy. 1875 rozpoczął druk słynnego cyklu Kronik (do 1887) w Kurierze Warszawskim, które przyniosły mu rozgłos wybitnego publicysty i zaliczone zostały do klasyki dziennikarstwa polskiego. 1879 został członkiem Międzynarodowego Towarzystwa Literackiego, a 1882 redaktorem Nowin, które w roku następnym zbankrutowały. W latach 80. wypracował swoją teorię powieści (m.in. w polemice Słówko o krytyce pozytywnej, 1890), od której domagał się przede wszystkim realizowania zadań poznawczych i opisywania ważnych procesów społecznych. W pierwszym okresie formowania się jego pisarstwa, do roku ok. 1880, opublikował próby powieściowe, np. Dusze w niewoli (1877), humoreski, np. Kłopoty babuni (1974), opowiadania społeczno-obyczajowe, m.in. Pałac i rudera i Sieroca dola (1875). Uważa się, że dojrzały okres twórczości Prusa rozpoczął się w 1880, z chwilą opublikowania nowel: Anielka, Powracająca fala, Michałko , a w roku następnym m.in. Katarynka, Antek i w 1883 Grzechy dzieciństwa . W 1884 poznał S. Witkiewicza i nawiązał współpracę z tygodnikiem Wędrowiec propagującym naturalizm i realizm, co wywarło wpływ na jego twórczość. Na łamach tego czasopisma opublikował 1885 pierwszą w literaturze polskiej powieść naturalistyczną - Placówkę. Ukazały się też zbiory: Pierwsze opowiadania (1881) oraz Szkice i obrazki (1885). Szczytowym okresem twórczości literackiej Prusa były lata 1885-1897, gdy ogłosił wybitne utwory, uchodzące za największe osiągnięcia polskiej powieści: Placówkę, Lalkę (1890), Emancypantki (1894), Faraona (1897) - fresk historyczny starożytnego Egiptu. Na przełomie XIX i XX w. Prus poświęcił wiele uwagi pracy społecznej, np. biorąc udział w zakładaniu Kasy Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy, 1905 - zostając członkiem Komitetu Obywatelskiego niosącego pomoc pozbawionym pracy robotnikom, 1897 - patronując powstaniu Towarzystwa Higieny Praktycznej im. Bolesława Prusa. Utwory opublikowane w tym okresie, np. Ze wspomnień cyklisty (1903), nie mają już większego znaczenia. Wydarzenia 1905 znalazły wyraz w powieści Dzieci (1906). Śmierć pisarza przerwała pracę nad powieścią Przemiany. Prus jest uważany za jednego z najwybitniejszych prozaików w dziejach literatury polskiej. Wydania m.in.: Pisma (tom 1-4, 1897, wydanie 2 - 1904), Pisma (tom 1-15, 1918-1927), Pisma (tom 1-23, 1924-1927), Pisma (tom 1-29, 1948-1952), Listy (1959), Kroniki (tom 1-20, 1953-1970), Wybór pism (tom 1-10, 1954, wydanie 5 - 1974-1975).
FILOZOFICZNE PODSTAWY POZYTYWIZMU
A. Comte sformułował podstawy pozytywizmu w swoim dziele Kurs filozofii pozytywnej (sześć tomów, 1830-1842). Według Comte'a, kluczowe dla całego nurtu światopoglądowo-filozoficznego słowo "pozytywny" miało znaczyć mniej więcej tyle co: realny, użyteczny, pewny, ścisły, relatywny. Oznacza to w praktyce, że pozytywizm był prądem filozoficznym o nastawieniu socjologicznym, jego entuzjaści kładli nacisk na poznanie jednostki jako cząstki społeczeństwa i ludzkości. Pozytywiści głosili scjentyzm, którego głównymi wyznacznikami było: zaufanie do nauki, oparcie się na metodzie empirycznej i na naukach przyrodniczych. Cechowała ich również niechęć do metafizyki oraz wszelkiego irracjonalizmu. Myśl filozoficzną A. Comte'a podjęli i rozwinęli Anglicy J. S. Mill i H. Spencer oraz Francuz H. Taine.
John Stuart Mill (1806-1873) głosił utylitaryzm, czyli pogląd etyczny, u podstaw którego legło założenie, że to, co dobre, jest pożyteczne. Każda jednostka powinna dążyć do własnego szczęścia, lecz w swoim działaniu kierować się dobrem ogółu.
Herbert Spencer (1820-1903), opierając się na poglądach Karola Darwina (teoria powstawania nowych gatunków i walki o byt), głosił teorię ewolucjonizmu. Spencer, wychodząc z założenia, że cała rzeczywistość podlega ewolucji, czyli ciągłemu rozwojowi, przeniósł pojęcie ewolucjonizmu z nauk przyrodniczych do socjologii i wskazał analogie między żywym organizmem a organizmem społecznym.
Teoria Spencera miała wiele słabych punktów, o czym doskonale wiedzieli filozofowie i naukowcy mu współcześni. Przede wszystkim nie potrafił on wyjaśnić, skąd w ogóle pochodzi istnienie, życie, które próbował ujmować w kategoriach wyłącznie mechanistycznych, chemicznych. Odznaczał się przy tym doktrynerską pedanterią, co często narażało go na śmieszność. Jego drobiazgowe porównania między życiem zbiorowiska komórek a życiem zbiorowiska ludzi, T.H. Huxley żartobliwie komentował: „przecież ciałkom krwi nie wolno bezkarnie urządzać wieców, jak obywatelom brytyjskim, bo zaraz je naczelna władza fizjologiczna z siedzibą w mózgu oskarża o zbiegowisko...”
Hipolit Taine (1828-1893) to głosiciel determinizmu, poglądu, zgodnie z którym życie i działalność człowieka jest z góry określona, czyli zdeterminowana rasą (czynniki genetyczne), środowiskiem (warunki życia) oraz momentem historycznym.
PRĄDY LITERACKIE
Realizm - prąd literacki ukształtowany w pełni na przełomie lat 70. i 80. XIX w. Naczelnym zadaniem pisarza stało się obiektywne przedstawianie rzeczywistości. Odrzucono ograniczenia moralno-społeczne, starano się dokładnie, wnikliwie penetrować rzeczywistość. Pod względem artystycznym twórczość realistów charakteryzowała dbałość o stronę kompozycyjną i stylistyczną powieści. Najlepsze polskie powieści realistyczne: Lalka B. Prusa, Nad Niemnem E. Orzeszkowej.
Naturalizm - kierunek ukształtowany na początku lat 80. XIX w., pod wpływem pisarzy francuskich, zwłaszcza G. Flauberta i E. Zoli. Celem pisarzy naturalistów było możliwie najwierniejsze i najbardziej obiektywne odtworzenie rzeczywistości w oparciu o własne studia i badania, przy jednoczesnym unikaniu komentarzy odautorskich.
W sprawach społecznych pozytywiści wysunęli następujące hasła:
a) edukacja społeczeństwa, upowszechnianie nauki i oświaty, co miało być gwarancją moralności i wzrostu świadomości narodowej;
b) stworzenie wolnokonkurencyjnego ustroju kapitalistycznego i cywilizacji przemysłowej, co według pozytywistów umożliwia osiągnięcie społecznego dobrobytu;
c) organizacja sprawnie działających instytucji charytatywnych w celu zapobiegania przypadkom indywidualnych nieszczęść i stworzenia warunków sprzyjających konsolidacji (zjednoczeniu) społeczeństwa;
d) praca u podstaw, czyli krzewienie oświaty ogólnej i zawodowej oraz świadomości narodowej wśród ludu, aby warstwa ta stała się pełnoprawną częścią polskiego społeczeństwa;
e) emancypacja i równouprawnienie kobiet poprzez kształcenie, przygotowanie do pracy zawodowej; stworzenie wizerunku kobiety jako partnerki a nie ozdoby mężczyzny;
f) asymilacja Żydów (uznanie Żydów za pełnoprawnych członków społeczeństwa) przy jednoczesnym zachowaniu przez nich własnej religii i kultury;
g) tolerancja dla odmiennych wierzeń i przekonań, prawo jednostki do wolności i niezależności, laicyzacja obyczajów (wyzwolenie różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego spod wpływu Kościoła i kleru).
WZORZEC OSOBOWY
Człowiek starannie wykształcony, ufny w potęgę rozumu i możliwości nauki. Największą wartością w jego życiu jest praca. Stąd charakterystyczne cechy pozytywnego bohatera: zaradność, trzeźwe obliczanie środków i celów, skuteczność w działaniu, obowiązkowość, czystość moralna. Pracuje dla wspólnego dobra, dlatego własne interesy podporządkowuje dobru ogółu. Wykorzystuje legalne możliwości działania dla dobra narodu. Daleki od lojalizmu wobec zaborców. Tolerancyjny, pozbawiony wszelkich uprzedzeń (por. Wokulski z Lalki B. Prusa, Bohatyrowicze z Nad Niemnem E. Orzeszkowej, bohaterowie nowel i opowiadań).
Najwybitniejszymi przedstawicielami pozytywizmu byli:
Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielowski (ideologowie i teoretycy)
Bolesław Prus,
Eliza Orzeszkowa,
Henryk Sienkiewicz,
Adam Asnyk,
Maria Konopnicka,
Wiktor Gomulicki,
Adolf Dygasiński,
Antoni Sygietyński.
Drukowali najczęściej w tygodnikach: "Przeglądzie Tygodniowym", "Niwie", "Opiekunie Domowym", "Wędrowcu", "Prawdzie", "Głosie"; miesięcznikach: "Ateneum" i od 1880 "Bibliotece Warsz."; W prasie codz. "Nowinach" oraz "Słowie". Wielu pisarzy publikowało w tygodniku "Kraj", wychodzącym od 1882 w Petersburgu
PRACA ORGANICZNA I PRACA U PODSTAW
Powstanie styczniowe zakończyło okres wielkich zrywów narodowowyzwoleńczych. Naród polski, wykrwawiony i zniechęcony kolejnymi klęskami zbrojnych wystąpień przeciwko zaborcom, potrzebował innego programu politycznego. Nowe ideały musiały zostać oparte na nowych zasadach. Młode pokolenie sformułowało swoje poglądy, opierając się na dwóch podstawowych postulatach: pracy organicznej i pracy u podstaw.
Postulat pracy organicznej wywodził się z teorii H. Spencera, który wskazał analogie między organizmem społecznym a żywym organizmem. Pozytywiści uważali, że społeczeństwo polskie jest takim, właśnie organizmem, a jego poszczególne warstwy (a co za tym idzie przynależne do nich jednostki) spełniają funkcję określonych organów. By cały organizm był silny i zdrowy, silne i zdrowe muszą być wszystkie jego części. Tak więc organicznicy postulowali unowocześnienie przemysłu, handlu, rolnictwa i całej gospodarki kraju, bowiem tylko mocny ekonomicznie naród może myśleć o odzyskaniu niepodległości. Rolnictwo czy przemysł traktowane były jako poszczególne organy, ich sprawność miała decydować o sprawności i potędze przyszłej Polski. Podstawy pracy organicznej zostały sformułowane między innymi w Szkicu programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa Aleksandra Głowackiego (Bolesław Prus), który ukazał się w "Nowinach", w 1883 r. Prus pisał między innymi: „Inaczej wygląda kraj zamieszkany przez ludność silną, pracowitą i oświeconą (...). Im doskonalsza jednostka, tym doskonalsze społeczeństwo, im szczęśliwsza jednostka, tym szczęśliwsze społeczeństwo i na odwrót”.
Z kolei postulat pracy u podstaw związany był z koniecznością należytego wykształcenia i oświecenia wszystkich grup społecznych, traktowanych jako równoprawne organy jednego organizmu. Ponieważ wieki ucisku i prześladowań szczególnie negatywnie odbiły się na warstwie chłopskiej, pozytywiści głosili postulat podniesienia poziomu oświaty ogólnej i zawodowej wśród tej najbardziej nieświadomej swej roli społecznej grupy. Warstwy oświecone a więc inteligencja, ma w myśl tego programu krzewić wśród ludu świadomość narodową, uczyć chłopów organizowania się w ramach samorządów gminnych, kółek rolniczych i sądownictwa, walczyć z analfabetyzmem (budowa szkół), wreszcie dbać o poprawę warunków życiowych tych wszystkich, którzy żyją w nędzy. Takie postulaty sformułował m.in. czołowy programotwórca polskiego pozytywizmu - Aleksander Świętochowski w artykule Praca u podstaw opublikowanym na łamach "Przeglądu Tygodniowego" w 1873 r.