Temat: System opieki kompensacyjnej w Niemczech

Chabik Monika

Dulnik Beata

Grzegorska Małgorzata

Kowalczyk Ewelina

Tło historyczne niemieckiej opieki nad dzieckiem

Rozwój zorganizowanej opieki nad dziećmi i powstawanie nowych form opiekuńczych podyktowany był zmieniający się potrzebami socjalnymi i polityka w zakresie opieki społecznej. Początkowo inne były motywy podejmowania działań wobec najbardziej potrzebujących. Pierwszym motywem organizowania sierocińców było tzw. miłosierdzie chrześcijańskie. Często wiązało się ono jednak z chęcią zysku i z wykorzystywaniem osieroconych dzieci do ciężkich prac. Do XVII wieku opieka nad dziećmi nie była zorganizowana i nie spełniała swoich funkcji, co powodowało bardzo dużą śmiertelność małych dzieci, dochodzącą nawet do 50 - 70%. Ważną postacią i reformatorem opieki nad dzieckiem był w tym czasie Francke (1663-1727), który otoczył opieką około 2300 opuszczonych dzieci. Dążył do wychowania ich na ludzi pracowitych, czujących respekt wobec Boga. Jego metodą była ciężka praca i modlitwa. Instytucja Frankego stała się wzorem dla wielu innych placówek powstałych w XVII i XVIII wieku. Do wielkich reformatorów opieki nad dzieckiem biednym i opuszczonym należał także Pestalozzi (1746-1827) oraz Salzmann (1744-1811). Cecha charakterystyczną ich pedagogiki było wychowanie zbliżone do wychowania w dużej rodzinie, przygotowanie do zawodu i praca, która miała przynosić także efekty ekonomiczne. Mimo trudności w realizacji fizjokratycznych idei i wszystkich założeń opiekuńczych, były to instytucje z zaawansowanym programem wychowawczym.

Istotne zmiany przyniósł wiek XIX. Rozwój nauk humanistycznych, w tym pedagogiki, socjologii, psychologii pozwolił lepiej poznać potrzeby rozwojowe dzieci i spowodował poszukiwanie nowych zasad wychowawczych i edukacyjnych w instytucjach opiekuńczych. Ponieważ rząd nie czuł się odpowiedzialny za losy bezdomnych i opuszczonych dzieci, powstawało wiele instytucji prowadzonych i finansowanych przez stowarzyszenia, kościół i osoby prywatne. Motywom religijnym organizowania takiej opieki towarzyszyły także motywy humanitarne i poczucie solidarności społecznej.

W wieku XIX rozwinęła się pedagogika socjalna, która zaczęła poszukiwać alternatyw dla dotychczasowych instytucji opiekuńczych. Jednakże wkrótce na plan pierwszy wysunęła się ideologia militarna i jej właśnie zostało podporządkowane wychowanie i edukacja w instytucjach opiekuńczych. Od 1945 roku nastąpiły fundamentalne zmiany w zakresie organizacji opieki nad dzieckiem w Niemczech. Pod koniec II wojny światowej, 3 miliony dzieci potrzebowało instytucjonalnej pomocy i opieki. Dopiero jednak w latach sześćdziesiątych zreformowano system opieki nad dzieckiem. Ustanowiono wówczas trzy typy zakładów opiekuńczych, zróżnicowanych ze względu na potrzeby wychowanków. Jednakże prowadzone badania ujawniły wiele nieprawidłowości w działalności instytucji opiekuńczo - wychowawczych. Zarzucono im przede wszystkim nadmierny rygoryzm, uniformizacje i izolowanie dzieci od środowiska zewnętrznego. Szczególnie złe warunki panowały w zakładach dla dziewcząt. Upublicznianie tego problemu po 1968 roku przyczyniło się do innego spojrzenia na sprawę opieki nad dzieckiem osieroconym i do podjęcia prób zmiany tego stanu rzeczy. Zakłady pomocy społecznej powstrzymywały się od umieszczania dzieci z wieku 3-6 lat w domach opieki. Większą uwagę zwrócono na edukacje młodzieży i leprze przygotowanie do zawodu oraz do usamodzielnienia się. Wprowadzono też nowe metody pracy pedagogicznej i terapeutycznej.

Po zjednoczeniu Niemiec z NRD w 1989 roku pojawiło się wiele problemów związanych z zakładaniem ośrodków pomocy społecznej. NRD bowiem nie posiadała tak rozbudowanego systemu pomocy dzieciom. W 1989 roku w NRD zatrudnionych było w opiece społecznej tylko 1 536 przeszkolonych pracowników. Nie jest to wiele w stosunku do 16 milionów dzieci. Podstawową instytucję opieki nad sierotami stanowił dom dziecka. Głównym jego zadaniem było wychowanie młodych ludzi na dobrych obywateli NRD, w duchu socjalistycznej ideologii. W przeciwieństwie do Niemiec Zachodnich, chcących zredukować liczbę takich instytucji po 1970 roku, w NRD można wówczas obserwować ich wzrost.

Aspekty prawne niemieckiej opieki nad dzieckiem

Uregulowania prawne dotyczące opieki nad dziećmi zawarte są w:

1. Ustawie o Pomocy dzieciom i młodzieży,

2. Art. 6 Ustawy Zasadniczej,

3. Kodeksie Cywilnym.

Ustawa o Pomocy dzieciom i młodzieży (KJGH) obowiązuje w Niemczech od 1 stycznia 1991 r. jest to akt prawny obejmujący całokształt problemów opieki nad dzieckiem. Postuluje on polepszenie i zwiększenie liczby usług oferowanych dzieciom i młodzieży potrzebującej pomocy oraz ich rodzinom. Wg pierwszego paragrafu tej ustawy każde dziecko ma prawo do pomocy w rozwoju oraz prawo do wychowania.

W art. 6 Ustawy Zasadniczej określona jest odpowiedzialność państwa względem rodziny. W myśl tego artykułu, wychowanie i piecza nad dziećmi należą do rodziców, zaś zadaniem państwa jest ogólny nadzór nad tym, czy prawidłowo realizują oni swoja funkcję.

Jednak w przypadkach określonych w Kodeksie Cywilnym państwo może interweniować w sferę wychowania rodzinnego. Dochodzi do tego w sytuacjach, gdy rodzice nie wywiązują się z nałożonego na nich obowiązku opieki, co może prowadzić do odebrania władzy rodzicielskiej. Jednak aby do takiej interwencji doszło należy udowodnić, ze dziecku w rodzinie grozi niebezpieczeństwo i umieszczenie go w środowisku zastępczym jest jedynym wyjściem.

Państwo kładzie ogromny nacisk na tzw. świadczenia pozytywne, oparte na różnego rodzaju środkach wsparcia rodziny. Dużą rolę odgrywają wśród nich środki „wspomagania społecznego” czyli kompleks środków i możliwości, które mają zagwarantować dziecku jego optymalny rozwój w społeczności lokalnej oraz ułatwić wejście w dorosłe życie.

Ustawodawstwo niemieckie tworzone jest na poziomie poszczególnych landów. Ich kompetencje określa Ustawa o Pomocy dzieciom i młodzieży. Zgodnie z nią, najwyższą władzą administracyjną jest Federalne Ministerstwo ds. Rodziny i Młodzieży. Jego działalność finansuje rząd w ramach wieloletniego „Federalnego Planu na rzecz Młodzieży”.

Główne założenia tego planu to:

1. rozwijanie pracy z młodzieżą w wymiarze międzynarodowym,

2. uwzględnianie w wychowaniu elementów politycznych odnoszących się do jednoczącej się Europy,

3. niwelowanie nierówności,

4. promowanie związków i stowarzyszeń reprezentujących Federację,

5. wspieranie pracy socjalnej na rzecz młodzieży,

6. udzielanie młodzieży pomocy materialnej.

Na poziomie federalnym reprezentantem władzy publicznej jest Federalna Rada Administracyjna ds. Młodzieży, a na szczeblu poszczególnych landów okręgi oraz wyłączone z nich miasta.

Ustawa o Pomocy dzieciom i młodzieży ma charakter kompleksowy i reguluje wszystkie podstawowe kwestie związane z ochroną i opieka nad dzieckiem znajdującym się w stanie tzw. niebezpieczeństwa, czyli wtedy, gdy jego prawidłowy rozwój jest zagrożony.

Uregulowania prawne w sferze spraw opiekuńczo-wychowawczych odnoszą się do:

1. dzieci przebywających w rodzinie, których rozwój jest zagrożony,

2. dzieci odseparowanych od swojego miejsca zamieszkania,

3. dzieci maltretowanych,

4. sierot naturalnych,

5. dzieci, których rodzice rozwodzą się.

Kodeks Cywilny wprowadza wymóg uzyskania zgody rodziców na interwencję w sferę wychowania i opieki nad dzieckiem, i tylko w wyjątkowo poważnych przypadkach odstępuje od tej zasady.

Interweniowanie w sprawach opiekuńczych należy do kompetencji Urzędów ds. Młodzieży, tworzonych w poszczególnych krajach związkowych. Przede wszystkim udzielają one dziecku wsparcia i pomocy bez odrywania go od środowiska rodzinnego. Polega to na dążeniu do poprawy sytuacji społecznej dziecka w rodzinie.

Jeśli jednak działania te nie dają efektów Urząd ds. Młodzieży może wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o opiekę i reedukację dziecka poza rodzina i pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej.

W nagłych przypadkach mogą one zabrać dziecko z rodziny i umieścić je w placówce opiekuńczej lub w ośrodku przyjęć. Jednak takie działanie wymaga późniejszej legalizacji w postaci uzyskania zgody rodziców, jeśli zgoda nie zostanie uzyskana dziecko jest zwolnione, ale powiadamia się sąd opiekuńczy. Zawiadomienia sądu nie wymaga umieszczenia dziecka w placówce na prośbę rodziców.

Formą pomocy dziecku maltretowanemu jest interwencja sądu opiekuńczego, gdyż tylko on może ingerować w życie wewnątrzrodzinne bez zgody rodziców. W razie stwierdzenia faktu maltretowania dziecka, można oddać rodziców pod nadzór wychowawczy lub zabrać dziecko z rodziny.

Jeśli chodzi o sieroctwo naturalne, to osoby do ukończenia 18 roku życia, które straciły rodziców nabywają prawo do przyznania im opiekuna. Sąd może też ustanowić dla nich kuratora, który będzie reprezentował ich interesy. Mogą również zostać adoptowane.

Dzieci z rodzin, których rodzice się rozwodzą mają prawo do pomocy socjopedagogicznej, a także poradnictwa psychologiczno-wychowawczego. Sąd orzekający o separacji lub rozwodzie podejmuje także decyzję, który z rodziców będzie prawnym opiekunem.

Pomoc socjalna dziecku może przybierać różne formy i rozumiana jest jako wspieranie w zaspokajaniu potrzeb życia bieżącego ale tez potrzeb w sytuacjach szczególnych. Ustawa o Pomocy dzieciom i młodzieży zabezpiecza tego rodzaju pomoc zarówno dzieciom pozostającym w swoim środowisku rodzinnym, jak i umieszczonym w różnego rodzaju instytucjach.

Opieki kompensacyjnej dotyczy ustawa o Pomocy dzieciom i młodzieży:

Art. 34

wspieranie rozwoju wychowanków placówek opieki zastępczej;

rehabilitacja rodzin podopiecznych - powrót dzieci do ich własnych domów;

umieszczenie w rodzinie zastępczej (gdy rehabilitacja nie daje efektów);

zapewnienie opieki aż do usamodzielnienia się;

Art. 36 §1

rodzinom naturalnym należy udzielać pomocy i informacji, zanim podejmą decyzję o umieszczeniu dziecka w środowisku zastępczym;

kontakt między rodzicami biologicznymi a dzieckiem powinien być utrzymywany;

Art. 37 §2

podnosi kwestię dostarczenia odpowiedniej pomocy rodzicom zastępczym.

Główne formy opieki nad dzieckiem w Niemczech

W Niemczech, jak i w innych krajach Europy, ogromna wagę przywiązuje się do profilaktyki i wspierania rodziny w taki sposób, aby opieka zastępcza podejmowana była tylko wtedy, gdy pomoc rodzinie nie daje rezultatów.

Formy opieki nad dzieckiem wymagającym umieszczenia w środowisku zastępczym w Niemczech są dość zróżnicowane. Cały system opiera się na idei wychowania w małych grupach, indywidualizacji pracy z wychowankiem oraz rozwijaniu kompetencji do usamodzielnienia. Dwa podstawowe typy opieki kompensacyjnej to opieka rodzinna i opieka zakładowa.

Jedną z głównych form opieki nad dzieckiem w Niemczech są rodziny zastępcze. Forma ta polega na przeniesieniu dziecka z niewydolnej wychowawczo rodziny naturalnej do takiej, w której jego potrzeby będą lepiej zaspokojone. Istnieją tam rodziny zarówno obce jak i spokrewnione. Rodzina zastępcza może przyjąć najwyżej dwoje dzieci, a ich opiekunowie nie muszą mieć wykształcenia pedagogicznego. Dzieci w rodzinie zastępczej mogą być objęte opieką całkowitą lub częściową-przez określony czas w ciągu dnia. Poza tym może to być opieka długoterminowa lub krótkoterminowa. Opieka długoterminowa trwa zwykle rok lub dłużej, w tym czasie rodzice naturalni są poddawani terapii po to, by dziecko mogło jak najszybciej do nich wrócić. Opieka krótkoterminowa trwa zwykle od kilku tygodni do kilku miesięcy, stosuje się ją, gdy naturalni rodzice nie mogą opiekować się dzieckiem z powodu choroby lub przejściowych kłopotów finansowych czy małżeńskich. Istnieje również typ rodziny zastępczej terapeutycznej, do której kieruje się dziecko po traumatycznych przeżyciach spowodowanych np. wykorzystywaniem seksualnym. W tym przypadku przynajmniej jedno z rodziców powinno posiadać specjalistyczne przeszkolenie. Rodziny zastępcze częściowo finansuje Urząd ds. Młodzieży. W rodzinach zastępczych przebywa 39% dzieci objętych opieką kompensacyjną.

Opieka zakładowa w Niemczech to system socjopedagogicznych instytucji, których celem jest socjalizacja dzieci i młodzieży. Istnieje wiele różnych form opieki zakładowej w zależności od potrzeb danego obszaru geograficznego, warunków materialnych, liczby i wieku dzieci objętych opieką, specyfiki i organizacji pracy pedagogicznej i edukacyjnej. Duże znaczenie ma tutaj profesjonalne przygotowanie wychowawców, ich zaangażowanie i doświadczenie. Instytucje te różnią się wielkością i różna jest też liczba wychowujących się w nich dzieci i młodzieży. Rozpiętość wynosi od 3 do 400 osób. Zwykle w instytucjach opieki zakładowej dzieci wychowują się w jednej lub kilku grupach po 6-15 wychowanków obydwu płci i w różnym wieku, choć większość, bo ok. 40% stanowi młodzież powyżej 15. roku życia. Najczęstsze przyczyny umieszczania dzieci w tych placówkach to: poziom wykształcenia rodziców, alkoholizm rodziców, przemoc, konflikty, zaniedbywanie i wykorzystywanie dzieci. Opieka ta jest prowadzona przez władze lokalne i regionalne, pomoc społeczną, organizacje filantropijne i inne stowarzyszenia dobroczynne.

Główną formą opieki zastępczej w Niemczech są domy dziecka. Aż 48% dzieci pozbawionych opieki w domu rodzinnym korzysta z tego typu państwowej opieki wychowawczej. Do placówek tych kierowane są dzieci, dla których nie znaleziono rodziny zastępczej lub się w niej nie zaadaptowały. Główne założenia programowe domów dziecka nie różnią się od tych, które przyjęte są w naszym kraju, jednak dużo więcej robi się w kierunku usamodzielnienia wychowanków. Jednym z takich rozwiązań jest umieszczanie dzieci w wieku od 15 do 18 lat w tzw. wspólnotach mieszkaniowych. Zwykle jest to kilkuosobowa grupa chłopców lub dziewcząt umieszczana w mieszkaniu typowego osiedla mieszkaniowego. Wychowawca odwiedza ich, pomaga w razie problemów, czuwa nad ich zachowaniem, współorganizuje naukę i czas wolny. Młodzież ze wspólnot mieszkaniowych jest wspierana finansowo przez Urząd ds. Młodzieży, a gdy wychowanek zaczyna pracować, część wynagrodzenia przekazuje na koszty swojego utrzymania. Część pełnoletnich wychowanków po opuszczeniu domu dziecka otrzymuje samodzielne mieszkanie funkcjonujące jak wspomniane zewnętrzne oddziały domów dziecka.

Inną formą opieki kompensacyjnej są grupy całodziennej opieki. Jest to forma zbliżona do wychowania rodzinnego, lecz rolę rodziców pełnią wykwalifikowani pedagodzy. Są to grupy od sześciorga do ośmiorga dzieci, nad którymi całodzienną pieczę pełni trzech lub czterech zmieniających się opiekunów. Skład grupy zależy głównie od wychowanków, mogą to być grupy jednolite lub mieszane pod względem wieku i płci. Wychowankowie umieszczani są w dużym mieszkaniu w obrębie osiedla mieszkaniowego, biorą udział we wszystkich czynnościach domowych, dzielą się obowiązkami, wspólnie rozwiązują swoje problemy. W Niemczech w grupach całodziennej opieki przebywa ok. 7% dzieci objętych opieką instytucjonalną.

W niemieckim systemie opieki nad dzieckiem funkcjonują ośrodki intensywnej opieki indywidualnej. Jest to forma opieki przeznaczona dla dzieci powyżej 12 roku życia, które weszły w konflikt z prawem lub wykazują duże nieprzystosowanie społeczne. Ośrodki te sytuuje się zazwyczaj w wolnostojących domach zapewniających warunki do prowadzenia terapii przez psychologów, pedagogów, reedukatorów, rehabilitantów oraz innych specjalistów terapii i resocjalizacji. Młodzież łączona jest w małe cztero, sześcioosobowe grupy, ale ze względu na specyfikę zaburzeń, przede wszystkim prowadzi się indywidualną terapię z każdym wychowankiem. Dlatego do każdej grupy kieruje się tylu pracowników, ilu jest wychowanków. Praca wychowawcza i resocjalizacyjna funkcjonuje na zasadzie dobrowolności pobytu w ośrodku. Wychodzi się tu z założenia, że najlepsze efekty pedagogiczne osiąga się wówczas, gdy wychowanie i terapia opiera się na współpracy zaangażowaniu ze strony wychowanków. Z tej formy opieki korzysta w Niemczech około 1300 dzieci.

Ważna formą opieki kompensacyjnej są także ośrodki pomocy w sytuacjach kryzysowych. Przeznaczone są dla dzieci, które nagle znalazły się w trudnych sytuacjach życiowych. Jest to forma opieki krótkoterminowej - pobyt trwa do trzech tygodni. Ośrodki zaspokajają podstawowe potrzeby, zapewniają noclegi, wyżywienie, opiekę medyczną i pedagogiczną. Do ośrodków przyjmowane są dzieci na własną prośbę lub na skutek czyjejś interwencji. Ośrodki przygotowane są do prowadzenie doraźnej terapii rodzin i jeśli efekty są pozytywne, dziecko wraca do rodziców. W przypadku gdy trudności nie dają się rozwiązać, a zaburzenia w rodzinie są głębokie i bardziej skomplikowane, opieką nad dzieckiem przejmują placówki podległe urzędom do spraw młodzieży. Kosztami pobytu dziecka w ośrodku obciąża się rodziców.

Placówkami intensywnej opieki są także schroniska, usytuowane zazwyczaj w okolicach dworców kolejowych i autobusowych. Zapewnia się tam dzieciom bezpłatny posiłek, nocleg, kąpiel, pranie bielizny, pomoc lekarską i psychologiczną.. Korzystającym z tej pomocy dzieciom zapewnia się anonimowość i nie dopuszcza do kontrolowania przez policję państwową czy municypalną. Sprzyja to inicjowaniu procesu wcześniejszej resocjalizacji nieletnich. Często zdarza się, że dzieci korzystające za schroniska stają się wychowankami instytucji opieki kompensacyjnej podległych Urzędowi do Spraw Młodzieży.

Oprócz wymienionych głównych form opieki kompensacyjnej działają w Niemczech ośrodki opieki socjalnej i edukacyjnej, które mają swoją tradycję, pielęgnowaną i rozwijaną w oparciu o idee ich twórców. Są to ośrodki rozbudowane, podejmujące różnorodną działalność opiekuńczą w stosunku do różnych grup dzieci, młodzieży, osób niepełnosprawnych i starszych. Przykładem takiej instytucji jest Rauhe Haus w Hamburgu. Jej twórcą jest Johann Heinrich Wicher.

Obecnie Raue Haus jest rozbudowanym ośrodkiem mającym swoje instytucje w 43 różnych miejscach w Hamburgu. W jego skład wchodzą instytucje do spraw dzieci i młodzieży, osób niepełnosprawnych, domy opieki, instytut diakonny, wspólnoty „sióstr” i „braci”, sieć placówek Wicher, Agencja Raue Haus, Instytut Praktyki Socjalnej. Placówka zarządzana jest przez ewangeliczne władze kościelne, często finansowane przez państwo, gdyż jest istotnym elementem ogólnego systemu opieki i pomocy socjalnej. Ponad połowę dochodów uzyskuje się z opłat za opieką i pomoc z państwowych lub prywatnych kas chorych. Znaczącym źródłem dochodów są liczne i dość wysokie darowizny od osób prywatnych oraz przedsiębiorstw. Kilka procent dochodów stanowi finansowe wsparcie Kościoła oraz opłaty pobierane za naukę.

Instytucje zajmujące się dziećmi i młodzieżą to przede wszystkim tzw. Wicher Dom - odpowiedniki polskich domów dziecka. Dzieci wychowują się w tzw. grupach domowych na terytorium całego Hamburga. Zwykle w rodzinie jest od 5 do 8 podopiecznych. Domy te znajdują się w naturalnym środowisku, najczęściej w osiedlach mieszkaniowych. Do systemu opieki nad dzieckiem należą także instytucje tzw. odmiennej opieki, dla starszej młodzieży, wymagają zindywidualizowanego podejścia, w zależności od występujących zdarzeń.

Częścią niemieckiego systemu opieki społecznej najszybciej reagującym na zmiany społeczne i gospodarcze, rodzące się nowe sytuacje i problemy jest pomoc udzielana młodzieży. Ma ona na celu zapobieganie powstawaniu niekorzystnych sytuacji zagrażających pomyślnemu rozwojowi dzieci i młodzieży. Jest to obszar działań określany jako Jugendarbeit, do których należą różne formy organizacji czasu wolnego, poradnictwo, pozaszkolne formy kształcenia oraz wspieranie działalności związków i stowarzyszeń młodzieżowych. Natomiast likwidowanie lub redukowanie istniejących niekorzystnych sytuacji jest domeną Jugendsozialarbeit. W ramach tego systemu tworzy nowe potrzeby i oczekiwania współczesnej młodzieży.

Ponieważ niemieckie prawo stanowi, ze dzieci i młodzież odpowiednio do poziomu ich rozwoju, uczestniczą w podejmowaniu decyzji ich dotyczących, nie wolno kierować dzieci do placówek opiekuńczych czy resocjalizacyjnych wbrew ich woli. Dlatego należy szukać takich form pomocy i takiej placówki, którą dziecko zaakceptuje. Istnieje jednak taka grupa młodych ludzi, którzy nie akceptują żadnej tradycyjnej formy opieki. Dla nich stworzono Jagendarbeit, czyli udzielanie pomocy na miejscu. Zasadę tę można interpretować dosłownie i wtedy formą pomocy jest street work. Praca to może byś wstępem do bardziej systematycznych działań. Można także tę zasadę rozumieć w przenośni i wtedy proponuje się jej poglądy i przekonania, nie stawiając żadnych wymagań. Jest to praca o niskim progu dostępu skierowana do tych osób, które nie chcą lub nie potrafią podporządkować się wymogom istniejących instytucji.

---