15. Scharakteryzować techniki stosowane w badaniach empirycznych.
Metoda jest to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących na ogół całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego. Metoda jest pojęciem najszerszym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego.
(Termin „metoda” można stosować w dwóch znaczeniach. W znaczeniu szerszym jest to próba ogólnego określenia charakteru i zakresu danych badań np. metoda monograficzna, metoda historyczno-porównawcza. W węższym znaczeniu metoda służy do określani powtarzalnych sposobów rozstrzygania konkretnych zagadnień, związanych z realizacją badań przez określoną metodę. Jest to całokształt czynności określających sposób zbierania danych i ich opracowania. W węższym znaczeniu termin „metoda” zastępuje się terminem „technika”.)
Wyróżniamy następujące metody:
Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściowej obecności ankietera (wg Pilcha)
Ankiety przeważnie są anonimowe, co zwiększa prawdziwość otrzymywanych odpowiedzi, zwłaszcza gdy pytamy o rzeczy kłopotliwe, intymne. Rzadko w badaniach wykorzystuje się ankietę jawną, w której wymagane jest podanie nazwiska bądź danych po których można osobę badaną zidentyfikować. Tworząc ankietę, należy sformułować, jasne, zwięzłe pytania, które nie będą uciążliwe bądź nużące dla respondenta, gdyż może to wpłynąć na prawidłowość otrzymanych wyników. Istotna jest również kolejność zadawanych pytań, tak by odpowiedź na pierwsze pytania, ukierunkowywały dalsze odpowiedzi i ułatwiały odpowiedzi na nie. Zwracając się do respondenta unikamy bezosobowych form, zastępując je w zależności od wieku badanych osób słowami: „Ty”, „Wy”, „Pan”, „Pani”, „Państwo”. Badanie zaczynamy od pytania ogólnego i wraz z kolejnymi pytaniami dodajemy coraz to większą liczbę szczegółów. Nie bez znaczenia jest również odpowiednio dobrana grupa respondentów, która najrzetelniej będzie wstanie udzielić odpowiedzi.
Ze względu na sposób, rozprowadzania kwestionariusza ankiet wśród badanych, wyróżniamy:
technika ankiety audytoryjnej - metoda polega na rozprowadzeniu przez badającego ankiet, oraz zebranie uzupełnionych już dokumentów,
technika ankiety pocztowej - polega na rozsyłaniu za pomocą poczty, kwestionariusza wraz z instrukcją do specjalnie wybranej grupy respondentów,
technika ankiety prasowej - polega na umieszczeniu ankiety wraz z instrukcją na łamach gazety, czasopisma, oraz rozpowszechnieniu jej.
Inne rodzaje ankiet:
Ankieta ogólnodostępna najczęściej stosowana w badaniach konsumpcji kulturalnej do badania różnego typu publiczności, wyłożona w odpowiednim miejscu, w którym musi być uzupełniona i zwrócona. Musi być krótka. Musi dotyczyć spraw ważnych i interesujących. Musi zawierać bardzo jasno sformułowane pytania. Jest w pełni anonimowa. W formie aranżacyjnej musi znajdować się jasna informacja co do sposobu zwrotu tej ankiety. Zbiorowości do badania dobierane są za pomocą doboru samorzutnego. Wnioski z reguły są wnioskami sprawozdawczymi.
ankieta dołączona do zakupionych towarów. Zwrot następuje pocztą w dołączonej kopercie ze znaczkiem.
ankieta telefoniczna, radiowa i telewizyjna - w przypadku ankiety telefonicznej zwrot i ankieta jest przez telefon, a radiowa i telewizyjna zwracana jest pocztą.
W ankiecie wyróżnić możemy trzy rodzaje pytań kwestionariuszowych: otwarte, zamknięte i półotwarte.
Pytania otwarte, polegają na całkowitej swobodzie wypowiedzi respondenta, dzięki czemu osoba badająca ma możliwość poznania nowych aspektów określonego problemu. Najczęściej pytamy w nich o opinie, fakty, źródła informacji, wiedzę czy motywy.
Pytania zamknięte narzucają z góry możliwe odpowiedzi, nie dając możliwości indywidualnego wypowiedzenia się. W propozycjach odpowiedzi najczęściej używa się słów: tak, nie, rzadko, czasami, często. W pytaniach zamkniętych możemy zaznaczyć, że odpowiedzi są jednokrotnego bądź wielokrotnego wyboru.
Pytania półotwarte są pośrednią formą między pytaniami otwartymi i zamkniętymi. „Każde z pytań półotwartych przewiduje wybór spośród przewidzianych z góry odpowiedzi i jednocześnie umożliwia swobodne wypowiedzi osób badanych na zadany w pytaniu temat.” (M. Łobocki, 1999, s. 255)
Zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi stosowanych w pytaniach zamkniętych i półotwartych nazywamy kafeterią.
Każdy kwestionariusz powinien spełniać funkcje:
powinien przełożyć teoretyczną problematykę badań na konkretne pytania zadawane respondentom
uzyskane przez respondentów odpowiedzi powinny dostarczać tych informacji, na których zależy badaczowi
powinien nakłaniać respondenta do udzielania odpowiedzi, przy jednoczesnym ułatwieniu mu sposobu ich sformułowania
powinien być tak skonstruowany, by umożliwić ilościową i jakościową analizę dostarczonego materiału
Wywiad
Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji albo w oparciu o specjalny kwestionariusz. Służy głównie do poznawania faktów, opinii i postaw danej zbiorowości. Materiał uzyskany drogą wywiadu pozwala na analizę układów i zależności między zjawiskami. Najważniejszym warunkiem poprawnego przeprowadzenia wywiadu są właściwie przygotowane dyspozycje, które określa się najczęściej mianem kwestionariusza. Tendencje panujące we współczesnej pedagogice zmierzają do opierania wywiadu na kwestionariuszu skategoryzowanym. Istnieją czynniki, które zakłócają wiarygodność informacji. Pierwszą z przeszkód może być respondent, który może stać się przyczyną świadomego zafałszowania prawdy. Inną przyczynę stanowią narzędzia badawcze, kwestionariusz, którego forma może w sposób istotny wpłynąć na treść uzyskiwanych informacji. Kolejną przyczyna zakłócającą wiarygodność informacji może być osoba prowadząca badania, która może różnie odbierać określone informacje, tendencyjnie ukierunkowywać tok badań. Ze strony respondenta możemy uzyskać celowo sfałszowane informacje, bądź zostać mimowolnie wprowadzeni w błąd, bądź możemy pewnych wiadomości nie uzyskać, jeśli respondent ich nie posiada. Następnym źródłem uzyskiwania prawdy niepełnej lub danych fałszywych jest kwestionariusz. Może on nie obejmować wszystkich ważnych zagadnień, być niewyczerpujący. Może posługiwać się niejasnymi lub niezrozumiałymi pojęciami, określeniami nie używanymi w danej zbiorowości. Jeżeli kwestionariusz ma być poprawnie zbudowany musi zawierać wszystkie zagadnienia postawione w celach i hipotezach badawczych, język kwestionariusza musi być dostosowany do języka używanego w danej zbiorowości. Prowadzący badania może również być przyczyną fałszywych informacji. Przy organizowaniu ekip badawczych należy pamiętać, że sam ankieter jest swoistym narzędziem badawczym. Należy podporządkować jego indywidualne cechy wymaganiom reguł badania. Aby to osiągnąć należy przeprowadzić szczegółowy instruktaż z ankieterami oraz wyposażyć ich w wywiad standaryzowany. Wyróżnia się kilka rodzajów wywiadów w badaniach pedagogicznych.
Wywiady skategoryzowany i nieskategoryzowany różnią się zasadami konstrukcyjnymi. Stopień usystematyzowania pytań i ich ujednolicenie to główne różnice konstrukcyjne. Wywiad skategoryzowany zapewnia większą ścisłość i porównywalność danych. Ze względu na sposób prowadzenia wywiadu wyróżniamy wywiad jawny, ukryty i jawny nieformalny. Wywiadem jawnym nazywamy rozmowę, w której badany poinformowany jest prawdziwie o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu.
Wywiad ukryty jest przeprowadzany wtedy, gdy badany nie jest poinformowany o roli ankietera, o celach i przedmiocie rozmowy. Przedmiotem takiego wywiadu są najczęściej zagadnienia drażliwe.
Wywiad indywidualny lub zbiorowy zależy od liczby osób biorących jednorazowo w nim udział. Wywiad zbiorowy stosowany jest wtedy, gdy przedmiotem badań są opinie lub fakty jednorodnej grupy. Uzyskujemy wtedy wiedzę obszerną i wszechstronną.
EKSPERYMENT PEDAGOGICZNY „experimentum” - rozpoznawanie, doświadczanie. To metoda, której podstawową częścią jest wywołanie jakiegoś procesu lub regulowanie warunków na ten proces, wpływających tak, by umożliwić jego dokładniejsze zbadanie (Wincenty Okoń) Mieczysław Łobocki definiując eksperyment uważa, iż jest to obserwacja prowadzona w specjalnie zorganizowanych warunkach. Postawa eksperymentatora ma charakter interweniujący w badane zjawiska zaś postawa obserwatora jest bierna w stosunku do badanej rzeczywistości. Władysław Zaczyński uważa, iż eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości wychowawczej, polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich nowego czynnika i obserwowanie zmian powstałych pod jego wpływem. Literatura przedmiotu wyróżnia najczęściej następujące rodzaje techniki:
1. Technika grup równoległych, która zakłada uwzględnienie dwojakiego rodzaju klas (równoległych i kontrolnych) określeniu czynników eksperymentu, uwzględnienie badań początkowych i końcowych.
2. Technika rotacji różni się od pierwszej tym, że wprowadza się rotację grup, czyli wymianę ich funkcji.
3. Technika jednej grupy - przy stosowaniu tej techniki nie przewiduje się grupy kontrolnej. Uznaje się ją za najmniej skuteczną w prowadzeniu badań eksperymentalnych.
Metoda eksperymentu powszechnie stosowana była w latach 70 i 80. Dziś mało aktywna z uwagi na zbyt duże możliwości manipulowania badanymi.
SONDAŻ DIAGNOSTYCZNY - to metoda charakterystyczna dla grupy nauk społecznych (psychologii, socjologii), w pedagogice obejmuje wszelkiego rodzaju zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla procesu wychowania. Ponadto bada stan świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości na problemy dotyczące przede wszystkim zjawisk edukacyjnych. Często nazywamy tę metodę SONDAŻEM ANKIETOWYM - badanie prowadzi się za pomocą ankiety. Badania sondażowe sprowadzają się najczęściej do badania specjalnie dobranej grupy tzw. próby reprezentatywnej z populacji generalnej, od której doboru w dużym stopniu zależą wyniki naszych badań. Od rzetelności doboru próby zależy prawo rozciągania uogólnień na całą populację.
OBSERWACJA polega na niezauważalnym postrzeganiu jednostki badanej w naturalnych warunkach otoczenia. Obserwacja jest jedną z trzech metod zbierania danych pierwotnych, jest przykładem badania ciągłego, zazwyczaj bada się tu pewne procesy lub ludzkie zachowania. Rozróżniamy trzy techniki obserwacji:
*osobistą (badacz osobiście obserwuje sytuację lub nawet jest to obserwacja uczestnicząca - jak np. korzystanie z produktów lub usług konkurencji),
*mechaniczną (za pomocą urządzeń mechanicznych),
* elektroniczną (urządzenia elektroniczne, jak fotokomórka, kamera).
Obserwacja obiektywna - badacze nie ingerują w przebieg obserwacji i obiektywnie oceniają wyniki.
Metoda sędziów kompetentnych - badacz powołuje liczbę osób, które oceniają indywidualnie przedłożony im materiał obserwacyjny. O tym jak materiał ten zostaje zakwalifikowany decyduje większa ilość głosów. Sędzią kompetentnym może być każda osoba, która zostanie poinformowana jak definiuje się oceniane zjawisko i jakie są kryteria jego oceny. Cechą obserwacji jest jej systematyczność, polega na gromadzeniu informacji w sposób ciągły albo metodą próbek czasowych.
Obserwacja uczestnicząca - polega na tym, że badacz wchodzi w rolę osoby badanej i z tej pozycji obserwuje badane zjawisko. Zaletą obserwacji jest to, że opisuje zjawisko w naturalnym przebiegu. Wadą jest to, że jest ona metodą czasochłonną i pracochłonną.
Głównymi rodzajami obserwacji są:
*fotograficzna
*próbek czasowych
*jednostkowa
*kompleksowa
METODA SOCJOMETRYCZNA
Polega na mierzeniu dystansu między jednostkami tworzącymi małą grupę np. załogę statku, rodzinę, grupę koleżeńską, klasy szkolne, zespoły współpracowników itd.;
Pozwala ustalić deklarowane stosunki między członkami danej grupy (liczebnie niewielkiej), niektóre jej cechy np. spoistość, zwartość, integrację, popularność pewnych osób, stosunki sympatii i empatii etc.;
wyniki badań socjometrycznych przedstawia się w postaci socjogramu;
szersze zastosowanie metoda ta znajduje w psychologii społecznej i pedagogice;
badacz rozprowadza kwestionariusz i stosuje jednocześnie obserwację kontrolowaną, aby jednak można było uznać ją za konsekwentnie przeprowadzoną badacz winien mieć codzienne relacje z członkami grupy;
twórcą socjometrii jest Jacob Levy Moreno (1892-1974) socjolog i psychiatra amerykański.
Techniki badań socjologicznych
Techniki o wysokim stopniu standaryzacji
Ankieta;
Wywiad kwestionariuszowy;
Ankieta pocztowa;
Obserwacja kontrolowana;
Ankieta prasowa;
Ankieta dołączona do produktu;
Ankieta telefoniczna.
Technik o niskim stopniu standaryzacji
Swobodny wywiad;
Obserwacja uczestnicząca;
Ankieta audytoryjna;
Pamiętniki napisane na konkurs.
ANALIZA DOKUMENTU
Dla badań naukowych dokumentem może być każda rzecz, która staje się przedmiotem specjalnych analiz i dociekań, a więc nie tylko "dokumenty urzędowe" gromadzone w archiwach szkoły, ale i różnorodne prace nauczycieli i uczniów.
Analiza dokumentów w badaniach pedagogicznych umożliwia badanie takich zmiennych, jak: postawy, potrzeby, motywy, dążenia, zainteresowania, a także zdolności i uzdolnienia w zakresie poznania i myślenia. Stanowi też jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do historii życia jednostki. Znaczną pomoc stanowi analiza dokumentów również w pedagogicznych badaniach środowiskowych. A analiza osobistych dokumentów młodzieży ma - według Łobockiego - niewątpliwą zaletę: Badacz styka się z autentyczną rzeczywistością dydaktyczno-wychowawczą, która w badaniach nadmiernie skategoryzowanych lub zmatematyzowanych wydaje się wymykać z pola widzenia.
Nie można, więc - jak wynika z powyższego - wymienić jednej czy jedynej metody nadającej się do badania kontekstu osiągnięć uczniów. Każda z nich ma wiele zalet, ale również mnóstwo niedoskonałości. Dopiero rozsądne wykorzystanie połączenia wielu metod daje gwarancję wszechstronnego poznania danego zjawiska.
Techniki analizy dokumentów
Technika analizy treściowej dokumentów polega - jak sama nazwa wskazuje - na interpretacji zawartych w nich treści. Stosując ją, usiłujemy odpowiedzieć na takie m.in. pytania, jak: co chciał powiedzieć lub ukazać autor analizowanego dokumentu; jakie zawarł w nim treści; czego mogą być one świadectwem; na czym polega ich oryginalność. W wyniku analizy treściowej np. zeszytów szkolnych można dowiedzieć się m.in. o zainteresowaniach ucznia, o jego sposobie wyrażania myśli lub innych przejawach rozwoju umysłowego. Technika analizy formalnej dokumentów dotyczy zwłaszcza zewnętrznego opisu ich wyglądu, sposobu sporządzania, stopnia trwałości lub adekwatności z zamiarem, jaki przyświecał lub miał przyświecać w toku ich tworzenia. Analiza taka np. zeszytów uczniów pozwala bliżej poznać ich: okładki (czy są obłożone, zabrudzone, podpisane); wygląd kartek (czy są pozaginane, zatłuszczone, starannie zapisane, z marginesem); kształt i formę pisma (czy jest staranne i czytelne); zamieszczone tam rysunki, schematy, szkice (czy są wykonane czysto i schludnie) itp. Na podstawie analizy formalnej można wnosić m.in. o zamiłowaniu ucznia do porządku, jego obowiązkowości, zdyscyplinowaniu i cechach tamtym przeciwnych
1