Historia resocjalizacji w Polsce
Jako pierwsi z postulatem złagodzenia surowych oraz niesprawiedliwych kar wystąpili Biernat z Lublina, Sebastian Patrycy z Pilzna i Jacek Ocieski (wiek XVI). Po raz pierwszy, metody wychowawczo - poprawcze wobec nieletnich zastosowane zostały w przytułku dla sierot św. Brunona (Warszawa 1629 rok). Pierwszy zakład o charakterze opiekuńczo - prewencyjnym założony został w 1732 roku w Warszawie, przy szpitalu Dzieciątka Jezus. Ośrodek ten został później przekształcony w dom poprawczy, stanowiący pierwszy tego typu zakład w Polsce. W Warszawie w 1936 roku założono Dom Poprawy o nazwie "Domus Correctionis" z fundacji biskupa Rostkowskiego. Jego zadaniem było poskramianie i poprawa złych ludzi poprzez przyuczanie ich do zawodu oraz wykonywanie przez nich przymusowej pracy. Jako główne metody wychowawcze stosowano plagi, dyscyplinę, dyby i kajdany, przebywanie na zimnie i w ciemni oraz zmniejszenie porcji żywieniowych i zakaz rozmów. Ośrodek ten przyjmował tylko zdrowych. W 1736 roku Augusta III wydał przywilej dla wychowanków tego zakładu mówiący, iż po opuszczeniu tego miejsca nie należy ich potępiać, gdyż posiadają oni możliwość zajmowania wszelkich urzędów czy posad. Wychowanków kierowały do domu świeckie i kościelne sądy. W Warszawie 1636 roku powstał Instytut Moralnej Poprawy Dzieci, który miał bardziej świecki charakter. Jego wychowankami zostawały dzieci nieznanych rodziców i bezdomne, które otrzymywały tam przygotowanie zawodowe i rzemiosło, jak i w późniejszym czasie pracę. W roku 1766, zakłady przekazano Kompanii Manufaktur Wełnianych, gdzie praca w tych placówkach była głównym środkiem resocjalizacyjnym przebywającej w nich młodzieży. Zakład ten został zamknięty w latach 80, a jego idea była kontynuowana przez Instytut Moralnej Poprawy Dzieci w Mokotowie.
W okresie zaborów, sytuacja wygląda w sposób następujący:
Zabór rosyjski
Rok 1818 - Kodeks Karzący Królestwa Polskiego
do lat 12 - podlegają karze karcenia domowego
15 - 18 lat - w przypadku gdy nieletni popełniał zbrodnię a wywodził się z kręgów środowisk zaniedbanych, ponosił odpowiedzialność nie jak za zbrodnię a jak za występek
Rok 1847 - Kodeks Kar Głównych i Poprawczych
do lat 7 - dziecko nie podlega karze
powyżej 7 lat - sędzia podejmował decyzję czy czyn był popełniony świadomie
Rok 1886 - Ukaz
do lat 10 - dziecko nie podlega karze
10 - 14 lat - należy stwierdzić, czy czyn popełniony był świadomie
14 - 17 lat - nieletni umieszczany był w zakładzie poprawczym
17 - 21 lat - złagodzenie kary
Rok 1909 - Ustawa o zakładach wychowania przymusowego
do lat 10 - nie podlega karze
10 - 17 lat - stosowano karę osadzania w zakładach poprawczych na skutek decyzji sądu bądź z na prośbę rodziców. W zakładach podopieczni przebywali do ukończenia 18 roku życia (w przypadku oskarżenia o żebractwo lub włóczęgostwo do 21 roku życia)
Odstąpienie od kar cielesnych miało miejsce po roku 1861 i tyczyło się jedynie młodocianych. Od roku 1823 przestawano umieszczać młodocianych w celach razem z dorosłymi. Instytut Moralnej Poprawy Dzieci w Mokotowie powstał w roku 1828 roku z inicjatywy Fryderyka Skarbka. Po odbyciu wielu podróży oraz przyglądaniu się funkcjonowaniu systemów penitencjarnych w Niemczech, Holandii i Francji wygłosił swój referat "O Instytucie Berlińskim dla poprawy moralnie zaniedbanych dzieci". Realizatorem idei Skarbka był pedagog i działacz społeczny Stanisław Jachowicz. Opierając się na pierwowzorze określono zadania oraz charakter zakładu, do którego przyjmowano podopiecznych w wieku od 6 do 14 lat. Młodzi ludzie mogli tam trafić na skutek któregoś z przypadków:
kary sądowej lub policyjnej
złych skłonności w postępowaniu
bezskutecznych starań wychowawczych rodziców lub opiekunów
pozbawienia opieki rodzicielskiej.
Cała praca personelu wychowawczego polegała na nakłanianiu do poprawy i wzbudzaniu uczciwości, nauki pisania, czytania oraz pracowania. Wychowankowie kierowani byli do różnych zakładów rzemieślniczych, gdzie nabywali praktycznych umiejętność jak: stolarstwo, ślusarstwo, szewstwo, ogrodnictwo czy wyplatanie koszy. W pracach wychowawczych obowiązywała zasada, że właściwe postępowanie oraz praca nie powinny być nagradzane, gdyż stanowią uniwersalną normę społeczną, której powinni przestrzegać wszyscy ludzie. Zatem nauka i praca stały się środkami, które służyły osiągnięciu poprawy. Czynności te zajmowały wychowankom czas od godziny 8 do 17. W zakładzie stosowane były następujące kary:
pozbawienie posiłku
zamknięcie w celi z twardym łóżkiem o samym chlebie oraz wodzie na czas od 24 do 48 godzin
chłosta
zakaz opuszczania celi.
Dzięki zastosowaniu systemu celkowego wychowankowie ani na moment nie byli sami, wyłączając nocny spoczynek. Każdego obowiązywał taki sam strój. W chwili, gdy w instytucie zorganizowany został kolejny oddział dla dziewcząt, personel zadbał o to, by wychowankowie nie kontaktowali się ze sobą ani na chwilę. W tym celu rozmieszczono oba oddziały w przeciwległych obszarach budynku. Tworząca się w połowie XIX wieku struktura organizacyjna życia w zakładach odbiegała znacząco od surowych instrukcji z roku 1835. Porzucono zasadę pojedynczych cel. Zbudowano dwie duże cele oraz kilka mniejszych pomieszczeń przeznaczonych na klasy oraz zajęcia rzemieślnicze. Zmiany te w dużej mierze wprowadzono dzięki Tymoteuszowi Rodziszewskiemu, Zygmuntowi Zajewskiemu i lekarzowi Strummerowi. Strummer oraz Zajewski rozpoczęli nową metodę resocjalizacyjną poprzez pracę w polu i ogrodzie. Metodę tą wykorzystana została później w Studzieńcu. Kolejny kierownik Instytutu Tomasz Koźmiński odszedł od zasady nie nagradzania za wykonywaną pracę. Wychowankowie podzieleni zostali na cztery grupy i wpisani na tablice: złotą, srebrną, białą i czarną. Migracja z jednego oddziału do innego związana była z moralną poprawą. Po przejęciu Instytutu przez Magistrat Warszawy w 1907 roku, nie dokonano poważniejszych zmian w funkcjonowaniu ośrodka. Z czasem jednak zaniedbano problemy pracy oraz przysposobienia zawodowego, a samą placówkę zaczęły charakteryzować tendencje rusyfikacyjne. Po uzyskaniu niepodległości w roku 1918 wznowiono pracę zakładu. W roku 1876 pod Skierniewicami dokonano otwarcia pierwszego na polskich ziemiach domu poprawczego przeznaczonego dla nieletnich przestępców. Instytucja powstała z inicjatywy Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych. Placówka wzorowana była na francuskiej kolonii w Mettray. Założycielem Studzieńca jest Józef Wieczorkowski, działacz społeczny, prezes Sądu Apelacyjnego. Podstawową ideą ośrodka oraz jego twórcy było wydostanie nieletnich z więzień oraz umieszczenie ich we właściwie zorganizowanych zakładach, w których podjęto by pracę nad ich poprawą oraz przygotowaniem do prawego i uczciwego życia. Zespół kierowany przez profesora Walentego Miklaszewskiego sporządził dokładną instrukcję funkcjonowania zakładu studzienieckiego. Placówka dla dziewcząt mieszcząca się w Puszczy Mariańskiej została powołało do życia w 1891 roku to samo towarzystwo co zakład w Studzieńcu. Niestety ośrodek ten funkcjonował tylko do 1924 roku po czym został zamknięty na skutek gruntownego remontu budynku. Uruchomiony ponownie w 1927 roku zmienił się w ośrodek przeznaczony wyłącznie dla chłopców do 13-go roku życia.
Szkoła pracy powstała w 1911 roku w Strudzie, przeznaczona była dla mężczyzn zwolnionych z więzień, ze szczególnym uwzględnieniem młodocianych w wieku od 14 do 18 lat. Podstawowym celem zakładu było przystosowanie swych wychowanków do systematycznej pracy oraz zgodnego życia w społeczeństwie. Niestety placówka funkcjonowała tylko przez rok, po czym została zamknięta przez władze niemieckie i nigdy później nie otwarta.
Zabór pruski
Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej
do lat 12 - nie ponoszą odpowiedzialności karnej
12 - 17 lat - wiek nieletni
powyżej 21 lat - okres pełnej odpowiedzialności
Jeżeli młodociany nie był świadomy swojego czynu - mógł zostać osadzony w zakładzie wychowawczym. Jeżeli młodociany miał świadomość popełnianego czynu - podlegał karze więzienia do 15 lat, czyli nie więcej niż wynosi połowa kary, która stosowana była w podobnych przypadkach wobec dorosłych.
W latach 1883-1885 zbudowany został w Chojnicach Pomorski Zakład Krajowy. Na początku przeznaczony był tylko dla osób moralnie zagrożonych obu płci powyżej 18 lat. W 1900 roku stworzono osobny oddział przeznaczony dla chłopców do 18 lat, kierowanych do zakładu z wyroków sądów powiatowych lub opiekuńczych.
W roku 1888 w Szubinie powstał Zakład Wychowawczy przeznaczony dla młodzieży katolickiej od 10 do 21 lat. Zakład był typowym ośrodkiem germanizacji. Podstawowy element wychowania stanowiła praca na roli. Nie zajmowano się organizowaniem czasu wychowankom, nie istniały kółka zainteresowań, nie prowadzono zajęć sportowych, każda oznaka braku dyscypliny karana był chłostą.
Zabór austriacki
W Austrii powstawały komisje wychowania i ochrony dzieci, które mogły wobec zagrożonych moralnie dzieci stosować różne środki wychowawczo-poprawcze i zapobiegawcze.
Ustawa z roku 1885
do lat 14 - dzieci nie podlegały karze
14 - 18 lat - możliwe było umieszczenie dziecka w zakładzie wychowawczym bądź poprawczym. W placówkach tych podopieczni mogli przebywać do ukończenia 21 lat.
W Galicji ochrona nieletnich przestępców była bardzo słaba. Rząd przeniósł obowiązek utrzymywania domów poprawczych na Galicyjski Wydział Krajowy usytuowany we Lwowie, który nie posiadał wystarczających na ten cel funduszy . Pierwszy zakład zbudowany został w roku 1914 w Przedzelnicy. Do typu zakładów wychowawczo - poprawczych zaliczał się również Śląski Krajowy Zakład w Cieszynie uruchomiony w 1912 roku. Placówka przeznaczony była dla chłopców od lat 14 roku, którzy byli kierowani tam na mocy wyroków sądowych lub na skutek złego prowadzenia bądź sieroctwa. Zwykle wychowanek przyjmowany był za okres trzech lat, bądź do ukończenia 18 lat w przypadku braku poprawy w zachowaniu. Do podstawowych środków wychowawczych należała: praca, nauka oraz godziwe rozrywki. W przypadku złego zachowania, stosowano kary, lżejsze jak zakaz wyjścia poza teren zakładu bądź cięższe, do których należała chłosta. Nagrodami za dobre zachowania były przepustki na wyjście do miasta, bilety do kina, zezwolenia na spotkanie z rodziną bądź wyróżnienie w formie srebrnego paska naszywanego na kołnierzyk.
Czasy międzywojenne
1 lutego 1919 roku marszałek Józef Piłsudski wydał dekret dotyczący utworzenia sądów dla nieletnich. Urzędujący wówczas minister sprawiedliwości Leon Supiński podpisał rozporządzenie o urządzaniu sądów dla nieletnich. 1 września 1919 roku rozpoczęły funkcjonowanie trzy sądy: w Łodzi, Warszawie i Lublinie. Do kompetencji tych sądów należały sprawy dotyczące nieletnich do 17-go życia oraz osób starszych oskarżonych o przestępstwa dokonywane na nieletnich do 17-go roku życia. Problem stanowił jednak fakt, iż do 1932 roku, czyli do chwili uchwalenia Kodeksu Karnego oraz Kodeksu postępowania Karnego (w 1929 roku) w całym kraju obowiązywały kodeksy: niemiecki, rosyjski i austriacki. Silny rozwój sądownictwa nieletnich nastąpił dopiero po II Wojnie Światowej, po wydaniu w 1949 roku ustaw zmieniających dotychczasowe przepisy dotyczące organizacji i zakresu kompetencji sądów. Na początku sądy zajmowały się tylko sprawami karnymi nieletnich, ale w roku 1953 rozszerzono zakres ich kompetencji o sprawy dotyczące ograniczeń władzy rodzicielskiej itp.
Rozporządzenie z 1919 roku zalecało również sędziom dla nieletnich powoływanie opiekunów sądowych. Do zakresu obowiązków takich opiekunów należało udzielanie pomocy sędziemu w zakresie gromadzenia informacji o nieletnich oraz sprawowanie z ramienia sądu opieki nad nimi (zwłaszcza w okresie zawieszania wykonania wyroków). W 1929 roku zmieniono instytucję opiekuna na instytucję kuratora nieletnich przy sądach grodzkich oraz każdym sądzie dla nieletnich. Po II Wojnie Światowej miał miejsce dalszy rozwój instytucji kuratora. W roku 1951 przy sądach dla nieletnich powołano kuratorów społecznych, zajmujących się społecznie pracą z niedostosowaną młodzieżą. W perspektywie coraz większej ilości pracy należało w 1959 roku powołać stanowiska zawodowych kuratorów dla nieletnich, będących stałymi pracownikami sądów. W roku 1978 stworzono wydziały rodzinne i nieletnich w sądach rejonowych.
Po zakończeniu II Wojny Światowej opieka nad zakładami przypadła Ministerstwu Sprawiedliwości. Końcem 1946 roku Minister Oświaty wydał memoriał dotyczący pogorszającej się sytuacji w zakładach poprawczych. Od tamtej chwili ośrodki przeszły pod opiekę Ministerstwa Oświaty. W roku 1950 wszelkie placówki opiekuńczo - wychowawcze oraz resocjalizacyjne przejęte zostały przez państwo.
Odpowiedzialność Karna na podstawie Ustawy Prawo Karne z dnia 1 września 1932 roku:
nieletni do 13-go roku życia, którzy nie ponoszą odpowiedzialności bezwarunkowo - możliwość zastosowania tylko środków wychowawczych
nieletni od 13-go do 17-go roku życia, ponoszący odpowiedzialność warunkowo - warunek stanowi stwierdzenie sądu, czy sprawca działał z rozeznaniem - środki wychowawcze bez rozeznania bądź środki poprawcze z rozeznaniem
nieletni od 16-go do 17-go roku życia, którzy popełnili zbrodnię przeciw życiu, gwałt bądź rozbój, spowodowali umyślnie i ciężkie uszkodzenia ciała albo rozstrój zdrowia - orzeczenie o osadzeniu w zakładzie poprawczym bądź zastosowanie środków wychowawczych; wymierzenie kary pozbawienia wolności z użyciem nadzwyczajnych środków łagodzących
Aby skazać nieletniego zgodnie z ogólnymi zasadami odpowiedzialności karnej, wystąpić musiały dwie przesłanki:
podmiotowa - cechy sprawcy świadczą o daleko posuniętej demoralizacji oraz niepoprawności, która wynika z bezowocnego używania środków wychowawczych lub poprawczych
przedmiotowa - sposób popełnienia przestępstwa, okoliczności sprawy.
Można zawiesić osadzenia nieletnich w zakładzie poprawczym jeżeli wystąpią ku temu określone przesłanki. Zawieszenie może wystąpić na czas 1 - 3 lat. Jeśli w tym czasie nieletni prowadził się właściwie może nastąpić uznanie osadzenia w zakładzie poprawczym za niebyłe. Warunkowe zwolnienie nastąpić może na wniosek dyrekcji zakładu.
Zgodnie z ustawą z 1929 roku sąd dla nieletnich może w razie potrzeby użyć następujących środków zapobiegawczych:
oddanie nieletniego dozorowi odpowiedzialnemu rodziców, opiekunów bądź jeżeli wystąpi taka potrzeba pod kuratora sądowego
zatrzymanie w schronisku dla nieletnich bądź wyznaczenie kaucji osobie, której nieletniego powierzono
Po ukończeniu dochodzenia sąd może umorzyć sprawę bądź wyznaczyć termin rozprawy głównej w celu zakończenia przewodu sądowego oraz ogłoszenia wyroku.
Instytucje pomocnicze przy sądach dla nieletnich powstałe po 1918 roku
Kuratorzy sądowi
Policja dla nieletnich - kobieca policja powołana w 1925 roku miała w ramach swej działalności akcję opiekuńczą i zapobiegawczą dla dziećmi zaniedbanych moralnie. W 1935 roku dołożono do tego wszystkie czynności prewencyjne oraz śledcze dotyczące nieletnich, popełniających przestępstwa oraz dzieci żebrzących, włóczących się, porzuconych i opuszczonych.
Instytucje obserwacyjne - poradnie psychologiczne
Stowarzyszenia społeczne współpracujące z sądami w bezpośredni lub pośredni sposób. Pierwsze stowarzyszenie powstało w 1930 roku (Towarzystwo Opieki Specjalnej nad Dziećmi przy Warszawskim Sądzie dla Nieletnich)
Stan posiadania placówek w latach 1918 - 1939
Prócz wymienionych już ośrodków w Studzieńcu, Szubinie, Cieszynie i Chojnicach na uwagę zasługują również takie placówki jak: zakład dla nieletnich w Wielucianach, Przędzelnicy, Głazie, Kamieniu Pomorskim dla dziewcząt, Bojanowie, Antoniewie, Koźminie i Cerekwicy.
Oprócz zakładów dla nieletnich istniało w Polsce wiele placówek przeznaczonych dla młodzieży zagrożonej i zaniedbanej moralnie. Zakłady te tworzone były pod kontrolą Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. W 1939 roku takich miejsc był około 25. Wszystkie te placówki podzielić można na kilka grup: kongregacje kościelne, stowarzyszenia społeczne, fundacje, samorządowe związki publiczne oraz osoby prywatne. Wśród fundacji wymienić można Lwowską Fundację Fryderyka Skarbka, Fundację Warszawską Pusłowskich (dom na Mokotowie). Pośród towarzystw na uwagę zasługują Towarzystwo Opieki nad Młodocianymi oraz Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Do kongregacji kościelnych zaliczyć można Zakon Magdalenek (6 placówek dla dziewcząt z 450 miejscami) oraz Zgromadzenie Sióstr Opatrzności Bożej (5 placówek i 230 miejsc). W 1938 roku działało w Polsce 40 placówek wychowawczych dla nieletnich.