Dr Janusz Śniadecki, kierunki, systemy i stanowiska w etyce w aspekcie wybranych kryteriów, [w:] B. Nogalski, J. Śniadecki, Etyka zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wyd. Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2001, s. 53 - 65.
W nazewnictwie praktykowanym przez etyków, przy podziale etyki normatywnej, najczęściej używa się takich określeń, jak: kierunek, system, stanowisko (szkoła) i koncepcja. Ich definiowaniem zajmują się zazwyczaj autorzy współczesnych słowników i leksykonów z zakresu filozofii, psychologii, historii myśli ekonomicznej oraz antropologii kultury.
[Zob. N. Sillamy: Słownik psychologii. Wyd. "Książnica", Katowice 1998, wyd.2;zob. także Didier Julia: Słownik filozofii, Wyd. "Książnica", Katowice 1993; zob. także G. Vesey, P. Foulkes: Collins - Słownik encyklopedyczny: Filozofia, op. cit. ;zob. także J. Lechte: Panorama współczesnej myśli humanistycznej - od strukturalizmu do postmodernizmu, Wyd. Książka i Wiedza, Kraków 1999; także G. B. Spychalski: Zarys historii myśli ekonomicznej, Wyd. Nauk. PWN, Łódź 1999; zob. także T. Thorne: Mody, kultury, fascynacje. Słownik pojęć kultury postmodernistycznej, Warszawskie Wydawnictwo Literackie "Muza", Warszawa1999; zob. także W. Kopalinski: Słownik wydarzeni, pojęć i legend XX wieku, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa1999].
W literaturze przedmiotu często można spotkać się z faktem nadawania identycznego znaczenia, szczególnie takim pojęciom, jak system i kierunek. Z punktu analizy metodologicznej zasada ta (idem per idem) nie oddaje istoty podstawowych zagadnień, którymi zajmuje się etyka. Dotyczy to także nadawania, przez autorów niektórych opracowań, identycznych (niezgodnie z zasadami semantyki logicznej) znaczeń takim, zupełnie różnym pojęciom, jak pn. "kierunki etyczne", stanowiska etyczne, szkoly ....., itp., zamiast: "w etyce"!
Problem ten dotyczy także niektórych, z wydawanych obecnie opracowań, opatrzonych tytułami: "etyka biznesu", lub "etyka w biznesie", z których treści wcale jednoznacznie nie wynika, czy zamiarem ich autorów było kontestowanie dotychczas funkcjonujących oraz postulowanie nowych norm, form i zasad etyki biznesu, czy też etyki "w biznesie"?
[Zob. J. Jaron: Wybrane problemy etyki, Wydawnictwo MON, Warszawa 1987, s.21].
Kierunek w etyce najczęściej funkcjonuje jako pojecie oznaczające ogólna tendencje refleksji normatywnej, łączącą poszczególne systemy etyczne. Można go zdefiniować, jako zespól usystematyzowanych i powiązanych ze sobą poglądów, dążeń i działań ukierunkowanych na zdobycie określonego dobra moralnego, zgodnie z takimi podstawowymi elementami etyki, jak oceny, normy, sankcje, wzory osobowe i ideały.
W związku z powyższym podział etyki normatywnej na poszczególne kierunki może być różny, w zależności od przyjętych, kryteriów. Współcześnie znanych jest wiele kryteriów wyznaczających kierunki w etyce, szczególnie związanych z nowoczesnym biznesem, a najczęściej wymienianych, w różnych konfiguracjach, przez polskich i zachodnich naukowców.
Ich szczegółowe wyliczanie i omawianie jest tutaj bezprzedmiotowe. Warto natomiast odnieść się tylko do najważniejszych z nich, aktualnie funkcjonujących w światowym biznesie, które mogą się okazać pomocne przy interpretacji wielu etycznych uwarunkowań, poruszanych w trakcie kolejnych zajęć.
1. KRYTERIUM NAJWYZSZEGO DOBRA
Ważnym i mającym szerokie zastosowanie we wszystkich sferach życia i dziedzinach biznesu, jest kryterium najwyższego dobra (summum bonum). Według niego wszystko zależeć będzie od tego, jak (oraz co) należy rozumie pod pojęciem najwyższego dobra moralnego.
Owe kryteria nie tylko od wieków wpływały na wytworzenie, uważanych dziś za podstawowe, takich kierunków w etyce, jak deontologizm, eudajmonizm i personalizm, ale nadal przyczyniają się do powstawania wciąż nowych, jeszcze nie tak dawno zupełnie nieznanych.
W wyniku ich realizacji, powstały jedne z najliczniejszych i najbardziej popularnych w Europie i na świecie, takie kierunki (i koncepcji) w etyce, jak:
• deontologizm - (gr. deon = obowiązek, powinność + logos = słowo, nauka), głoszący, ze pojęciem pierwotnym w etyce nie jest kategoria wartości (aksjologia), lecz kategoria obowiązku (lub słuszności), a działanie zgodne z nim stanowi podstawowy czynnik decydujący o moralnym charakterze czynu; założenie to było podstawą etyki I. Kanta oraz współcześnie istniejącej intuicjonistycznej szkoły w metaetyce;
• eudajmonizm - (gr. eudajmon = szczesliwy; eu = dobro + dajmon = geniusz), będący zespołem szeregu koncepcji etycznych (wywodzących się z filozofii starożytnej Grecji), w myśl których najwyższym dobrem moralnym i zasadniczym celem człowieka powinno być osiągnięcie szczęścia (jednostkowego lub społecznego);
• ewolucjonizm - (lac. evolutio = rozwój), będący zespołem koncepcji filozoficznych (i etycznych), ujmujących zmienność rzeczywistości, postrzeganej jako nieustanny, powolny, stopniowy i jednokierunkowy ciąg przekształceń (transformacji);
• hedonizm - (gr. hedong = rozkosz), jako koncepcja etyczna sformowana przez Arystypa z Cyreny i stale obecna w dziejach myśli ludzkiej (m.in. w postaci utylitaryzmu w biznesie), uznająca osiągniecie przyjemności lub unikanie przykrości za najważniejsze, nieraz jedyne dobro i podstawowy cel życia oraz głosząca, ze moralność polega na dążeniu do przyjemności, która jest źródłem rozwoju człowieka;
• perfekcjonizm - (lac. perfectio = doskonałość), często łączony z rygoryzmem i będący w etyce odmiana eudajmonizmu, uznający doskonałość za najwyższe dobro moralne i główny cel rozwoju moralnego (jako wartość sama w sobie), a także wszelkich działań indywidualnych i zbiorowych; za wyznacznik i miarę moralnego doskonalenia uważa się w perfekcjonizmie siłę determinacji w dążeniu do owej doskonałości oraz stopień zbliżenia się do ideału i wzorca osobowego osiągany najczęściej poprzez zwalczanie indywidualnych wad i ćwiczenia w cnotach osobistych;
• personalizm - (lac. persona = osoba), stawiający ponad wszelką rację stanu, interesem ekonomicznym, czy tez jakakolwiek bezosobową instytucją, podstawowa wartość (i szacunek) osoby ludzkiej; współcześnie personalizm (tak nazwał Ch. Renouvier w 1903 stworzoną przez siebie subiektywistyczną koncepcją metafizyczną), jest nazwą kierunku filozoficznego, który wyróżniając kategorie osoby, uznaje jej priorytet nad jednostka czy indywiduum (przeciwstawia się etatyzmowi, komunitaryzmowi i indywidualizmowi);
• rygoryzm - (lac. rigor = ostrość, surowość), powstałe na bazie etyki normatywnej stanowisko, postulujące wolę ścisłego i bezwzględnego przestrzegania norm (np. etyka L Kanta realizowana w formie imperatywu kategorycznego, tj. postępowania wyłącznie zgodnego z prawem moralnym), przeciwstawiające się wszelkim odmianom hedonizmu, niektórym odmianom eudajmonizmu i utylitaryzmu;
• teocentryzm - (gr. theós = Bóg + lac. centrum, gr. kentron = punkt środkowy), sprowadzający całokształt spraw ludzkich do Boga, jako najwyższej przyczyny, ostatecznego celu i podstawowej (jedynej) wartości oraz podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka (Bóg kreatorem świata i summum bonum);
• utylitaryzm - (lac. utilitas = korzyść, pożytek) jest w etyce stanowiskiem, zapoczątkowanym przez J. Benthama i nawiązującym do hedonizmu psychologicznego. Zgodnie z założeniami tej koncepcji J. Benthama (1748-1831), - której podłożem był m.in. cyrenaizm, epikureizm, Helvetius i Hardey, - każdy człowiek dąży do unikania przykrości i osiągania przyjemności.
Stanowisko J. Benthama rozwijał J. Mill, wprowadzając do nauki w 1861 roku termin utylitaryzm na określenie własnej koncepcji (zawartej w pracy "Utilitarianism") oraz przyjmując w podziale przyjemności m.in. kryterium jakościowe - dowodzące, że duchowe przyjemności są wyższego rzędu, niż zmysłowe.
Z krytyki utylitaryzmu J. Benthama i J.S. Milla wyrósł utylitaryzm "transcendentalny" H. Spencera, ustanawiający "Pierwszą Zasadę" w dążeniu do najlepszego systemu społecznego. w myśl której „Człowiek ma prawo czynić wszystko, co chce - pod warunkiem, ze nie naruszy takiego samego prawa u innych ludzi." Dlatego tez w etyce użyteczność jest podstawową kategorią utylitaryzmu.
W myśl głoszonej przez niego koncepcji etycznej, przyjemność, czyli szczęście, jest najwyższym dobrem, a przykrość, czyli nieszczęście, najwyższym złem - stad tez mogą być słuszne tylko działania zwiększające ogólną sumę przyjemności, a niesłuszne prowadzące do jej zmniejszania.
Tradycje utylitaryzmu utrwalił przytoczony wyżej pragmatyzm W. Jamesa, uważający za prawdziwe wszystko, co prowadzi do sukcesu. Tak wiec utylitaryzm można interpretować na dwa sposoby: opisowo jako relacje o tym, jak się postępuje, lub normatywnie, jako postulat, jak powinno się postępować.
Jednym z najbardziej problematycznych oraz krytykowanym elementem utylitaryzmu, jest utożsamianie przyjemności z dobrem uważanym za błąd naturalistyczny (polegający na definiowaniu niedefiniowalnych pojęć moralnych, takich jak dobro, w pojęciu: "dobrem jest to, co, przyjemne, lub, gdy wartość dobra bywa utożsamiana z jakakolwiek własnością naturalna) i branie pod uwagę ilości przyjemności.
Istnieje wiele współczesnych postaci utylitaryzmu, do których można zaliczyć: utylitaryzm idealny, utylitaryzm czynów, utylitaryzm reguł oraz utylitaryzm postaw Scrivena. Ich charakterystyka przedstawia się następująco:
a) utylitaryzm idealny Moore'a (czyn jest słuszny tylko wtedy, jeżeli przyczynia się do zwiększenia sumy dobra w świecie;
b) utylitaryzm czynów (norma użyteczności jako zasada uzupełniania przy każdorazowym wyborze możliwego czynu o indywidualne rozpatrzenie konkretnej sytuacji);
c) utylitaryzm reguł (obok zasady użyteczności potrzebne są normy "niższego rzędu" dla typowych i powtarzających się sytuacji);
d) utylitaryzm postaw Scrivena (należy kształtować i promować takie postawy, które prawdopodobnie wytworzyłyby najwięcej dobra, gdyby zostały przyjęte), co tworzy dalsze komplikacje, gdyż w tym przypadku zasady mają zapewnić uporządkowane funkcjonowanie społeczeństwa, które musi być przede wszystkim samo w sobie uznane za dobre, a to wykracza poza ramy utylitaryzmu.
2. KRYTERIUM ZRÓDEL NORM MORALNYCH
Również do jednego z klasycznych i wciąż przeżywającego renesans, można zaliczyć kryterium źródeł norm moralnych, tzn. uznające (w punkcie wyjścia lub dojścia) zależności porządku moralnego od Boga jako jego twórcy, lub tez odrzucające te założenia - i tworzące w konsekwencji podstawę do powstania i funkcjonowania dziś, dwóch przeciwstawnych i nawzajem zwalczających się kierunków etycznych. Ze względu na ich znaczenie warto im poświęcić więcej uwagi.
Pierwszy z nich tworzy etyka teistyczno-heteronomiczna - (gr. theós = Bóg + heteros = inny oraz nómos = prawo), zwana tez heteronomiczna. Stanowi ona przeciwieństwo etyki autonomicznej i zakłada, ze powinności moralne człowieka determinowane są poprzez system wartości i norm danych przez Boga. W szerszym jej ujęciu: źródłem norm i wartości moralnych jest autorytet zewnętrzny (Bóg, państwo, instytucja, grupa społeczna, inna jednostka, jak np. władca, itp.).
Drugi kierunek etyczny tworzy etyka autonomiczna - (gr. autonómos = samorządny, niezależny), zwana także laicką, laicko-autonomiczną, lub świecką, zakładająca, ze jedynym źródłem prawa moralnego i ostatecznym prawodawca moralnym jest suwerenny rozum ludzki i każdy człowiek z osobna (jego wola, poczucie powinności i zmysł moralny).
Broni ona człowieka przed podporządkowaniem go jakiemukolwiek autorytetowi zewnętrznemu (np. Bogu, państwu, czy społeczeństwu), gdyż istnieje brak podstaw dla pełnego zaufania do ludzkiego rozumu (jak i do absolutnej wolności człowieka) oraz także zawsze mogą zaistnieć możliwości przeobrażenia się wolności w samowolę.
Sygnalizowanemu zagadnieniu poświęcimy więcej uwagi, gdyż stanowi ono podstawowe podłoże w etyce przy tworzeniu wszelkich wartości, norm, czy tez zasad etycznych. Zacząć należałoby od niekwestionowanego twórcy i propagatora etyki autonomicznej, tj. I. Kanta. Wychodząc z przedstawionych wyżej przesłanek, chciał on przeciwności te uchylić, wprowadzając zasadę uniwersalizacji (imperatyw kategoryczny) oraz uszczegóławiając ja w praktycznym prawie (imperatyw praktyczny).
Naczelna dyrektywa moralna etyki L Kanta (i główne kryterium działania moralnego) zwana imperatywem kategorycznym, jak tez zasada uniwersalizacji, brzmi następująco: "postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której mógłbyś zarazem chcieć, żeby się stała się prawem powszechnie obowiązującym."
Ponieważ wielokrotnie podnoszono, ze jest ona zbyt abstrakcyjna i bliżej nie precyzuje treści oraz rodzaju działania, które miałoby obowiązywać wszystkich ludzi, więc dodatkowo sformułował on szczególną jego postać (zwaną imperatywem praktycznym, lub tez praktycznym prawem wskazującym na człowieka i na każdą istotę rozumną, jako na wartość bezwzględną i cel sam w sobie), nadając jej następujące brzmienie: "Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w swej osobie, jako tez w osobie każdego innego używał zawsze jako celu, nigdy tylko jako środka".
[E. Martens, H. Schnadelbach: Filozofia - podstawowe pytania, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1998, s. 89,119,252,314,330,348-350].
Owe zasady przez wiele dziesięcioleci stanowiły główną inspirację etyczną, w tworzeniu w Europie Zachodniej katalogu podstawowych praw człowieka, w tym - humanitarnego podejścia w zarządzaniu każdą organizacją i kierowaniu ludźmi.
3. KRYTERIUM WOLNEJ WOLI
Do innego - równie ważnego, jak poprzednie - zaliczane jest kryterium wolnej woli, przyczyniające się do powstania m.in.:
• determinizmu w etyce - (łac. determino = ograniczam, określam, wyznaczam) - przybierający zasadniczo dwie odmiany (pierwsze stanowisko odwołujące się do założeń powszechnego determinizmu ontologicznego zakładającego, ze wszystkie zachodzące zdarzenia i procesy są ze sobą powiązane i podlegają pewnym prawom i w tym sensie negujące wolność woli człowieka i jego odpowiedzialność za czyny oraz stanowisko drugie nawiązujące do determinizmu psychologicznego i zakładające, że wola zawsze będzie podążać za silniejsza motywacja - a także:
• indeterminizmu w etyce - (łac. in- + detenninizm), przeciwstawiającego się determinizmowi i zaprzeczającego istnieniu w rzeczywistości powszechnych prawidłowości (zwłaszcza kwestionującego przyczynową zależność miedzy zjawiskami), zakładającego uznanie wolności ludzkiej, całkowitej wolności woli i autonomii, jako warunku działania moralnego.
4. KRYTERIUM ZAKRESU CZYNÓW MORALNYCH
Kolejnym, także bardzo szeroko stosowanym we współczesnym biznesie, jest kryterium zakresu czynów moralnych, na bazie, którego powstały i funkcjonują dziś następujące kierunki (bądź tez stanowiska i koncepcje) etyczne.
• Etyka ogólna - będąca filozoficzną refleksją nad podstawami etyki, wartościami moralnymi, odpowiedzialnością moralną, powinnością i sumieniem.
• Etyka szczegółowa - formułująca wskazania moralne ukierunkowane na typowe sytuacje i dylematy moralne, dzieląca się na etykę indywidualną i etykę społeczną.
• Etyka indywidualna - zwana tez etyką indywidualistyczną, traktującą o dobru jednostki.
• Etyka społeczna - funkcjonująca szczególnie w obszarze katolickiej myśli społecznej i penetrująca (oznaczająca) te kierunki, bądź tez stanowiska, czy koncepcje etyki normatywnej, których przedmiotem są obowiązki człowieka, spoczywające na nim z racji pełnienia przez niego jakiejś częściowej funkcji w stanowiącym całość, wspólnym (publicznym) dobru (bonum commune).
Celem, owego publicznego współdziałania (nawiązującego do koncepcji Arystotelesa), jest sprawiedliwość, realizowana na przestrzeni wieków w etyce społecznej poprzez następujące, trzy stanowiska, w różny sposób odpowiadające na pytanie o treść i sposób osiągania owego bonum commune, a wiec:
1) liberalizm (przyjmujący za wartość podstawową - wolność);
2) socjalizm (wartością podstawową - równość) oraz
3) personalizm (wartością podstawowa - osoba).
5. KRYTERIUM PRAWDY NORM MORALNYCH
Również znanym od starożytności i dziś powszechnie stosowanym, szczególnie w nauce powszechnej Kościoła katolickiego, jest kryterium prawdy norm moralnych. Na bazie owych kryteriów, wytworzyły się na przestrzeni wielu wieków, także i dziś bardzo intensywnie funkcjonujące trzy, główne kierunki w etyce:
• Etyka religijna (teonomia) - (łac. religio = cześć, pobożność; gr. theós = Bóg + nómos = prawo), będąca odmianą deontologizmu heteronomicznego, głoszącego (zwłaszcza przez wielu myślicieli średniowiecznych), ze normy (powinności) moralne podyktowane są przez arbitralna decyzje Boga, mogącego dowolnie zmieniać ich treść.
• Etyka świecka - zwana tez często laicką, lub autonomiczną - funkcjonująca, zgodnie z już wyżej przedstawionymi zasadami.
• Etyka niezależna - (zaliczana do działu etyki normatywnej) utrzymująca, ze głoszone w jej ramach wskazania (nakazy) moralne nie zawdzięczają swego istnienia i swej prawomocności zadanej instancji wyższej, lecz odnoszą (odwołują) się:
1) w pierwszej z jej odmian, stworzonej przez T. Kotarbińskiego etyce spolegliwego opiekuństwa, - do wspólnej wszystkim ludziom orientacji w problemach dobra i zła (a nie do jakiejkolwiek religii czy ideologii), wynikającej z konkretnej sytuacji (etyka sytuacyjna) odniesionej do sumienia jednostki;
2) w drugiej, tj. w etyce zmysłu moralnego, (ang. moral sense, często nazywanej tez etyką sympatii), - do posiadającego przez człowieka, specyficznego zmysłu, decydującego o jego moralnych przekonaniach, a przejawiającego się w rozpoznawaniu dobra, wyrażaniu ocen i zasad postępowania oraz
3) w trzeciej, tj. w etyce bez sankcji i powinności, zwanej tez etyką sytuacyjną, - do wyjątkowego i indywidualnego (niepowtarzalnego) rozpoznawania i traktowania każdej sytuacji wymagającej podjęcia decyzji w kwestii czynu moralnego oraz szukania źródeł moralnej odpowiedzialności w swoiście pojętej intuicji, zmyśle moralnym, sympatii, sumieniu, itp., czy tez jedynie w bardzo ogólnie sformułowanej zasadzie.
6. KRYTERIUM OBIEKTYWNYCH I ABSOLUTNYCH CELÓW, OCEN I NORM MORALNYCH
Można obecnie także dość często spotkać się ze stosowanym, szczególnie w metaetyce, kryterium obiektywnych i absolutnych (tj. powszechnych i niezmiennych) celów, ocen i norm moralnych, jako podstawowych elementów moralności. W oparciu o te kryteria powstawały kierunki:
• etyki absolutystycznej, zwana tez niekiedy etyka absolutna, akceptujące istnienie obiektywnego i absolutnego porządku moralnego oraz
• etyki relatywistycznej, określanej niekiedy jako etyka relatywna, a zakładającej zmienność i względność norm i ocen moralnych, tj. zrelatywizowanych do danej epoki, grupy społecznej (klasy, narodu),czy kręgu kulturowego (moralności pierwotnej, żydowskiej, buddyjskiej, chrześcijańskiej, islamicznej).
7. KRYTERIA POZOSTALE
Przy tzw. kryteriach pozostałych, wytwarzających z czasem nowe kierunki oraz systemy w etyce, zwykło się brać pod uwagę następujące przesłanki, dotyczące głównie: wartości, cnót i wzorów osobowych, dualnej rzeczywistości, zgodności postępowania z prawem moralnym, globalizacji, wartości moralnych, określonej sytuacji, unikania skrajności, wykonywania pewnych zawodów i pełnienia określonych, publicznych funkcji.
Można podać jeszcze wiele, spotykanych w biznesie kierunków i stanowisk w etyce, wyodrębnionych na podstawie jeszcze innych, niż powyższe kryteria wartości. A oto najważniejsze z tych kryteriów dających początek nowym kierunkom i stanowiskom w etyce.
• Na bazie kryterium wartości, jako jednego z bardzo ważnych pojęć w etyce (a nie obowiązku, czy słuszności) - powstała etyka aksjologiczna (gr. aksiós = godny, cenny + lógos = słowo) głosząca, ze wartość jest podstawową kategorią i pojęciem etyki.
• W oparciu o kryterium pożądanych, innych wartości (obok norm) - powstała etyka cnót i wzorów osobowych, propagująca głównie zestaw pożądanych cnót i wzorów osobowych, charakterystycznych nie tylko w etyce starożytnej (cynicyzm, cyrenaizm, sceptycyzm, stoicyzm, epikureizm), ale i we współczesnym życiu (m.in. w biznesie).
• Na podstawie kryterium dualnej rzeczywistości - powstała etyka dialogiczna (gr. dialogein = rozmawiać, dialogos = rozmowa), zwana także dialogiką, a postulująca, że czyn moralny nie jest bezpośrednią pochodną obowiązku (normy), prawa, czy przeżytej wartości, lecz wypływa z sytuacji dialogicznej, ze spotkania "z drugim" (Bogiem, człowiekiem, bliźnim), z odkrywania jego godności, z doświadczenia, jego "inności" oraz niepowtarzalności "mojej" i "jego" (bliźniego).
Zgodnie z tym kierunkiem, opierającym się na założeniach dialogicznej Szkoły Erlangskiej, normy moralne powinny być zawsze wynikiem dialogu osób współdziałających i uzgadniających swoje cele.
• Poprzez wprowadzenie kryterium zgodności ludzkiego postępowania z imperatywem (prawem) moralnym - powstała etyka formalna (łac. formalis = dotyczący kształtu lub sposobu), zakładająca, ze istota działania moralnego polega na postępowaniu moralnym, zgodnym z imperatywem (prawem) moralnym; stad tez jej pojęciem pierwotnym jest kategoria powinności lub obowiązku, bowiem każda etyka formalna uwzględnia tylko formalną zgodność ludzkiego postępowania z określoną normą lub obowiązującym prawem.
• W oparciu o kryterium globalizacji - powstała etyka globalna, dotycząca przyszłości rodzaju ludzkiego i strategii rozwoju życia społecznego w wymiarze światowym (globalnym) i postulująca wprowadzenie zasad humanizmu i solidarności, jako norm regulujących współżycie międzynarodowych społeczeństw i domagająca się rozwiązania podstawowych problemów stojących przed współczesnym człowiekiem (tzw. kwestii społecznych).
• W wyniku przyjęcia kryterium wartości moralnych - powstała etyka materialna (łac. materia = materiał, treść, zdolność, talent), jako opisowa i normatywna nauka o moralności, odwołująca się do pojęcia wartości moralnych, a nie (jak np. przytaczana wyżej etyka formalna) do pojęcia wyłącznie obowiązku lub powinności.
Zgodnie z jej wykładnią, przedstawiona przez twórcę materialnej etyki wartości M. Schelera - wszelkie zakazy i nakazy maja sens tylko wtedy, jeśli stoją za nimi odpowiednie wartości określone materialnie, co do swej jakości, jako np. uczciwość, wierność, pracowitość. Tak wiec wykonywanie jakichkolwiek czynności z obowiązku jest moralnie uboższe, niż działanie ze względu na konkretne wartości, bowiem czynności te z reguły nie są wykonywane w sposób naturalny, spontaniczny i nieprzymusowy.
• Na bazie kryterium określonej sytuacji - powstała etyka sytuacyjna, jako jedna z trzech, wyżej przedstawionych, odmian etyki niezależnej, tj. etyki bez sankcji i powinności, (zwanej tez etyką sytuacjonistyczną, kwestionującą konieczność tworzenia kodeksów etycznych oraz w ogóle propagowania konkretnych reguł postępowania, gdyż każde zdarzenie dotyczące czynu moralnego, jest wyjątkowe i niepowtarzalne, wiec powinno być rozpatrywane indywidualnie.
• W wyniku przyjęcia kryterium unikania skrajności - powstała etyka umiaru (będąca etyczną koncepcją normatywną), odwołującą się do Arystotelesa zasady "złotego środka" - postulująca i nakazujaca, by regula postepowania ludzkiego bylo nie tylko unikanie skrajności poprzez posiadanie "cnoty umiaru", ale także nawoływanie do jej tworzenia, udoskonalania, rozwijania, i umacniania.
• W wyniku przyjęcia kryterium wykonywania pewnych zawodów i pełnienia określonych, publicznych funkcji - powstała etyka zawodowa, będąca zespołem norm i ocen moralnych związanych z wykonywaniem określonych zawodów oraz pełnieniem zawodowych funkcji (np. jako funkcjonariusz publiczny, bądź tez funkcjonariusz państwowy), uznanych oficjalnie za obowiązujące w danym środowisku zawodowym, a wyznaczanych najczęściej przez kodeksy, będące uporządkowanymi zestawami norm (nakazów, zakazów, zaleceni postulatów) i stanowiących o etycznej specyfice zawodu, czy tez pełnionej funkcji publicznej.
Na podstawie powyższych kryteriów można wymienić (podawane w układzie alfabetycznym) - m.in.: • etykę adwokata; • etykę biegłego rewidenta; • etykę biznesu (zwaną także etyką w biznesie, lub etyką gospodarczą);• etykę doradcy gospodarczego; • etykę dziennikarską (aetykę dziennikarza); • etykę finansów (etykę w finansach); • etykę księdza; • etykę lekarza; • etykę maklera;• etykę menedżerską (a etykę menedżera); • etykę nauczyciela;• etykę pracownika nauki; • etykę przedsiębiorcy (a etykę kupca); • etykę sędziego; • etykę zakonnicy; • etykę zarządzania; • etykę życia publicznego (m.in. etykę parlamentarzystów i innych funkcjonariuszy publicznych oraz państwowych.
[Szerzej na temat szkól i koncepcji etycznych: J. Debowski, L. Gawor, S. Jedynak, K. Kosior, 1. Zdybel i L. Zdybel: Mala encyklopedia filozofii, op. cit., s. 138-144, 454-455; także Didier Julia: Słownik filozofii, Wydawnictwo "Książnica", Katowice 2000 - wybrane hasła; także A. Podsiad: Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2000, s.241- 244; także G. Vesey i P. Foulkes: Collins - słownik encyklopedyczny: Filozofia, Wydawnictwo RTW, Warszawa 1997 wybrane hasła; także E. Martens, H. Schnadelbach: Filozofia - podstawowe pytania, op. cit., wybrane hasła; także B. Nogalski, J. Sniadecki: Etyka zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2001, s. 53 - 65].
W ramach dotychczasowych rozważań dokonany został podział etyki na kierunki, systemy i stanowiska w aspekcie najnowszych kryteriów przyjętych we współczesnej nauce. Powyższe dokonania będą pomocne w interpretacji oraz wyjaśnianiu wielu złożonych zagadnień o proweniencji etycznej, poruszanych w trakcie kolejnych wykładów.
1