PRAWO WYBORCZE DO PARLAMENTU ZJEDNOCZONEGO KRÓLESTWA WIELKIEJ BRYTANII I IRLANDII PÓŁNOCNEJ

Izba Gmin

• System wyborczy opierał się na nierównym podziale mandatów; często przywilej wyboru dwóch posłów posiadały miasta już nieistniejące, tzw. „zgniłe miasta czy też tereny niezaludnione (np. zalane przez morze). Niebywale skomplikowane były kryteria dotyczące prawa do głosowania. Liczne cenzusy powodowały, że prawo brania udziału w wyborach miało mniej niż 5% dorosłych obywateli. W latach 1832-1885 przeprowadzono szereg reform prawa wyborczego, w wyniku których brytyjskie prawo wyborcze uległo zasadniczemu przeobrażeniu.

Tak zwana Wielka Reforma z 1832 roku

• odebrała 56 „zgniłym miastom” prawo wybierania posłów, a kolejnym trzydziestu zredukowała liczbę przedstawicieli do jednego. Uzyskane w ten sposób mandaty powiększyły reprezentację wielkich miast przemysłowych. Jednocześnie obniżono cenzus majątkowy, co spowodowało, że liczba uprawnionych do głosowania wzrosła do ok. 720 000 (ok. 7,1% dorosłych mieszkańców).

Kolejna reforma prawa wyborczego z roku 1867

• dotyczyła głównie wyborów w miastach. Zmieniono zasady podziału mandatów pomiędzy miasta, odbierając tym liczącym poniżej 10 000 mieszkańców po jednym przedstawicielu do Izby Gmin i przydzielając te miejsca słabo reprezentowanym miastom przemysłowym. Ponownie obniżono cenzusy wyborcze. W miastach przyznano prawo wyborcze mężczyznom zajmującym własne mieszkania i płacącym podatki. W wyniku reformy liczba uprawnionych do głosowania wzrosła do ponad 2 200 000, co stanowiło około 16,4% dorosłych mieszkańców.

Ustawa the Representation of the People Act z 1884

• roku objęła mieszkańców hrabstw bardziej liberalnymi wymogami warunkującymi czynne prawo wyborcze, przyznanymi mieszkańcom miast w 1867 roku (własne mieszkanie, wpis na listę podatników). Zmiana ta spowodowała wzrost liczby uprawnionych do głosowania do 5 000 000, co stanowiło około 30% wszystkich dorosłych mieszkańców (prawie 2/3 dorosłych mężczyzn). Reformę uzupełniła ustawa the Redistribution of Seats Act z 1885 roku, która wprowadziła podział kraju na jednomandatowe okręgi wyborcze.

reforma wyborcza premiera Lloyda George'a z 1918 roku

• przyznała prawa kobietom. Kobiety uzyskiwały prawa wyborcze po ukończeniu 30.

• Jednocześnie prawa wyborcze przyznano wszystkim dorosłym mężczyznom, mającym ukończone 21 lat. Zrównanie praw wyborczych: kobiet i mężczyzn nastąpiło 9 lat później — w roku 1928.

• Ostatnim reliktem nierówności prawa wyborczego do parlamentu było głosowanie pluralne. Pewne kategorie wyborców, z tytułu przynależności do korporacji uniwersyteckiej lub posiadania przedsiębiorstw, dysponowały więcej niż jednym głosem. Głosowanie pluralne w 1948 roku.

Kadencja Izby Gmin

• Brytyjskie prawo nie zna pojęcia „kadencja” w jego kontynentalnym znaczeniu, Brytyjczycy mają na myśli maksymalny czas pełnomocnictw parlamentu.

Kadencja parlamentu może być przedłużona ustawą. W XX wieku miało to miejsce w stosunku do dwóch parlamentów. W roku 1916 przedłużono do 8 lat pełnomocnictwa Izbie wybranej w 1911 roku, a w trakcie II Wojny Światowej corocznie prolongowano pełnomocnictwa parlamentu wybranego w 1935 roku.

Kadencja:

rozpoczyna się w dniu zebrania parlamentu na pierwsze posiedzenie po wyborach i upływa o północy W przeddzień upływu 5 lat od tego dnia. W praktyce kadencja rzadko trwa 5 lat; parlament może być rozwiązany w każdym czasie przed upływem tego terminu. Rozwiązanie Izby i tym samym zarządzenia nowych wyborów parlamentarnych należy formalnie do prerogatyw panującego.

Okręgi wyborcze

• Wybory do Izby Gmin przeprowadzane są w jednomandatowych okręgach wyborczych. Po wyborach do Izby Gmin w maju 2005 roku z ogólnej sumy 646 posłów 529 reprezentowało Anglię, 59 Szkocję, 40 Walię i 18 Irlandię Północną. (Wstępny raport Komisji Granicznej dla obszaru Anglii proponuje zwiększenie liczby okręgów wyborczych o 4. Tak więc po następnych wyborach Izba Gmin najprawdopodobniej będzie liczyć 650 posłów). Liczba okręgów i ich struktura regulowana jest przez Komisje Graniczne (the Boundary Commission) — wyspecjalizowane organy powoływane odrębnie dla Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii Północnej. Komisje są ciałami stałymi. Głównym zadaniem komisji jest monitorowanie migracji ludności w okręgach wyborczych dokonanie na tej podstawie bieżących korekt ich granic.

Czynne prawo wyborcze i jego ograniczenia

• Czynne prawo wyborcze przysługuje osobom, które są obywatelami brytyjskimi wpisanymi do rejestru wyborczego i najpóźniej w dniu wyborów ukończyły 18. rok życia (cenzus obywatelstwa i wieku). Na tych samych zasadach prawo to przyznane jest również obywatelom państw Wspólnoty oraz obywatelom Republiki Irlandii, którzy na stałe zamieszkują w Zjednoczonym Królestwie. Obywatele brytyjscy mieszkający za granicą zachowują prawa wyborcze przez okres 15 lat od opuszczenia kraju. Są oni zobowiązani wystąpić o umieszczenie ich w rejestrze wyborczym właściwym ze względu na ich ostatnie miejsce zamieszkania w kraju.

Czynnego prawa wyborczego pozbawieni są:

• członkowie Izby Lordów — ograniczenie to dotyczy lordów dożywotnich oraz tych spośród lordów dziedzicznych, którzy na podstawie ustawy the House of Lords Act z 1999 roku zasiadają W Izbie (90 wybranych lordów dziedzicznych oraz Lord Marszałek i Lord Wielki Marszałek Dworu). Pozostali lordowie dziedziczni od 1999 roku głosują w wyborach parlamentarnych. Kontrowersja dotyczy praw lordów duchownych Prawo nie Pozbawia ich prawa do głosowania, choć ich powstrzymywanie się od' udziału w wyborach uznawane jest zazwyczaj konstytucyjny; obcokrajowcy, z wyjątkiem obywateli Republiki Irlandii i państw Wspólnoty

rejestry wyborcze

• Stałe rejestry wyborcze prowadzone są dla wszystkich okręgów wyborczych przez specjalnie do tego ustanowionych wyborczych urzędników rejestracyjnych. Rejestr ma charakter jawny i jest ogłaszany. Jak również udostępniany na żądanie. Co roku, według stanu na dzień 15 października, przeprowadzany jest generalny przegląd rejestrów. Którego wyniki ogłaszane są dnia 1 grudnia. Potencjalny wyborca może również zostać wpisany do rejestru na własny wniosek w trakcie roku. Rejestracja nie trwa z reguły dłużej niż kilka tygodni.

Bierne prawo wyborcze

• Bierne prawo wyborcze i jego ograniczenia kto posiada czynne prawo wyborcze i w dniu głosowania ukończył 21 lat.

• Biernego prawa wyborczego pozbawione są następujące kategorie wyborców: bankruci, po upływie 6 miesięcy od sądowego ogłoszenia upadłości; skazani na karę pozbawienia wolności na czas dłuższy niż 12 miesięcy, którzy właśnie odbywają karę; osoby skazane za zdradę, osoby głuche i nieme, na podstawie precedensu z 1766 roku.

• Do 2001 roku prawa wybieralności pozbawieni byli przedstawiciele kleru; ustawą z 2001 roku zakaz ten został zniesiony; dotyczy jednakże nadal 26 przedstawicieli Kościoła anglikańskiego siadających w Izbie Lordów.

Zasada incompatibilitas, czyli niepołączalności mandatu

• w Izbie Gmin z piastowaniem określonych urzędów lub stanowisk publicznych.

• Mandatu poselskiego nie można łączyć z: piastowaniem funkcji sędziowskich — w przypadku sędziów niższych szczebli zakaz ten ma charakter względny i dotyczy jedynie terenu ich jurysdykcji; niepołączalność nie dotyczy sędziów pokoju; zatrudnieniem w służbie cywilnej Korony — w tej kategorii mieszczą się wszyscy urzędnicy państwowi, w tym przedstawiciele służby dyplomatycznej (także gubernatorzy kolonii Korony) oraz zamorskiej służby cywilnej; służbą czynną w regularnych siłach zbrojnych Korony

Tryb zgłaszania kandydatów

• Zgłoszenie kandydatury w wyborach do Izby Gmin następuje w formie pisemnej, najwcześniej 4 dnia, a najpóźniej 6 dnia od ogłoszenia proklamacji o rozwiązaniu parlamentu i zarządzeniu wyborów, na ręce przewodniczącego komisji wyborczej w okręgu wyborczym. Zgłoszenie musi być opatrzone dwoma podpisami osób formalnie wysuwających kandydaturę (tzw. proposer i seconder) oraz podpisami dodatkowych 8 osób udzielających kandydaturze poparcia. Wszystkie 10 osób musi być wyborcami zarejestrowanymi w spisie wyborczym okręgu, z którego kandydat będzie się ubiegał o mandat.

Kandydat reprezentujący zarejestrowaną partię polityczną

• może przy swoim nazwisku na karcie do głosowania — użyć opis swojej osoby liczącego nie więcej niż 6 słów oraz emblematu partii Wyjątek od tej zasady dotyczy Spikera Izby Gmin, który staje do wyborów pod szyldem „Spiker ubiegający się o reelekcję”.

• Prawo do użycia symboli partyjnych musi być potwierdzone przez urzędnika do spraw nominacji właściwej partii. Kandydaci nie startujący z ramienia zarejestrowanej partii politycznej używają określenia „niezależny” i nie mają prawa do używania emblematów. Każdy kandydat, rejestrując swoją kandydaturę, wskazując tzw. pełnomocnika wyborczego, który odpowiedzialny jest za przebieg kampanii wyborczej i rozliczenie wydatków.

Każdy kandydat zobowiązany jest

• wraz ze złożeniem dokumentów wyborczych uiścić kaucję w wysokość 500 funtów.

• Kaucja jest zwracana, jeśli kandydat uzyska w wyborach co najmniej 5% ważnie oddanych głosów. Jeżeli ten pułap głosów nie zostanie osiągnięty, kaucja przechodzi na rzecz Skarbu Korony. Instytucję kaucji wprowadzono do brytyjskiego prawa wyborczego w 1918 roku i była ona związana z problemem startu w wyborach dużej liczby kandydatów cieszących się niskim lub minimalnym poparciem.

Ilość kandydatów

• W wyborach przeprowadzonych w maju 2005 oku utracono 1386 kaucji, co stanowiło 39% wszystkich złożonych kaucji.

• W wyborach w roku 2005 zarejestrowano 3552 kandydatów, w 2001 — 3319, a w 1997 — 3724.

Sposób głosowania

• Wybory przeprowadzane są 17 dnia roboczego od dnia ogłoszenia proklamacji o rozwiązaniu parlamentu i zarządzeniu wyborów. Wybory zwykle odbywają się w czwartki, aczkolwiek dzień tygodnia w którym przeprowadzane są wybory, nie jest określony ustawowo. Zgodnie z prawem wybory mogą być przeprowadzane każdego dnia tygodnia z wyjątkiem sobót, niedziel.

• Głosowanie trwa od godziny 7.00 do 22.00 we wszystkich okręgach wyborczych. Okręgi podzielone są na obwody głosowań w każdym obwodzie znajduje się lokal wyborczy. Głosowanie jest tajne. Kandydaci umieszczeni są na karcie wyborczej w kolejności alfabetycznej. Wyborca głosując, stawia znak „x” obok popieranego kandydata i wrzuca kartę do urny.

Od 2000 roku wprowadzono prawo do głosowania za pośrednictwem poczty na żądanie.

• Uprawnienie takie może być przyznane na konkretne wybory, na czas określony lub na czas nieokreślony. Zgodnie z ustawą, właściwy miejscowo urzędnik rejestracyjny przesyła na co najmniej 6 dni przed wyborami na adres wyborcy specjalną kartę do głosowania. Przed nowelizacją zasad dotyczących głosowania pocztą odsetek wyborców korzystających z takiej drogi głosowania wynosił ok. 2% ) ogółu biorących w wyborach. Po zmianie prawa odsetek ten wzrósł A^ wyborach 1997 roku do 5,2%, podczas gdy w wyborach 2001 roku : tej możliwości skorzystało 3 963 000 wyborców, co stanowiło aż ,6% wszystkich ważnie oddanych głosów.

• Drugą możliwością nieosobistego głosowania jest głosowanie przez pełnomocnika. Zgodę na takie głosowanie może uzyskać każdy, kto w sposób „satysfakcjonujący” przekona właściwego miejscowo urzędnika rejestracyjnego, że nie może osobiście wziąć udziału w głosowaniu. Przykładowo może to być wyjazd na wakacje, choroba, delegacja służbowa lub sytuacja, w której wyborca zmienił miejsce zamieszkania i nie zdążył dopełnić formalności związanych z rejestracją.

Na czas nieokreślony prawo do głosowania przez pełnomocnika przyznane może być następującym kategoriom wyborców:

• inwalidom (w tym osobom ociemniałym); osobom, którym charakter pracy nie pozwala na głosowanie w miejscu zamieszkania (np. kierowcom ciężarówek); osobom odbywającym naukę poza miejscem zamieszkania; Osobom, od których udział w głosowaniu wymagałby podróży morskiej lub lotniczej (np. mieszkańcom wysp szkockich); wyborcom zamorskim, tzn. uprawnionym do głosowania przebywającym za granicą; Na pełnomocnika może być powołana osoba korzystająca z prawa do głosowania i wpisana do rejestru wyborczego. Pełnomocnik może głosować w zastępstwie jednej lub dwóch osób.

• w przeciwieństwie do głosowania pocztą, liczba wyborców korzystających z pośrednictwa i pełnomocnika w wyborach systematycznie spada. W wyborach 2001 roku w ten sposób głosowało około 240 000 wyborców, co stanowił 0,5% wszystkich głosujących, natomiast w następnych wyborach roku 2005 tylko 99 000, co stanowiło 0,2% biorących udział w wyborach.

Finansowanie kampanii wyborczej

• limit wydatków kandydata w kampanii parlamentarnej zależny jest od tego, czy okręg, z którego ubiega się o mandat, należy do kategorii okręgów miejskich czy okręgów hrabstw. W okręgach miejskich limit wydatków dla kandydata wynosi obecnie 7150 funtów plus 7 pensów na zarejestrowanego wyborcę, w okręgach hrabstw odpowiednio: 7150 funtów i 5 pensów na zarejestrowanego wyborcę. Kandydat może ponieść wydatki w kampanii, które zakwalifikowawszy jako „wydatki osobiste”. Wydatków tych nie wlicza się do limitu, z tym że nie mogą one przekroczyć 600 funtów. Wydatki osobiste nie muszą być udokumentowane, ale ich suma musi znaleźć się W sprawozdaniu finansowym składanym przez pełnomocnika po wyborach.

Finansowanie kampanii wyborczej

Sprawozdanie finansowe z kampanii wyborczej składane jest przez pełnomocnika wyborczego w ciągu 35 dni od oficjalnego ogłoszenia wyników wyborów na ręce urzędnika odpowiedzialnego za przebieg wyborów i rozliczenie finansów wyborczych.

Kandydaci w wyborach uprawnieni są do jednorazowej darmowej przesyłki pocztowej, którą mogą przesłać do każdego zarejestrowanego wyborcy w okręgu, w którym kandydują.

Kampania wyborcza

• Ustawa z roku 2000 wprowadziła limity wydatków dla partii politycznych na ich kampanię ogólnokrajową. Limit zależy od liczby okręgów wyborczych, w których partia wystawiła kandydatów. Na każdy okręg przypada 22 500 funtów. Jeżeli partia wystawiłaby kandydatów we wszystkich okręgach, limit ten wynosiłby 14 535 000 funtów. Partie są zobowiązane do przedstawienia sprawozdania finansowego z wydatków poniesionych w kampanii wyborczej. Sprawozdanie przeprowadzenia wyborów. Jeżeli wydatki przekroczyły 225 000 funtów, termin ten wynosi 6 miesięcy, a sprawozdanie musi być poddane audytowi zewnętrznemu.

Ustalanie wyników wyborów. System wyborczy

• W Wielkiej Brytanii obowiązuje system większości względnej. W okręgach jednomandatowych za wybranego uważa się kandydata, który uzyskał największą liczbę ważnie oddanych głosów.

• Wybór jest niezależny od frekwencji w okręgu i tego, jaki procent wszystkich głosów stanowią głosy oddane na pierwszego kandydata. Innymi słowy, mandat może przypaść kandydatowi, który uzyskał dużo mniej niż 50% głosów. W wyborach w maju 2005 roku jedynie 219 kandydatów (około 1/3 ogółu) zwyciężyło, uzyskując ponad połowę głosów V okręgu (najmniejszy odsetek głosów w wyborach uzyskał kandydat Partii Pracy w okręgu Ochil and South Perthshire — 31,4%).

Deformacje wyborcze

• W 1951 roku konserwatyści zwyciężyli w wyborach, zdobywając 321 mandatów przy poparciu 48,0% wyborców, podczas gdy Partia Pracy zdobyła zaledwie 295 mandatów przy poparciu 48,8%. Z kolei w lutym 1974 roku poszkodowana była Partia Konserwatywna. Torysi przy poparciu 37,8% głosów zdobyli jedynie 297 mandatów, gdy odpowiednio 37,2% głosów dało Partii Pracy 301 mandatów. Sytuacje takie należą jednak do rzadkości i mogą wystąpić tylko w sytuacji zbliżonej liczby głosów uzyskanej przez obie największe partie.

System większości względnej działa na korzyść dwóch największych partii

• mających ukształtowany i skoncentrowany elektorat. Tylko zwycięstwo w okręgu przekłada się na liczbę mandatów. Pozostałe wyniki w okręgu nie znajdują odzwierciedlenia w liczbie mandatów. Spektakularnym przykładem tego mechanizmu były wybory do Izby Gmin w 198; roku, gdy Partia Pracy, uzyskując 27,6% głosów, zdobyła 209 mandatów a liberałowie przy 25,4% głosów zdobyli jedynie 23 mandaty (w podziale W systemie proporcjonalnym uzyskaliby 147 mandatów).

• System większości względnej stosowany w okręgach jednomandatowych tworzy w praktyce przeszkodę bardzo trudną do sforsowania dla kandydatów partii trzech i kandydatów niezależnych.

system większości względnej nie musiał automatycznie generować stabilnego systemu dwupartyjnego

• Ukształtowanie się takiego systemu w Wielkiej Brytanii wyprzedził wprowadzenie systemu wyborczego w jego obecnym kształcie. Dziś system wyborczy nie tyle tworzy system dwupartyjny, ile raczej go podtrzymuje. Ewentualna zmiana systemu wyborczego ni proporcjonalny skutkowałaby tym, iż żadna z partii nie zdobyłaby większości i Wielka Brytania stanęłaby przed problemem tworzenia gabinetów koalicyjnych.

okręgi: „pewne”

• Okręg „pewny” to okręg, W którym partia przez kolejne wybory zdobywa mandat, a przewaga kandydata zgłaszanego przez partię nad pozostałymi kandydatami jest na tyle duża, że ewentualne przesunięcie preferencji wyborczych w kolejnych wyborach nie spowoduje utraty mandatu w tym okręgu.

Okręgi „marginalne”

okręg „marginalny” to taki, w którym różnica między kandydatem zwycięskim a kolejnym jest relatywnie nieduża i w kolejnych wyborach mandat może przypaść innej partii (w następnych wyborach parlamentarnych w około 10% okręgów różnica między kandydatem zwycięskim a kolejnym nie jest większa niż 5%). Właśnie w okręgach „marginalnych” walka wyborcza jest najbardziej gorąca i ewentualne zwycięstwa mogą przeważyć o rezultacie wyborów w skali kraju (w wyborach 2005 roku 62 mandaty przeszły z jednej partii do drugiej).

Wakat

• W sytuacji wystąpienia wakatu w okręgu wyborczym dochodzi do uzupełnienia składu Izby Gmin przez przeprowadzenie wyborów uzupełniających. Wakat może nastąpić w wyniku śmierci posła. Wykluczenia go ze składu Izby, nadania parostwa lub objęcia urzędu objętego zakazem łączenia z członkostwem w parlamencie.

• deputowany formalnie nie może zrezygnować z mandatu. Zgodnie ze zwyczajem deputowany, który chce ustąpić z Izby Gmin, oficjalnie występuje o powierzenie mu płatnego urzędu podległego Koronie, co — zgodnie z zasadą incompatibilitas — powoduje utratę mandatu. W celu zrzeczenia się mandatu wykorzystywane są dwa starodawne urzędy: zarządcy posiadłości the Chiltern Hundreds lub zarządcy posiadłości the Manor of Northstead. Piastowanie tych urzędów ma jedynie charakter tytularny

Wybory uzupełniające przeprowadzane są według identycznej procedury jak regularne wybory.

• Ich specyfiką jest to, że odbywają się w trakcie kadencji Izby Gmin i z tej racji są doskonałym testem popularność dla partii rządzącej. IV kadencji 2001-2005 liczba przeprowadzonych wyborów uzupełniających wynosiła 6, w latach 1997-2001 -16, 1992 -1997 —16,1987-1992 — 23)

Ważność wyborów

• Izba Gmin ma wyłączne prawo do rozstrzygania w sprawach dotyczących tytułu prawnego do zasiadania w Izbie i tylko Izba Gmin, w przypadku stwierdzenia braku takiego tytułu, jest władna podjąć decyzję o wykluczeniu posła ze swego składu. W praktyce od końca XIX wieku specjalny Sąd Wyborczy rozpatruje protesty wyborcze rozstrzyga je.

• Protest musi być wniesiony w ciągu 21 dni od oficjalnego ogłoszenia wyników wyborów. Postępowanie przed Sądem Wyborczym toczy się w trybie procesu cywilnego. Wnoszącymi protest mogą być tylko zarejestrowani w okręgu kandydaci na posłów lub też zarejestrowani w okręgu wyborcy, posiadający bierne prawej wyborcze.

Pozwanym w takim procesie jest wybrany poseł lub przewodniczący komisji wyborczej w okręgu jako osoba odpowiedzialna za zgodny z prawem przebieg wyborów.

• Orzeczenie Sądu Wyborczego ma formalnie jedynie rangę opinii podlegającej rozpatrzeniu przez Izbę Gmin. W praktyce jednak uważa się ją za wiążącą dla izby. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy sąd udowodni zarzut korupcji wyborczej lub nielegalnych praktyk. Wówczas orzeczenie może być samoistną podstawą unieważnienia mandatu poselskiego.

• W następstwie czego Spiker zarządza ponowne wybory lub unieważnia i wybór posła i stwierdza wybór skarżącego kontrkandydata.

---