7a. Przedstaw główne założenia filozofii stoickiej

1. ISTOTA STOICYZMU

• połączenie racjonalizmu z materializmem.

• racjonalizm łączy ich z filozofią platońsko-arystotelesowską, materializm oddziela.

2. SZKOŁA STOICKA

• stara szkoła

- wytworzenie i rozwinięcie systemu stoickiego

- główni przedstawiciele: Zenon z Kition, Chryzyp

• średnia szkoła

- zapewniła tej szkole dojście do Rzymu

- złagodziła etyczny rygoryzm starej szkoły

- główni przedstawiciele: Panaitios, Poseidonios

• młodsza szkoła

- interesowała się mądrością życiową i moralnością

- główni przedstawiciele: Seneka, Epiktet, cesarz Marek Aureliusz

• alegoria sadu owocowego: stoicy dzielili filozofię na:

- logikę (mury otaczające sad)

- fizykę (drzewo)

- etykę (owoce)

3. FIZYKA

1. Materializm

• świat ma jednolitą budowę, jest cały materialny, ożywiony i na boską miarę doskonały;

• założenie to pozwala wytworzyć system monistyczny, w przeciwieństwie do platońskiego i arystotelesowskiego dualizmu

• zachowali arystotelesowskie energetyczne pojęcie bytu; bytem jest to, co działa i podlega działaniu, a więc tylko ciała, bo jedynie one mogą działać i podlegać działaniu; jeśli zatem dusza istnieje, to jest cielesna; cielesne są też własności rzeczy, cnoty, bogowie

• zaprzeczają istnieniu świata niematerialnego, duchowego, idealnego - są materialistami

• to, co niematerialne, jest niebytem (próżnia, przestrzeń, czas)

• przyznają, że przedmiotem pojęć ogólnych nie są rzeczy materialne, ale oderwane ogóły; jednak zaprzeczają, by przedmiotem pojęć ogólnych był byt rzeczywisty (w przeciwieństwie do Arystotelesa i Platona); pojęcia te to wytwory mowy, nie mające odpowiedników w rzeczywistości. Stanowisko to później nazwano nominalizmem.

2. Dynamizm

• ciała, z których składa się świat, zawierają dwa pierwiastki:

-- bierny (odpowiada arystotelesowskiej materii) - pojmują ją tak jak Arystoteles

-- czynny (odpowiada arystotelesowskiej formie) - pojmują ją materialnie (proces materializacji arystotelesowskiej formy); nie jest różna od materii, oba pierwiastki mają tę samą naturę; jest bardziej subtelna od zwykłej materii, jak ogień i ciepłe powietrze, tchnienie (stąd nazwa: „pneuma” - ”tchnienie”); przenika vierną materię i stanowi o „własności” rzeczy martwych, „naturze” roślin, „duszy” zwierząt i „rozumie” człowieka, kształtuje je; nie ma więc różnych rodzajów ciał (zwierzęce, ludzkie, roślinne, itp.), a jedynie różny stopień natężenia tej samej pneumy; czynna pneuma jest we wszystkich ciałach, toteż wszystkie ciała są czynne, nie ma ciał bezwładnych; materia ma w sobie źródło ruchu i życia - dynamistyczna koncepcja świata;

• ruch „toniczny” - wprowadzony, by wykazać, że wszędzie działają siły; wynika z napięcia (gr. tonos) materii, wewnętrzny ruch rzeczy, właściwy pneumie; stan pneumy zależy od jego intensywności - gdzie jest najmniejsza, tam ciała są martwe, największy zaś jest w istotach rozumnych.

• Porzucili platońsko-arystotelesowkie rozróżnienia budowy świata, cofnęli się do jońskiego hilozoizmu, ponownie jednocząc materię z ruchem, ciało z duszą, itp.

1. Racjonalizm

• wszystko jest w ruchu, a nie ma ruchu bez przyczyny; przyczyna, by działać, musi być cielesna i czynna, wiec musi być pneumą. A ponieważ pneuma wszędzie jest taka sama, więc przyczyny są jednej i tej samej natury, a koleje świata stanowią jednolity proces.

• Pneuma jest przyczyną działającą celowo; stoicy zmaterializowali platońsko-arystotelesowski finalizm, pojmowali go nie jako działanie sil nadprzyrodzonych, ale jako naturalną własność materii; racjonalność cechuje pneumę tak samo, jak materialność, nazywać ją więc można też „logos”, rozumem. Rozum przenika świat i rządzi nim.

1. Panteizm

• świat jest jakby wielkim, organicznym ciałem, tworzy integralną całość; jest żywy, rozumny, celowy, jednolity (organistyczna koncepcja przyrody, przeciwieństwo atomizmu); jest nieograniczony, wieczny, nieskończony, nic poza nim nie może istnieć;

• świat jest boskiej natury - boska jest pneuma jako źródło życia i jedności świata; pneuma przenika każdą rzecz, każda rzecz jest zatem boska; bóstwo istnieje, ale nie poza światem, lecz w nim, jest z nim tożsame.

1. Teoria wiecznego powrotu

• nawrót do dawniejszych, pierwszych jońskich filozoficznych kosmogonii

• pneuma jest początkiem świata, z niej powstały trzy pozostałe żywioły (powietrze, woda, ziemia) - ogień gra tu taką samą rolę, jak u Hieraklita;

• odróżniają dwa okresy dziejów: kształtowanie się (pramateria różnicuje się coraz bardziej i bardziej) i „pożar świata”, w którym te różnice ponownie giną w pramaterii; proces ten powtarza się nieustannie.

• W procesie tym jest cel, bo wszechświat jest rozumny i celowy; celem tym są istoty, w których ruch toniczny jest najintensywniejszy: istoty rozumne, bogowie i ludzie. Dusze ludzkie nie są wieczne, ale mogą przetrwać swoje ciała jeśli zdobyły odpowiednio duże napięcie pneumy za życia, dusze mędrców mogą trwać aż po pożar świata; zatem zadaniem człowieka jest żyć w zgodzie z wszechświatem, być wiernym prawu rządzącemu całą naturą.

4. ETYKA

1. Niezależność od natury i zgodność z naturą

• nie można być pewnym szczęścia, póki jest ono zależne od czynników zewnętrznych. Należałoby więc te czynniki ujarzmić lub się od nich uniezależnić. To pierwsze jest nie do zrobienia, pozostaje wiec drugie - uniezależnić się od czynników zewnętrznych. Aby mieć wszystko, trzeba się wszystkiego wyrzec.

• Zabiegać należy tylko o dobra wewnętrzne. Cnota jest warunkiem dostatecznym szczęścia, a wręcz szczęściem samym w sobie.

• Powinnością ludzką jest żyć w zgodzie z naturą; a pownieważ człowiek jest elementem wszechświata, elementem natury, to chcąc żyć w zgodzie z naturą powinien żyć w zgodzie z samym sobą. To według stoików było cnotą, największą doskonałością, życiem zgodnym z rozumem, wiedzą, rozsądkiem

1. Dobro, zło i rzeczy obojętne

• kto nie ma pełnej cnoty, ten nie ma jej wcale, między medrcem a szaleńcem nie ma więc stadiów pośrednich; kto ma cnotę w jednym aspekcie, ma i w innych

• ludzie dzielą się na dobrych i zlych

• kto postępiuje na drodze cnoty, jest jeszcze poza cnotą

• cnota raz objawia się jako męstwo, raz jako sprawiedliowść, raz jako roztropność

• cnota jerst dobrem jedynym; wszystko inne może być źle użyte i wyjść na złe, nie jest więc dobrem; wszystkie te rzeczy są nietrwale i obojętne, więc ich brak nie może powodować nieszczęścia

• rzeczy obojętne dzielą się na:

--godne odrzucenia

--godne wyboru:

---duchowe (talenty, pamięć, bystrość)

---cielesne (sprawność zmysłów)

---zewnętrzne (miłość, uznanie, umiarkowana majętność, dobre pochodzenie, posiadanie dzieci)

1. Afekty

• zło, czyli życie wbrew cnocie, naturze i rozumowi, wynika z afektów (namiętności)

• należy się afektów wyzbyć (stan „apatii” - beznamiętności)

• czyn jest dobry, jeśli posiada szlachetną intencję, nawet gdyby w powszechnym odczuciu uchodził z haniebny

• rozróżnienie na czyny mające zewnętrzne cechy moralności i takie, których wewnętrzną intencją jest czynienie dobrze. Pierwsze są słuszne (recta), drugie - zacne (honesta)

• oikeinsis - moralne dążenia człowieka zawierają się w jego naturalnych uwarunkowaniach - człowiek wie, co jest dobre, a co złe i dąży do samozachowania

• jednostka należy do każdej zbiorowości, do której jest przypisana, a nie tylko do siebie

• rodzaj uczuć

--przyjemność

--smutek

--żądze

--strach

5. LOGIKA

• Pierwsi użyli tego terminu, na określenie tego, co dawniej nazywano dialektyką, analityką, topiką, a także kanoniką (nauką o kryterium prawdy).

1. Pochodzenie wiedzy

• pochodzenie wiedzy pojmują sensualistycznie - np. Kleantes pojmował postrzeżenie jako odciśnięcie przedmiotów w duszy; Chryzyp mówił już nie o odciśnięciu, ale o zmianie dokonanej w duszy.

• Z postrzeżeń powstają pojęcia

--„naturalne”, wytwarzane automatycznie przez umysł (wśród nich wyróżnia się też „wspólne”, tzn. powszechne i odpowiadające naturze całej ludzkości, np. pojęcia dobra i Boga)

--wytwarzane świadomie, na drodze refleksji

1. Kryterium prawdy

• określenie kryterium, czyli środka rozpoznania prawdy i odróżnienia jej od fałszu, jest naczelnym zagadnieniem stoickiej logiki

• kryteriami mogą być tylko prawdy, które bezpośrednio i niezawodnie okazują swoją prawdziwość; one nie potrzebują już kryteriów, są zaś kryteriami dla innych twierdzeń; takie rpawdy poznajemy przy pomocy zmysłów

• niektóre postrzeżenia są jasne, przekonywające i przez to daja gwarancję, że ujmują rzeczy takimi, jakimi są one naprawdę. Są dokonywane trwale, z pewnej odległości, sprawdzone przez inne postrzeżenia. Są nazywane kataleptycznymi. Na ich podstawie wytwarzamy słuszny i oczywisty sąd postrzegawczy, czyli sąd kataleptyczny.

1. Logika formalna

• zapoczątkowali propozycjonalne traktowanie logiki, jedną z dwóch wielkich koncepcji, jakie stworzyła starożytność w logice formalnej (druga była dziełem Arystotelesa)

• punkt wyjścia: przekonanie, że każda prawda i fałsz, a zatem każdy sąd, stanowi nierozkładalną całość, nie należy go więc traktować jak połączenie terminów, jak czynił to Arystoteles. Jednostką logiczna jest nie termin, ale sąd.

• W ten sposób wyróżnili sądy kopulatywne, hipotetyczne i dysjunktywne.

• W przeciwieństwie do Arystotelesa pierwotną postać sądu widzieli nie w kategorycznym sądzie „S jest P”, lecz w hipotetycznym „jeżeli A, to B”.

• sylogistyka - dodanie 5 wnioskowań hipotetycznych, czyli dysjunktywnych, z których powinno dać się wyprowadzić wszelkie prawomocne wnioskowania

• filozofia języka - zajmowanie pochodzeniem słowa

--każde słowo ma swoje źródło

--semantyka - odróżnienie elementu znaczącego, znaczenia i przedmiotu rzeczywistego

---element znaczący - twór dźwiękowy

---znaczenie - produkt działalności duchowej

---przedmiot rzeczywisty - sens nadany przez rozum

• teoria poznania - wszystko co materialne może być postrzegane, czyli odznaczone w stanie naszej materialnej duszy

--pojęcia powstają poprzez powiązanie wrażeń między sobą i nadanie im znaczeń

--rozum przekształca przedstawienia w pojęcia

• uchwycenie przedmiotu zakłada odbicie go we własnej duszy, które potwierdza zdrowo działający rozsądek

Źródło: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii

+ skrypt z www.kp3.pl :)

7b. Agnostycyzm

Z tego, co widziałem, podobne zagadnienie ma Monika Gajowy i świetnie je już opracowała :).

8.a. Przedstaw założenia racjonalizmu w filozofii kartezjańskiej.

PODSTAWOWE TEZY KARTEZJANIZMU

• W metodologii:

- zasada badania metody przed badaniem rzeczy

- kryterium jasności i wyraźności w poznaniu

- metoda analityczna w matematyce

- program powszechnej wiedzy racjonalnej, zbudowanej na wzór matematyki

- metoda fikcyjnego sceptycyzmu jako sposób znalezienia wiedzy niezawodnej

• W metafizyce:

- dualizm Boga i stworzenia (substancji nieskończonej i skończonej)

- dualizm substancji myślącej i rozciągłej

- nieograniczona wolność Boga i wolność woli ludzkiej

• W filozofii przyrody:

- mechanistyczne pojmowanie materii, nie wyłączając organicznej

- nieatomistyczna teoria budowy materii

• W teorii poznania:

- znalezienie pewności w samowiedzy

- natywistyczna teoria idei

- woluntarystyczna teoria sądu

- teoria światła naturalnego jako teologiczne uzasadnienie wiedzy

Racjonalizm (z języka łacińskiego ratio - "rozum", rationalis - "rozumny, rozsądny"), termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach:

1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe.

Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło informacji przydatnych do działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczącej istoty rzeczywistości. Tak sądzili m.in.: Platon, Kartezjusz (Descartes), B. Spinoza, G.W. Leibniz, później pewną fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel.

2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.

Tego rodzaju pogląd szczególnie dobitnie formułowali przedstawiciele francuskiego oświecenia ("wieku rozumu"), którzy postulowali rozwój poznania naukowego jako wiedzy niezależnej od dogmatów czy tradycji. Choć często krytykowali chrześcijaństwo i instytucje kościelne, nie odrzucali religii.

Wysuwali także postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (którą wysoko cenił np. Wolter), nie odwołującej się do autorytetów i objawienia (deizm). Tak rozumiany racjonalizm oznacza postawę charakteryzującą się krytycyzmem, odrzucaniem przesądów, uprzedzeń, fanatyzmu.

6. Racjonalizm kartezjański

Jako filozof Kartezjusz był skrajnym racjonalistą. Próbował on zastosować do filozofii swoją, wziętą z matematyki zasadę znalezienia podstawowego aksjomatu, który by był absolutnie pewny i od którego można by wywieść drogą dedukcji resztę systemu. Analizując podstawy wszystkich sobie znanych systemów filozoficznych, zauważył, że niemal dla każdego stwierdzenia filozoficznego można sformułować jego antytezę i że nie ma sposobu aby ustalić, które z tych twierdzeń jest prawdziwe. Jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć jest to, że w danym momencie myślimy.

Niezaprzeczalny fakt istnienia myśli stał się więc jego punktem wyjścia. Idąc drogą dedukcji z faktu że istnieje myślenie można wysnuć wniosek, że istnieje też coś co myśli, czyli ja sam. Ta prosta idea została ujętą w łacińską formułę Cogito ergo sum (myślę, więc jestem).

Idąc dalej tym tokiem rozumowania, można stwierdzić, że skoro już istnienie myśli i własnej osoby jest niezaprzeczalne, to analizując zawartość własnych myśli można wysnuć pewne wnioski na temat własnego otoczenia. Gdyby moje myśli dotyczyły wyłącznie mnie samego, znaczyłoby to, że jestem sam i są moje myśli i nie ma nic więcej. Ponieważ jednak w moich myślach jest dużo obiektów zewnętrznych - takich jak inni ludzie oraz przedmioty z rzeczywistości materialnej, można z tego wyciągnąć wniosek, że to wszystko faktycznie istnieje bo inaczej nie byłoby tego w moich myślach.

Idąc jeszcze dalej z faktu istnienia rzeczywistości materialnej wynika, że ktoś musiał ją stworzyć. Nie byłem to ja sam bo nic takiego nie pamiętam musiał to być więc ktoś inny (pytając innych ludzi dochodzę do wniosku, że to też nie oni). A zatem musi to być jakaś istota wyższa, czyli Bóg. Kartezjusz uważał że dowiódł w ten sposób z absolutną pewnością istnienia Boga.

Zatem istnienie Boga według Kartezjusza wynika:

• z istnienia jaźni - która jest w swej istocie niedoskonała, więc żeby istnieć musi posiadać przyczynę doskonałą, czyli Boga,

• z faktu istnienia myślenia - ponieważ to nie człowiek stworzył Boga, lecz idea Boga została stworzona przez Boga w umyśle człowieka.

Z racjonalności świata wynika racjonalność Boga, zaś z tego że świat jest ogólnie biorąc dobrze urządzony wynika dobroć Boga. W ten sposób Kartezjusz "udowadniał" wszystkie przymioty Boga chrześcijańskiego. Jego poglądy były następnie wielokrotnie krytykowane. Druzgocącą krytkę z pozycji racjonalno-krytycznych filozofii Kartezjusza podał David Hume i później Immanuel Kant. Z drugiej strony George Berkeley, a poźniej też Fryderyk Nietzsche poddali krytyce samo pojęcie bytu w rozumieniu Kartezjusza, pokazując jego wewnętrzną sprzeczność.

Dzieło Kartezjusza Rozprawa o metodzie (fr. Discours de la méthode, 1637), w którym zawarł wyniki swoich badań przyrodniczych, wywołało sensację i zapewniło mu sławę w całej Europie, gdyż było to pierwsze od czasów Arystotelesa całościowe i przekonujące podejście do filozofii, oczyszczające ją z wielu niejasnych i przyjmowanych zbyt pochopnie założeń.

Źródło: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii

+ Wikipedia :)

8b. Wyjaśnij znaczenie pojęcia transcendencja.

Transcendencja (z łac. transcendens - przekraczający) termin oznaczający istnienie na zewnątrz czegoś.

Transcendentny to inaczej wymykający się ludzkiemu doświadczeniu, wykraczający poza zasięg ludzkiego poznania; niepoznawalny.

Transcendentalny - dotyczący apriorycznych form poznania, wykraczający poza przedmiot i treść poznania a odnoszący się do warunków koniecznych do poznania.

Określenie wywodzące się z filozofii Immanuela Kanta.

Kant postawił w filozofii nowe pytania. Zauważył mianowicie, że dane jest nam tylko przedstawienie rzeczy, nie możemy więc na podstawie tych przedstawień formułować sądów o rzeczach. Podjął w tej sprawie badania, które nazwał transcendentalnymi, tzn. wykraczającymi poza granicę podmiotu i dotykające przedmiotu. Sam swą filozofię (nazwaną później krytyczną) nazywał transcendentalną.

Kant postawil sobie za zadanie rozwinąć ten dział logiki, który traktuje o myśleniu apriorycznym, a który nazwał „logiką transcendentalną”. Poza tym chciał zbudować równoległą naukę o apriorycznych czynnikach poznania zmysłowego, czyli „transcendentalnej estetyki”. Prócz tego pojawia się w myśli kantowskiej także m.in. pojęcia transcendentalnej dialektyki, transcendentalnego wywodu, które uświadamiają, jak dużą rolę określenie to odegrało w filozofii Kanta.

9a. Na przykładzie filozofii G.Berkeleya wyjaśnij filozoficzne założenia idealizmu subiektywnego.

SUBIEKTYWIZM

• subiektywność niektórych jakości zmysłowych stwierdził już John Locke

• Berkeley uznał tę myśl, ale nadał jej bardziej skrajny charakter

• uznał, że pierwotne własności, przez Locke'a uważane za obiektywne, również są subiektywne

• barwa, ruch, kształt, wielkość istnieją tylko wtedy, gdy są postrzegane

• trzy argumenty na udowodnienie tej tezy:

1. Jakości pierwotne nigdy nie występują w oderwaniu od wtórnych, lecz zawsze razem, np. kształt z barwą, itp. Więc jeśli wtórne są subiektywne, to i pierwotne muszą takie być.

2. Własności pierwotne są względne, np. wielkość rzeczy czy szybkość jej ruchu zależą od naszej pozycji względem obserwowanego obiektu, są zatem związane z umysłem, czyli nieobiektywne (np. gdy patrzymy na dane ciało z mniejszej, a potem z większej odległości, to nie jest to już to samo ciało!)

3. Własności pierwotne nie są zawarte w doświadczeniu zmysłowym. Właściwie wcale nie widzimy przestrzeni i kształtów, widzimy tylko barwy i światło, a głębię i ciała dostrzegamy dopiero w połączeniu z wzroku z dotykiem. Pierwotne własności mają zatem mniejsze oparcie w doświadczeniu niż wtórne, są wytworem przekształcenia doświadczeń przez umysł. Jeśli więc wtórne są subiektywne, to pierwotne własności - tym bardziej.

IMMATERIALIZM

• mocno połączony z subiektywnym idealizmem (dlatego proponuję go zawrzeć w odpowiedzi na to pytanie :) ).

• Locke uznawał substancję za niepoznawalną, ale nie zaprzeczał jej istnieniu; Berkeley zaś stwierdził, że skoro jej nie doświadczamy, to jej nie ma. Substancje są jedynie fikcjami umysłu.

• to, co nazywamy „ciałami”, to tylko zespoły jakości zmysłowych

• świat zewnętrzny składa się więc tylko z jakości postrzegalnych

• Wszystkie własności, wtórne i pierwotne, są subiektywne. Świat składa się tylko z postrzeżeń. Dla przedmiotów świata zewnętrznego istnieć znaczy być postrzeganym (esse=percipi)

• Trudności dla tej teorii stanowiły zwłaszcza dwie rzeczy - trwałość rzeczy i jedność rzeczy. Czy ilekroć budzę się rano, tylekroć moja sypialnia tworzy się na nowo? Czy kiedy dziesięciu ludzi patrzy na dom, to istnieje dziesięć domów? Problem ten Berkeley rozwiązał w następujący sposób: rzeczy są postrzeżeniami nie tylko ludzi, ale i Boga. Jako postrzeżenia Boże mają trwałość i jedność. Bo kiedy żaden człowiek nie patrzy na daną rzecz, patrzy na nią Bóg, dlatego ta rzecz istnieje bez przerwy.

9.b. Wskaż na podstawowe różnice między teizmem a ateizmem.

TEIZM [gr.], wiara w Boga jedynego, osobowego, transcendentnego, będącego stwórcą świata i ludzi oraz sprawującego opiekę nad światem; również stanowisko filoz. przyjmujące istnienie takiego Boga; przeciwstawieństwo: ateizmu (niewiary w Boga), politeizmu (wielobóstwa), panteizmu (utożsamiającego Boga ze światem) i deizmu (negującego opatrzność Bożą, zakładającego, że Bóg świat stworzył, a potem pozostawił go własnemu biegowi); czasami utożsamiany z monoteizmem, chociaż, ściślej mówiąc, jest — obok deizmu — jedną z jego odmian; pojęcie t. zostało spopularyzowane w XVII w. przez pisarzy chrześc. w celu odróżnienia prawdziwej wiary chrześc. od deizmu.

ATEIZM - to światopogląd ontologicznie przeciwny teizmowi, odrzucający wiarę w istnienie bogów. Do ateistów zalicza się zarówno ludzi odrzucających wiarę w bogów jak i zaprzeczających ich istnieniu. W starożytności epikureizm zawierał elementy ateizmu, ale został wyparty z filozofii greckiej i rzymskiej gdy wpływy zyskało chrześcijaństwo. W czasach oświecenia koncepcja ateizmu powróciła jako określenie na przeciwników religii, ale pod koniec XVIII wieku stała się filozoficznym poglądem niewielkiej części intelektualistów. W XX wieku wraz z wzrostem popularności racjonalizmu i humanizmu ateizm stał się jednym z powszechnych poglądów. Ateizm dominuje wśród racjonalistów. Źródłem współczesnego ateizmu są najczęściej wzrastająca, w miarę rozwoju nauki, sprzeczność między twierdzeniami naukowymi a niektórymi wierzeniami religijnymi oraz bunt przeciwko rozumianym jako zachowawcze funkcjom religii.

7. Etymologia

W wczesnej starożytnej Grecji przymiotnik atheos (przedrostek a + Theos czyli bóg) oznaczał "pozbawiony wiary w bogów". Dodatkowe znaczenie zyskał w V wieku naszej ery - wyrażał także brak jakiegokolwiek związku z bogami, zaprzeczanie istnieniu bogów, czyli postawę bardziej aktywną. Współcześnie atheos tłumaczy się jako ateistyczny. W starożytności istniał także rzeczownik oznaczający ateizm - atheotēs. Do łaciny słowo atheos wprowadził Cyceron.

Polskie słowo ateizm, podobnie jak jego odpowiedniki w wielu innych europejskich językach, pochodzi z francuskiego athéisme. Francuskie słowo powstało z athée, "bezbożny, ateista", które pochodzi od Greckiego atheos. Słowa teizm i deizm w językach europejskich pojawiły się później niż ateizm, a ich znaczenie początkowo było odwrotne niż współczesne. Deizm był używany w takim znaczeniu jak teizm. Dopiero na przełomie XVII i XVIII wieku pod wpływem ateizmu przybrały obecne znaczenie.

8. Rodzaje ateizmu

Pierwsza próba określenia typologii ateizmu pojawiła się w religijnej apologetyce. Bardzo powszechnym rozróżnieniem był podział na praktyczny ateizm i spekulatywny ateizm (inaczej sceptyczny ateizm). Mianem praktycznego ateizmu określano bezbożność wywołaną przez moralne niepowodzenia, zamierzoną ignorancję i niewierność. Praktyczni ateiści zachowywali się tak, jakby Boga nie było - obywali się bez Boga i religii w życiu codziennym. Spekulatywny lub inaczej sceptyczny ateizm polegał zaś na tym, że negował możliwość istnienia Boga.

Początkowo teologowie negowali możliwość istnienia spekulatywnego ateizmu, bo nie dopuszczali możliwości, aby poprzez rozumowanie można było dojść do niewiary. W końcu jednak niemożliwe stało się zaprzeczanie, że spekulatywny ateizm istnieje - wówczas atakowano ateizm w taki sposób, że zawężano jego definicję, zarzucano mu niedopuszczalny dogmatyzm lub w inny sposób zniekształcano poglądy ateistów. Z tego powodu oraz przez pejoratywne konotacje ("bezbożny" jest nadal używany jako epitet) wielu ludzi, którzy teoretycznie powinni być określani mianem ateistów, odrzuca taką nazwę na rzecz alternatyw takich jak na przykład "agnostyk".

W filozofii ateizm oznacza odrzucenie wiary w bogów i przybiera trzy główne formy:

• 'słaby ateizm', zwany także negatywnym lub neutralnym ateizmem, pokrywający się częściowo z agnostycyzmem (który jest pojęciem szerszym niż słaby ateizm), oznacza brak wiary w egzystencje bogów. Ateiści tego rodzaju opowiadają się albo za przyjęciem nieistnieniem bogów z powodu braku dowodów ich istnienia i pewnych przesłanek za ich nieistnieniem, ale nie negują kategorycznie ich istnienia, albo nie mają zdania na temat ich istnienia, także z powodu braków dowodów. Twierdzą oni, że nie można dowieść niemożności istnienia Bogów, ale z drugiej strony nie ma też dowodów ich istnienia, więc nie należy przyjmować ani teizmu ani silnego ateizmu. Agnostycyzm jest pojęciem szerszym od słabego ateizmu ponieważ agnostykiem może być także teista. Teizm agnostyczny stwierdza, że nie możliwe jest poznanie Boga ani dowiedzenie jego egzystencji lub jej braku, ale zachowuje teistyczną wiarę. Wyróżnikiem słabego ateizmu od agnostycyzmu jest więc odrzucenie wiary. Potocznie słowo ateizm często używane jest w sensie zawężonym - bez słabego ateizmu, a słaby ateizm często jest mylony z agnostycyzmem. Jednak słaby ateizm i agnostycyzm nie są synonimami i niewierzący agnostyk jest ateistą.

• 'silny ateizm', zwany także pozytywnym ateizmem, wykluczaja możliwość istnienia Boga - na podstawie braku dowodów i obserwacji, na podstawie sprzecznych ze sobą (wewnętrznie) i dlatego niemożliwych do zaakceptowania konceptów Boga/bogów lub na podstawie braku możliwości racjonalnego sprawdzenia czy bogowie istnieją oraz na podstawie przesłanek przeciwnych. Może także wynikać z przyjęcia psychologiczno-socjologicznego podejścia do wiary oraz krytycznego nastawienia do systemu, który wymaga raczej wiary i konformizmu niż krytycznego myślenia.

• ateizm semiotyczny, polegający na tym, iż słowo "Bóg" nie godzi się z tzw. wymogiem Hume'a. Brzmi on następująco: "Słowo ma znaczenie poznawcze wtedy i tylko wtedy, gdy odnosi się, bezpośrednio lub pośrednio, do doświadczenia. Rozumiemy je, gdy potrafimy go użyć w zdaniu rozstrzygalnym przez doświadczenie.". Wyrazu „bóg” nie można odnieść do doświadczenia, ani w sposób bezpośredni ani pośredni, więc jest on pozbawiony sensu.

Pozytywiści logiczni tacy jak Rudolf Carnap i Alfred Ayer uważają jakiekolwiek dyskusje na temat bogów za nonsens. Zdanie "Czy bóg istnieje?" jest dla pozytywistów logicznych równoważne zdaniu "Jakiego koloru jest sobota?" - oba są nonsensowne i nie mają znaczących coś odpowiedzi. Słowo "bóg" jest dla nich tylko elementem semantyki pozbawionym znaczenia.

Źródło: Encyklopedia PWN,

Wikipedia

---