kredyty rolnicze, Wst˙p


1

Wstęp

1.1. Wprowadzenie.

Doświadczenia krajów wysokorozwiniętych potwierdzają, że rolnictwo jest gałęzią gospodarki narodowej, która wymaga wsparcia finansowego, aby uzyski-wać produkcję chociażby na średnim poziomie, zabezpieczającym potrzeby żywnościowe danego kraju.

Rolnictwo jest kapitałochłonną dziedziną gospodarki. Nakłady inwestycyj-ne na jednostkę dochodu narodowego są wyższe niż w innych gałęziach produkcji. Produkcja wiąże się z koniecznością inwestowania w budynki, maszyny i urządzenia, które w większości wykorzystywane są sezonowo. Okres zwrotu kapitału jest stosunkowo długi ze względu na cykl produkcyjny. Ponadto rentowność indywidualnych gospodarstw rolnych jest niewielka z powodu skali produkcji a także jej rozproszenia. Dlatego postęp w rolnictwie będzie zawsze uzależniony od zwrotu udziału kapitału w zasobach czynników własnego w rolnictwie jest procesem powolnym i niewystarczającym dla zdynamizowania przemian strukturalnych coraz większego znaczenia nabierają zewnętrzne źródła finansowania rolnictwa. Najważniejszym z tych źródeł jest kredyt bankowy, który jak dotychczas uzależniony jest od polityki gospodarczej Państwa wobec rolnictwa.

W Polsce od 1990 roku wprowadzany jest w życie nowy program gospodarczy. Dokonano wielu ograniczeń, polikwidowano dotacje i ulgi. Ureal-niono stopy procentowe wkładów pieniężnych i kredytów, stosownie do poziomu inflacji. Wyeliminowano także możliwości korzystania z niskoprocentowych kredytów, co wpłynęło na zachwianie równowagi produkcyjnej w rolnictwie. Szybko okazało się, że rolnicy nie mają pieniędzy na nabywanie środków obrotowych. Dlatego Rząd był zmuszony podjąć decyzję o wsparciu budżetowym stopy procentowej od kredytów dla rolnictwa. Powstał kredyt nawozowy i skupowy, a dysponentem środków na dopłaty do tych kredytów było Ministerstwo Finansów. W roku 1996 utworzono Fundusz Restrukturyzacji i Oddłużania Rolnictwa, który został zastąpiony powołaną w 1994 roku Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

Mając w perspektywie najbliższych lat włączenie Polski do struktur Unii Europejskiej, oczywistym stał się fakt, że rolnictwo jako specyficzny dział gospodarki narodowej bez pomocy Państwa nie będzie w stanie sprostać konkurencji rynkowej z rolnictwem zachodnim. Rolnictwo polskie, aby mogło stać się konkurencyjne i w przyszłości wkraczać na wymagające rynki zagra-niczne, powinno być wyposażone w instrumenty ekonomiczne wspierające rozwój nowoczesnych podmiotów w tej gałęzi gospodarki narodowej. Poza tym na przeludnionej polskiej wsi powinny powstawać nowe miejsca pracy dające możliwość zatrudnienia osobom bezrobotnym.

W polityce rolnej szczególnego znaczenia w dofinansowywaniu rolnictwa zaczęły nabierać kredyty preferencyjne. Praktyka wykazała, że w warunkach gospodarki rynkowej, udzielane kredyty preferencyjne spełniają swoje założenia i są jak najbardziej uzasadnione. Dzięki tym kredytom nie nastąpił jeszcze głębszy spadek produkcji i udało się złagodzić nabrzmiały społeczno-polityczny problem zadłużenia gospodarstw indywidualnych oraz ustabilizować warunki kredytowa-nia. Ujawniły się jednak pewne zjawiska, które obniżały efektywność kredytowania. Można tu wymienić:

Także sporo uchybień w funkcjonowaniu systemu udzielania kredytów preferencyjnych dopatrzyli się sami rolnicy, którzy z tych kredytów korzystali. Badania Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej przeprowa-dzone w 1996 roku wykazały, że głównymi czynnikami nadal ograniczającymi efektywność inwestycji w/g stopnia gradacji są:

Faktem jest jednak to, że Państwo dostrzegło problem z jakim od lat boryka się polskie rolnictwo, a mianowicie jego niedofinansowanie. Stworzenie możli-wości zaciągania przez rolników kredytów preferencyjnych stwarza więc szansę rozwoju rolnictwa tak, by mogło ono sprostać wymogom jakościowym i stało się jednocześnie ekonomicznie konkurencyjne w porównaniu z rolnictwem państw zachodnich.

1.2. Cel pracy.

Celem pracy jest analiza kredytowania indywidualnych gospodarstw rolnych przez banki, w szczególności zaś przez Bank Gospodarki Żywnościowej na obszarze województwa elbląskiego ze szczególnym uwzględnieniem kredytów preferencyjnych dla rolnictwa. Będzie to zatem próba oceny pomocy Państwa dla rolników realizowanej za pośrednictwem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Główna formą pomocy Państwa jest właśnie udzielanie tańszego preferencyjnego kredytu dla rolnika. Pomoc tę próbowano ocenić z punktu widzenia banków jak i samych rolników - kredytobiorców. Problem kredytowania rolnictwa jest nadzwyczaj istotny w sytuacji bardzo odczuwalnego i dotkliwego niedoboru własnego kapitału, szczególnie w rolnictwie polskim.

1.3. Metodyka pracy.

Materiały empiryczne do pracy zebrano i opracowano na podstawie danych z dokumentacji Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Starym Polu oraz banków działających na terenie województwa elbląskiego (głównie BGZ w Malborku i banków spółdzielczych), współpracujących z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Zebrany materiał obejmuje 8 Rejonowych Zespołów Doradztwa Rolniczego funkcjonujących w ramach ODR w Starym Polu, a obejmujących 42 gminy województwa elbląskiego. Materiał ten opracowany został statystycznie i przedstawiony w formie tabel i wykresów. Dokonano analizy struktury udzielonych kredytów preferencyjnych w latach 1994 - 1996 i w ten sposób określono główne trendy w korzystaniu z linii kredytowych w rolnictwie województwa elbląskiego.

W pracy zastosowano analizę ekonomiczną pozioma i pionową. Dane dotyczące poniesionych nakładów inwestycyjnych oraz innych wydatków skierowanych na zwiększenie powierzchni gospodarstwa, kierunków produkcji oraz jej unowocześnienia przedstawiono w tabelach od 1 do 12 uwzględniających grupy obszarowe gospodarstw. Analizę oparto na wskaźnikach struktury omawianego zagadnienia. Wszystkie dane dotyczące kwot nakładów i kredytów podano w PLN.

2

Charakterystyka indywidualnych gospodarstw rolnych województwa elbląskiego

Pierwszy spis rolny przeprowadzony w 1996 roku wykazał, że na teranie woj. elbląskiego znajdowało się 25.991 gospodarstw rolnych o bardzo dużym zróżnicowaniu produkcyjnym, technologicznym, organizacyjnym i demograficz-nym oraz usytuowaniu na rynku rolny,

W sektorze prywatnym spisano 25.934 gospodarstwa, czyli 99,8 % wszyst-kich jednostek, które w swoim władaniu posiadały 89,9 % użytków rolnych.

W województwie elbląskim przeciętna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych była duża i wynosiła 16,45 ha - co daje drugą lokatę w kraju po województwie szczecińskim ze średnią 17,00 ha. W ostatnich ośmiu latach średnia wielkość gospodarstwa wzrosła o 5,10 ha, co było wynikiem przemian strukturalnych i organizacyjnych w rolnictwie.

W latach 1988 - 1996 liczba indywidualnych gospodarstw rolnych uległa zmniejszeniu o 5,6 %. Wyraźnie zmniejszyła się liczba gospodarstw w grupie obszarowej 10 -15 ha UR (o 36,1 %) i 5 - 10 ha (o 19,2 %), natomiast wzrosła liczba gospodarstw o powierzchni 1 - 5 ha (o 12,7 %) i powyżej 15 ha (o 19,2 %).

Przeważająca większość indywidualnych gospodarstw rolnych (66,0 %) gospodaruje wyłącznie gruntami dzierżawionymi. W latach 1990 - 1996 nastąpiły znaczące zmiany w powierzchni poszczególnych gospodarstw rolnych, co obrazuje wykres nr 1.

Wykres 1. Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych według charakteru zmian, jakie zaszły w latach 1990 - 1996 w powierzchni użytków rolnych w %.

Źródło: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie elbląskim, Urząd Statystyczny w Elblągu 1997.

W obrocie ziemią uczestniczyło 36,2 % gospodarstw rolnych, z czego 29,0 % gospodarstw zwiększyło swój obszar, zaś 6,7 % zmniejszyło obszar swojego gospodarstwa.

Użytkownikami gospodarstw rolnych były w przeważającej części (56,9 %) osoby w wieku produkcyjnym mobilnym (18 - 44 lata). W wieku produk-cyjnym niemobilnym było 34,1 % użytkowników, natomiast w wieku poproduk-cyjnym było 9,0 % użytkowników.

Poziom wykształcenia użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych można określić jako niski. Wykształceniem podstawowym ukończonym i nie-ukończonym legitymowało się 41,3 % użytkowników, zasadniczym zawodowym 33,6 %, średnim ogólnokształcącym i zawodowym 20,5 %, policealnym 0,9 % i wyższym 3,7 %. Wykształcenie rolnicze o różnym poziomie posiadało 53,8% użytkowników, z czego tylko 1,8 % na poziomie wyższym, 8,8 % na poziomie policealnym i średnim rolniczym, 10,8 % po zasadniczym zawodowym z 32,4 % ukończyło kurs rolniczy.

Pod względem rodzaju produkcji dla 40,4 % gospodarstw wiodącym kierunkiem była produkcja roślinna, a dla 18,7 % produkcja zwierzęca. Udział indywidualnych gospodarstw rolnych zajmujących się produkcją roślinną w poszczególnych gminach województwa elbląskiego przedstawia kartogram 1, zaś produkcję zwierzęcą kartogram 2.

Nakłady na działalność gospodarczą w postaci nakładów inwestycyjnych i wydatków bieżących na cele produkcyjne w roku gospodarczym 1995/1996 przedstawia tabela nr 1.

Tabela 1. Udział gospodarstw ponoszących nakłady inwestycyjne i bieżące wydatki na cele produkcyjne według grup obszarowych użytków rolnych.

Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych

Grupy obszarowe gospodarstw

w grupie obszarowej UR = 100

ogółem = 100

ponoszący nakłady inwestycyjne i bieżące = 100

Razem

93,7

93,7

100,0

1 - 5 ha

86,1

26,8

28,6

5 - 20 ha

96,4

46,6

49,8

powyżej 20 ha

99,0

20,3

21,6

Źródło: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych w woj. elbląskim, Urząd Statystyczny w Elblągu 1997 r.

Wydatki tego rodzaju poniosło 14.720 indywidualnych gospodarstw rolnych tj. 93,7 % ogółu gospodarstw. W gospodarstwach małych 1 - 5 ha UR nakłady finansowe poniosło 86,1 % gospodarstw, w gospodarstwach średnich 5 - 20 ha UR 96,4 % gospodarstw, zaś w gospodarstwach dużych - powyżej 20 ha UR tylko 21,6 % gospodarstw. W strukturze tych gospodarstw dominujący udział miały gospodarstwa średnie (49,8 %).

Informacje dotyczące zakupu gruntów w roku gospodarczym 1995 - 1996 przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Udział gospodarstw dokonujących zwiększenia powierzchni w postaci zakupu gruntów według grup obszarowych użytków rolnych.

Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych

Grupy obszarowe gospodarstw

w grupie obszarowej UR = 100

ogółem = 100

dokonujących zwiększenia powierzchni = 100

Razem

7,4

7,4

100,0

1 - 5 ha

2,0

0,6

8,3

5 - 20 ha

4,9

2,4

31,9

powyżej 20 ha

21,7

4,4

59,8

Źródło: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych w woj. elbląskim, Urząd Statystyczny w Elblągu, 1997.

Z analizy danych wynika, że zakupu dokonano 1.169 indywidualnych gospodarstw rolnych, co stanowi 7,4 % ogółu. Występują zróżnicowania w gru-pach obszarowych. Najwyższy udział w zakupach ziemi miały gospodarstwa duże (4,4 %). Wśród ogólnej liczby gospodarstw dużych zakupu dokonało 21,7 %. Zakupu gruntów głównie (85,3 %) dokonywały gospodarstwa typu roślinnego, a wiek ich użytkowników określony został jako produkcyjny mobilny (18 - 44 lata).

Do nakładów inwestycyjnych na wyposażenie gospodarstw w środki trwałe zaliczono nakłady na zakup ciągników, maszyn i urządzeń rolniczych, budowę, remont i modernizację budynków mieszkalnych oraz gospodarskich. Informacje dotyczące zakupu ciągników w grupach obszarowych gospodarstw przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Udział gospodarstw dokonujących zakupu ciągników według grup obszaro-wych użytków rolnych.

Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych

Grupa obszarowa gospodarstw

w grupie obszarowej UR = 100

ogółem = 100

dokonujących zakupu ciągników = 100

Razem

3,1

3,1

100,0

1 - 5 ha

0,6

0,2

5,7

5 - 20 ha

2,2

1,0

34,1

powyżej 20 ha

9,2

1,9

60,2

Źródło: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych w woj. elbląskim, Urząd Statystyczny w Elblągu 1997.

Z analizowanej zbiorowości gospodarstw zakupu ciągników dokonało 490 jednostek, czyli 3,1 % ogółu. Jest to ilość niewielka wskazująca na trudności ekonomiczne gospodarstw indywidualnych. Racjonalne użytkowanie ciągników wymaga corocznych zakupów co najmniej 3 - krotnie większych.

Tabela 4. Udział gospodarstw dokonujących zakupu i urządzeń rolniczych w/g grup obszarowych użytków rolnych.

Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych

Grupy obszarowe gospodarstw

w grupie obszarowej UR = 100

ogółem = 100

dokonujących zakupu maszyn i urządzeń rolniczych = 100

Razem

8,9

8,9

100,0

1 - 5 ha

3,1

1,0

10,8

5 - 20 ha

8,5

4,1

46,2

powyżej 20 ha

18,8

3,8

43,0

Źródło: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych w woj. elbląskim, Urząd Statystyczny w Elblągu 1997.

Natomiast z analizy danych zawartych w tabeli 4 wynika, że zakupu maszyn i urządzeń rolniczych w roku gospodarczym 1995 - 1996 dokonało 1.402 gospodarstwa, czyli 8,9 % ogółu. W strukturze zakupu dominowały gospodarstwa średnie (46,2 %) oraz duże (43,0 %).

Nakłady na budowę, remont i modernizację budynków mieszkalnych poniosło 2.829 gospodarstw, a stanowiło to 18,1 % ogółu. Dominujący udział miały tu gospodarstwa średnie (48,1 %). W ogólnej liczbie gospodarstw średnich udział ten stanowił 17,9 %, zaś w ogólnej liczbie gospodarstw dużych udział ten stanowił 22,4 %.

Nakładów na budowę, remont i modernizację budynków gospodarskich dokonało 1.646 gospodarstw, co stanowiło 10,4 % ogółu. W gospodarstwach średnich tego rodzaju nakłady poniosło 10,8 % tej liczby, a w strukturze gospodarstw również dominowały te gospodarstwa (49,8 %). Wśród gospodarstw dużych nakłady tego typu poniosło 19,2 % zbiorowości.

Nakładów na wyposażenie gospodarstw w środki trwałe dokonywali głów-nie użytkownicy w wieku 18 - 44 lata. W tego rodzaju nakładach dominowały gospodarstwa typu rolniczego, zaś dominującą grupą ponoszącą nakłady inwesty-cyjne byli użytkownicy z wykształceniem zawodowym.

Na rozbudowę infrastruktury technicznej gospodarstwa w roku 1995/1996 nakłady poniosło 1.777 indywidualnych gospodarstw rolnych, co stanowiło 11,3 % ogółu. W strukturze tych nakładów dominowały gospodarstwa średnie (48,6 %), a duże stanowiły 32,4 %. Wśród gospodarstw małych nakłady tego rodzaju dotyczyły 6,9 % tej zbiorowości, natomiast w grupie średnich 11,4 %, a w grupie dużych 17,9 %. Potwierdza się zatem tendencja, że gospodarstwa duże dysponujące większymi możliwościami finansowymi ponoszą też większe nakła-dy na infrastrukturę techniczna. Znamiennym jest fakt, że gospodarstwa produkujące głównie na rynek miały udział 81,8 % wśród gospodarstw pono-szących nakłady na infrastrukturę techniczną.

Nakłady na zwiększenie lub modernizację produkcji rolnej obejmują nakłady na produkcję roślinną oraz zwierzęcą. Nakłady na zwiększenie produkcji roślinnej poniosło 678 gospodarstw, co stanowiło 4,3 % ogółu. Udział gospo-darstw średnich był dość znaczący i wynosił 49,7 %, a wśród tej grupy tego rodzaju nakłady poniosło 4,4 % jednostek. Nakłady na zwiększenie produkcji zwierzęcej poniosły 692 gospodarstwa czyli 4,4 % ogółu. W strukturze domino-wały co prawda gospodarstwa średnie (47,4 %) lecz gospodarstwa duże stanowiły 43,1 %.

Do wydatków ponoszonych na bieżącą działalność gospodarczą zaliczono: wydatki na dzierżawę gruntów i wydatki na zakup środków ochrony roślin, nawozów, paliwa, usług rolniczych itp.

Dane dotyczące wydatków na dzierżawę gruntów w gospodarstwach zawarto w tabeli 5.

Tabela 5. Udział gospodarstw ponoszących wydatki na dzierżawę gruntów według obszarowych użytków rolnych.

Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych

Grupy obszarowe gospodarstw

w grupie obszarowej UR = 100

ogółem = 100

ponoszących wydatki = 100

Razem

28,1

28,1

100,0

1 - 5 ha

24,7

7,7

27,5

5 - 20 ha

21,1

10,2

36,3

20 ha i więcej

49,6

10,2

36,2

Źródło: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych w woj. elbląskim, Urząd Statystyczny w Elblągu 1997.

Z analizy informacji wynika, że tego rodzaju wydatki poniosło 4.406 gospodarstw, co stanowiło 28,1 % ogółu. Wśród grup obszarowych badanej zbiorowości występuje nieznaczne zróżnicowanie jeśli udział gospodarstw średnich wynosił 36,3 % to gospodarstw dużych 36,2 %. Jednakże w swoich grupach koszty dzierżawy ponosiło 21,1 % gospodarstw średnich i 49,6 % gospodarstw dużych.

Wydatki na zakup środków ochrony roślin, nawozów, usług rolniczych itp. poniosło 14.415 indywidualnych gospodarstw rolnych i stanowiło to 91,8 % ogółu. W tego rodzaju wydatkach udział gospodarstw średnich (5 - 20 ha UR) był znaczący i wynosił 50,5 %. Wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa wzrastał udział gospodarstw ponoszących wydatki na wspomniane cele, co obrazuje tabela 6.

Tabela 6. Udział gospodarstw ponoszących wydatki na zakup środków obrotowych i usług rolniczych według grup obszarowych użytków rolnych.

Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych

Grupy obszarowe gospodarstw

w grupie obszarowej UR = 100

ogółem = 100

ponoszących wydatki = 100

Razem

91,8

91,8

100,0

1 - 5 ha

81,0

25,3

27,5

5 - 20 ha

95,8

46,3

50,5

20 ha i więcej

98,7

20,2

22,0

Źródło: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych w woj. elbląskim, Urząd Statystyczny w Elblągu 1997.

Wyposażenie w siłę pociągową indywidualnych gospodarstw rolnych w województwie elbląskim jest słabe i wysoce niewystarczające w porównaniu do potrzeb i jakości gleb, gdzie przeważają gleby ciężkie i trudne w uprawie. Mechaniczną siłę pociągową posiadało 63,6 % gospodarstw. Ponadto przeważały ciągniki stare i wyeksploatowane. Nowymi ciągnikami dysponowało tylko 23,5 % ogółu rolników, a 40,1 % rolników posiadało ciągniki 10-letnie i starsze. Więcej niż jeden ciągnik posiadało 19,2 % ogółu rolników, w tym 4 i więcej ciągnikami dysponowało 1,2 % gospodarstw.

Dokonana przez rolników samoocena stanu własnego gospodarstwa i perspektyw z nim związanych wykazała, że prawie 45 % rolników określiła swoje gospodarstwa jako nierozwojowe i tylko 29,1 % z nich widzi przed sobą możliwości rozwoju gospodarstwa (Wykres 2).

Wykres 2. Struktura liczby indywidualnych gospodarstw rolnych według samooceny użytkownika dotyczącej perspektyw rozwojowych prowadzonego gospodarstwa w %.

Źródło: Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych w woj. elbląskim, Urząd Statystyczny w Elblągu 1997.

Pod względem zamierzeń do 2000 roku 71,9 % użytkowników indywidu-alnych gospodarstw rolnych nie zamierzało powiększać produkcji rolniczej. Przejść na emeryturę lub rentę oraz przekazać lub sprzedać gospodarstwo zamie-rzało 0,6 % użytkowników. Natomiast 6,1 % rolników indywidualnych nie miało opinii, co do dalszych losów własnego gospodarstwa.

W województwie elbląskim około 60 % powierzchni gruntów rolnych to ziemie po dawnych PGR - ach i POHZ - tach wymagających odpowiedniego zagospodarowania. Dodatkowo trudne i specyficzne warunki klimatyczno - glebowe panujące na tym terenie podnoszą koszty działalności rolniczej. Ubogie rolnictwo indywidualne w województwie bez dopływu kapitału zewnętrznego nie jest i nie będzie w stanie podnieść produkcji towarowej na wyższy poziom z utrzymaniem konkurencji finansowej. Dlatego też w celu prawidłowego zagospo-darowania mienia po gospodarstwach państwowych w siedmiu województwach, w tym w województwie elbląskim wprowadzony został pilotażowy program osadnictwa rolniczego.

3

Kredytowanie rolnictwa indywidualnego w województwie elbląskim

W Polsce kredyt nigdy nie odgrywał silnej roli wśród innych instrumentów finansowych restrukturyzacji rolnictwa. Podejmowane w tym zakresie próby w latach PRL, ze względów doktrynalnych, miały ograniczony charakter, a gospodarstwa specjalistyczne i kooperujące, które śmiało korzystały z kredytów były stosunkowo nieliczne i ich prosperity skończyły się dość dramatycznie na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Urealnienie stóp procen-towych, silna inflacja i ogólnie trudna sytuacja ekonomiczna gwałtownie ograniczały korzystanie z kredytów, a tzw. pułapka kredytowa na wiele lat utrwaliła nieufność rolników do banków.

Zadłużenie rolnictwa w Polsce w porównaniu z krajami rozwiniętymi gospodarczo jest ogólnie biorąc 3 - 4 krotnie niższe i taka sytuacja utrzymuje się od lat. Jest to cecha charakterystyczna dla zacofanego, biednego rolnictwa, w którym restrukturyzacja i modernizacja potencjału wytwórczego przebiega wolno. Dlatego pozytywne zmiany w rolnictwie polskim wymagają ogromnych nakładów finansowych związanych nierozerwalnie z wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich.

3.1. Rodzaje i kwoty udzielonych kredytów preferencyjnych.

W celu realizacji zadań wynikających z polityki rolnej Państwa na mocy ustawy z 29 grudnia 1993 roku powołano Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Ustawa ta weszła w życie 19 stycznia 1994 roku. Powołana Agencja zastąpiła utworzony w połowie 1992 roku Fundusz Restruk-turyzacji i Oddłużania Rolnictwa. Fundusz ten zajmował się restrukturyzacją długów rolników, którzy zaciągnęli kredyt przed 14 listopada 1991 r. i znaleźli się w trudnej sytuacji finansowej spowodowanej gwałtownym wzrostem oprocento-wania kredytów. Jednak w przeciwieństwie do wspomnianego funduszu, Agencja nie miała na celu wykupywanie wierzytelności od banków a pośrednie uczest-niczenie w przyznawaniu tańszych kredytów. Zasadniczym celem powołania Agencji było utworzenie systemu instytucjonalnego wspierającego inwestycje produkcyjne w rolnictwie, przetwórstwie rolno - spożywczym, usługach dla rolnictwa oraz w szeroko rozumianej infrastrukturze wsi. Podstawową formą pomocy finansowej poprzez działania Agencji są dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych pobieranych na cele inwestycyjne i eksploatacyjne przez podmioty gospodarcze prowadzące działalność w zakresie rolnictwa, przetwór-stwa rolno - spożywczego i usług rolniczych. Dzięki tym dopłatom banki mogą udzielać rolnikom kredyty preferencyjne na dogodnych warunkach spłaty. Poza niższym oprocentowaniem kredytów dla kredytobiorcy, oprocentowany system nie odbiega od powszechnie obowiązującego komercyjnego systemu kredyto-wego, gdyż zgodnie z prawem bankowym, bank udziela kredytu ze środków własnych na celowe przedsięwzięcie inwestycyjne, badając jego efektywność i zdolność kredytową kredytobiorcy. Kredyt preferencyjny, będący polską specyfi-ką jest lepszym i ekonomicznie sprawniejszym instrumentem od dotacji bezpośrednich, gdyż powoduje większy efekt mnożnikowy, czyli wiąże więcej środków własnych benificjentów oraz przynosi większe efekty pośrednie w poszczególnych ogniwach całej gospodarki. Ponieważ największe efekty mnożni-kowe przynoszą nakłady, które:

Ze względu na maksymalny okres kredytowania oraz poziom oprocen-towania dla kredytobiorcy, kredyty z dopłatą ARiMR można podzielić na cztery główne grupy:

Kredyty inwestycyjne przeznaczone na finansowanie przedsięwzięć inwesty-cyjnych polegających na modernizacji, adaptacji, budowie i rozbudowie gospodarstw rolnych, zakładów przetwórstwa rolno - spożywczego oraz zakładów świadczących usługi dla rolnictwa, urządzaniu gospodarstw rolnych, a także zakupie: nieruchomości rolnych, zakładów, maszyn i urządzeń oraz stada podstawowego zwierząt gospodarskich. Kredyty te są udzielane do kwoty 500 tyś. zł na gospodarstwo rolne lub do 2 mln zł na działy specjalne produkcji rolnej, przetwórstwo rolno - spożywcze, usługi dla rolnictwa, przy minimalnym udziale środków własnych kredytobiorcy wynoszącym odpowied-nio 20 % lub 30 % wartości inwestycji. Maksymalny okres kredytowania wynosi 8 lat z możliwością uzyskania karencji w spłacie kapitału do 2 lat i oprocentowaniu dla kredytobiorcy w wysokości połowy oprocentowania ustalonego przez bank finansujący inwestycję.

Kredyty branżowe i regionalne przeznaczone na finansowanie wybranych inwestycji wspierających rozwój gałęzi produkcji rolnej i branż przemysłu rolno - spożywczego, które Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej uznał za strategiczne dla rozwoju całego polskiego rolnictwa i gospodarki żywnościowej lub też przedsięwzięć inwestycyjnych strategicznych dla przyś-pieszenia rozwoju gospodarczego terenów wiejskich w danym regionie kraju. W roku stosowane były dopłaty do oprocentowania 11 linii kredytów branżowych o zasięgu ogólnopolskim i 16 linii kredytów regionalnych. Kredyty te są przeznaczone na finansowanie inwestycji modernizacyjnych, czyli zakup nowoczesnych linii technologicznych w zakładach przetwórstwa rolno - spożywczego oraz maszyn i urządzeń rolniczych. Ponadto 4 linie kredytów regionalnych przeznaczone są na finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych przyśpieszających rozwój turystyki wiejskiej.

Kwota tych kredytów nie może przekroczyć:

Maksymalny okres kredytowania wynosi 8 lat, z możliwością uzyskania karencji w spłacie do 3 lat. Oprocentowanie kredytu dla kredytobiorcy wynosi 25 % oprocentowania ustalonego przez bank finansujący inwestycję.

Kredyty przeznaczone na zakup gruntów rolnych, utworzenie lub urządzenie gospodarstw rolnych przez młodych rolników oraz wspierające proces tworze-nia gospodarstw osadniczych na gruntach Skarbu Państwa. Poziom dopłat Agencji do oprocentowania kredytów jest największy, gdyż ich oprocento-wanie dla kredytobiorcy wynosi 0,25 stopy redyskontowej weksli przyjmowanych od banków do redyskonta przez Narodowy Bank Polski. Okres spłaty kredytu wynosi 15 lat z możliwością uzyskania karencji w spłacie kapitału do 2 lat.

Głównym celem tych linii kredytowych jest:

Kredyty przeznaczone na finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych realizo-wanych przez osoby fizyczne i prawne, tworzące nowe miejsca pracy w działalnościach pozarolniczych w gminach gwarantujących zatrudnienie ludności wiejskiej.

Celem jest zmniejszenie bezrobocia jawnego i ukrytego na wsi i hamowanie migracji ludności do miast. Maksymalna kwota kredytu nie może przekroczyć 60 % wartości nakładów inwestycyjnych na zadanie, ale nie więcej niż 2 mln zł. Okres kredytowania wynosi 6 lat, a okres karencji w spłacie kapitału do jednego roku i przy oprocentowaniu w wysokości połowy oprocentowania ustalonego przez bank kredytujący.

Ogółem od początku działalności Agencji, czyli od 19 stycznia 1994 roku do końca 1996 roku 35 banków współpracujących z Agencją zawarło ogółem 110.159 umów kredytowych na łączną kwotę 3.533.441 tyś. zł w tym w:

Kredyty inwestycyjne uzupełnione o środki własne kredytobiorców umożliwiły realizację inwestycji o łącznej wartości 7.200 mln zł. Z tego zainwestowano około:

Większość, bo około 70 % środków przeznaczono na zakup maszyn i urządzeń rolniczych oraz nowoczesnych linii technologicznych dla przetwórstwa rolno - spożywczego.

W latach 1994 - 1996 dopłaty Agencji do oprocentowania kredytów inwestycyjnych spowodowały, że 1 złotówka dopłat kreowała kredyt inwesty-cyjny w wysokości 6,49 zł, wiążąc jednocześnie w formie udziału własnego 2,99 zł środków własnych inwestorów.

W roku 1996, w którym odnotowano największy popyt na preferencyjne kredyty inwestycyjne, środki publiczne przekazane Agencji na dopłaty do oprocentowania tych kredytów stanowiły 0,35 % całkowitych wydatków budżetu państwa.

Oprócz kredytów inwestycyjnych rolnicy mają możliwość korzystania z kredytów obrotowych udzielanych przez banki. Głównym celem kredytów obrotowych jest poprawa płynności finansowej rolników oraz podmiotów zajmujących się skupem i przetwórstwem rolno - spożywczym. Rolnictwo charakteryzuje się bowiem długim cyklem produkcyjnym , zaś skup produktów rolnych w znacznym stopniu ma charakter sezonowy.

W 1996 roku kredyty obrotowe udzielane były krajowym podmiotom gospodarczym prowadzącym produkcję rolną za pośrednictwem 21 banków na okres 12 miesięcy. Maksymalna wysokość zaciągniętego kredytu nie mogła przekraczać równowartości 10 q żyta. Oprocentowanie kredytów dla kredyto-biorcy wynosi 0,4 stopy redyskonta weksli, zaś wysokość dopłat Agencji do oprocentowania kredytów ustalono na poziomie 0,8 stopy redyskonta weksli. W roku 1996 ceny środków do produkcji rolnej wzrosły o 20,1 %, zaś ceny produktów rolnych wzrosły tylko o 15,6 %. Oznacza to pogorszenie relacji cenowych dla rolników.

Ogółem w 1996 r. banki udzieliły 667.761 kredytów na zakup rzeczowych środków do produkcji rolnej na łączną kwotę 2.118.922 tyś. zł. Kredyty te doty-czyły obszaru 9,7 mln ha UR - co oznacza, że pomocą kredytową objęto 52 % całkowitej powierzchni użytków rolnych w kraju.

O największe kwoty kredytów preferencyjnych na finansowanie inwestycji w latach 1994 - 1996 występowali wnioskodawcy zamierzający inwestować na terenie województw: radomskiego, olsztyńskiego, poznańskiego, opolskiego, toruńskiego i elbląskiego.

W analizowanym okresie województwo elbląskie plasowało się także w czołówce, bo na 14 miejscu w kraju pod względem wysokości kredytów inwestycyjnych udzielonych przez banki w poszczególnych województwach.

W województwie elbląskim opiniowanie przedsięwzięć inwestycyjnych rozpoczęto z dniem 28 kwietnia 1994 roku i w miarę rozszerzania oferty Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w zakresie dopłacania do kredytów preferencyjnych wzrastała ilość wydawanych opinii w poszczególnych latach (Tabela 7).

Tabela 7. Liczba wydawanych opinii , kwota planowanych nakładów oraz kredytów* w latach 1994 - 1996.

Lata

Liczba wydanych opinii

Kwota planowanych nakładów (tyś. zł)

Kwota planowanych kredytów (tyś. zł)

1994

410

59.420,5

40.613,5

1995

1.121

87.495,2

57.735,3

1996

2.196

144.241,1

106.261,6

* dotyczy kredytów preferencyjnych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z ODR w Starym Polu.

Ilość wydanych w 1996 roku opinii przez ODR w Starym Polu dla rolników województwa elbląskiego była wyższa o 270 % w porównaniu do roku 1995 i ponad 5 - krotnie wyższa od roku 1994. Szczegółowe dane dotyczące planowanych przedsięwzięć inwestycyjnych zaopiniowanych przez ODR w Starym Polu w latach 1994 - 1996 przedstawiono w tabeli 8.

Z analizy danych wynika, że jeśli w roku 1994 wydano 432 opinie pozytywne, to zaś w roku 1995 - 1.127 opinii, a w roku 1996 ilość ta została prawie podwojona i wyniosła 2.196 pozytywnie zaopiniowanych wniosków inwestycyjnych. W 1994 roku 22 opinie, a w 1995 roku 6 opinii utraciło ważność z powodu przeterminowania, zmiany koncepcji inwestowania itp.

Wartość planowanych przedsięwzięć inwestycyjnych w roku 1996 stano-wiła 173 % wartości zadań odnotowanych w roku 1995. Największa dynamika wzrostu nastąpiła w przedsięwzięciach rolniczych tak pod względem ilościowym, jak i wartościowym. Otóż w roku 1994 ODR w Starym Polu wydał 359 pozytywnych opinii, w roku 1995 opinii pozytywnych było 867, a w roku 1996 już 1.778 opinii na przedsięwzięcia inwestycyjne. Z przytoczonych danych wynika, że w roku 1996 wydano prawie 5 - krotnie więcej opinii pozytywnych na inwestycje rolnicze niż w 1994 roku. Wartościowo proporcje te są zbliżone.

W grupie opinii na realizację przedsięwzięć w ramach programów branżo-wych i regionalnych nastąpiło pewne zmniejszenie w stosunku do roku 1995, gdyż wydano 148 opinii tj. o 34 mniej niż w roku 1995. Zmniejszenie to było wynikiem możliwości skorzystania przez rolników, którzy nie ukończyli 40 lat życia z korzystniejszej linii kredytowej na utworzenie lub urządzenie gospodarstw rolnych.

Dużym zainteresowaniem rolników cieszyła się możliwość skorzystania z zasad stosowania i zwiększenia dopłat Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa do procentowania kredytów inwestycyjnych udzielonych przed dniem wejścia w życie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1996 roku. Na podstawie oświadczeń banków o rolniczym przeznaczeniu wcześniej udzielo-nych kredytów w roku 1996 wydano 137 opinii na zwiększenie dopłat. Znalazło to odbicie w pozycji „inne przedsięwzięcia” omawianej tabeli 8 i wartościowy zadań inwestycyjnych w odniesieniu do roku 1995.

Z dniem 24 lutego 1996 zaczęło funkcjonować rozporządzenie Rady Mini-strów z dnia 30.01.96 r. rozszerzające ofertę pomocy finansowej w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy w środowisku wiejskim oraz ofertę na realizację przedsięwzięć w ramach programów branżowych i regionalnych. Poszerzona oferta znalazła odbicie we wzroście aktywności ludności w gminach wiejskich i miejsko - wiejskich w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy. W roku 1996 aż 12 podmiotów gospodarczych wystąpiło o przyznanie kredytów preferencyjnych na przedsięwzięcia tworzące nowe miejsca pracy w działalnościach pozarol-niczych w gminach wiejskich oraz miejsko - wiejskich gwarantujących zatrudnienia ludności wiejskiej. W ramach tych przedsięwzięć zaplanowano utworzenie 174 nowych miejsc pracy, a mianowicie w:

W roku 1995 wydano 27 opinii na przedsięwzięcia realizowane w ramach tzw. małej przedsiębiorczości, zaś w 1996 takich opinii wydano już 73, czyli odnotowano ponad 270 % wzrost. W ramach tych przedsięwzięć zaplanowano utworzenie 239 nowych stałych miejsc pracy przez 69 podmiotów gospodar-czych. Tabela 9 zawiera dane dotyczące zaplanowanych przedsięwzięć inwestycyjnych w podmiotach gospodarczych o różnym profilu działalności.

Tabela 9. Liczba planowanych przedsięwzięć inwestycyjnych w zakresie tworzenia nowych stałych miejsc pracy w 1996 roku w województwie elbląskim.

Kierunki produkcji

Liczba planowanych przedsięwzięć

Liczba planowanych nowych miejsc pracy

Przetwórstwo drewna

11

56

Przetwórstwo spożywcze

6

31

Usługi mechanizacyjne i

prod. - transportowe

16

46

Usługi turystyczno - gastronomiczne

6

17

Usługi handlowe

20

52

Produkcja różna

10

37

Razem

69

239

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów ODR w Starym Polu.

Na realizację przedsięwzięcia podmioty wystąpiły o przyznanie 60.000 zł kredytu preferencyjnego w bankach województwa elbląskiego. Planowane miej-sca pracy utworzono w 24 gminach województwa elbląskiego a najwięcej w gminach: Susz - 35, Prabuty - 28, Stegna - 20, Braniewo - 18, Stary Targ - 17, Malbork - 14, Sztum - 13 i Płoskinia 12. Znaczącym zainteresowaniem rolników cieszył się zakup ziemi celem powiększenia własnego gospodarstwa rolnego. W roku 1995 wydano 310 pozytywnych opinii na zakup ziemi, zaś w 1996 roku 404 opinie odnotowując 30 % wzrostu.

W analizowanym okresie najwyższe dynamika wystąpiła w zakresie opiniowania przedsięwzięć na utworzenie lub urządzenie gospodarstw rolnych przez osoby, które nie ukończyły 40 lat życia. W roku 1995 wydano 245 takich opinii, zaś w 1996 aż 1.036, co stanowi 423 % wzrostu.

Młodzi rolnicy z reguły byli zainteresowani kompleksowymi nakładami inwestycyjnymi na swoje gospodarstwa i dotyczyły one przede wszystkim zakupu sprzętu, modernizacji i budowy pomieszczeń gospodarskich oraz zakupu inwentarza żywego. Szczegółowe dane dotyczące planowanych inwestycji, liczby oraz kwot przyznanych kredytów preferencyjnych przedstawiono w tabeli 10.

Tabela 10. Planowane inwestycje, udzielone kredyty w rolnictwie przetwórstwie, usłu-gach rolniczych i przedsiębiorczości pozarolniczej w 1996 r.

Wyszczególnienie

Liczba wydanych opinii

Liczba podmiotów

Planowane inwestycje w zł

Planowane kredyty

w zł

Liczba przyznanych kredytów

Wartość przyznanych kredytów

Kred. Inwestycyjne

371

329

35925077

25571333

232

16326776

w rolnictwie

329

297

22014625

16415033

220

13330757

w dz. Specjalnych

8

7

1150191

791887

1

79968

w przetw. Rol. spoż.

25

17

11034953

7160813

4

2504351

w usług. Rolniczych

9

8

1725308

1203600

7

411700

Kredyty na zakup ziem

404

358

9517369

6332523

301

4429906

Kredyty dla mł. roln.

1036

876

56636476

44828531

776

29355140

Kredyty Branż. i Reg.

148

128

27498947

20060897

81

7868347

mod. mlecz. przetwórstwo

6

5

13273555

9263558

4

2551627

mod. mlecz. rolnicy

109

92

11838201

8937766

58

4671520

bydło mięsne

10

8

494762

395624

7

274400

nawod. Ciśnieniowe

1

1

292000

204000

0

0

przechowalnictwo zbóż

18

18

755429

584149

10

146000

przetw. Ziemniaka

3

3

785000

627800

2

224800

reg. pr. Cukrownictwa

1

1

60000

48000

0

0

Kredyt na Rozp. Prod.

4

4

212359

142727

0

0

Kredyt na Wznow. Prod.

0

0

0

0

0

0

Zwiększ. Dopłat Agen.

137

137

0

2406089

23

821345

Kredyt na Miejsca Pr.

13

12

8046985

4315000

6

2750000

Kredyt po klęskach

1

1

49083

30000

0

0

Spłata Wierzyt. FRiOR

9

9

0

266864

0

0

Poż. na Małą Przed.

73

69

6354824

2307650

46

1377400

Ogółem Kredyty i Poż.

2050

1777

144241120

103588661

1442

62107569

Ogółem Kr. I Dopłaty

2196

1923

144241120

106261614

1465

62928914

Źródło: Biuletyn ODR Stare Pole, kwiecień 1997 r.

W roku 1996 banki województwa elbląskiego udzieliły 232 kredyty inwestycyjne na kwotę 16.326.776 zł, czyli średnia wysokość kredytu oscylowała w granicach 70.000 zł. Średnia wysokość kredytu udzielanego na zakup ziemi wyniosła 14.687 zł. Rolnicy, którzy nie ukończyli 40 lat życia otrzymali 776 kredytów na łączną sumę 29.355.140 zł, a więc średnia jednego kredytu wyniosła 37.829 zł. Wśród kredytów branżowych i regionalnych najwięcej, bo ponad 70 % przyznano podmiotom unowocześniającym produkcję mleka. Średnia wysokość kredytu branżowego lub regionalnego wyniosła prawie 96.000 zł.

Na dopłaty do kredytów inwestycyjnych udzielanych przed wejściem w życie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1996 roku banki wydatkowały kwotę 821.345 zł, udzielając 23 dopłat, czyli średnia dopłata wyniosła 35.710 zł. W sytuacji, gdy w 1996 banki województwa elbląskiego udzieliły 1.465 kredytów i dopłat na ogólną sumę 62.928.914 zł, to średnia jednego kredytu wyniosła prawie 43.000 zł.

Podmioty gospodarcze w województwie elbląskim ubiegające się o pomoc finansową Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. W postaci inwestycyjnych kredytów preferencyjnych muszą uzyskać pozytywną opinię Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Starym Polu działającego poprzez osiem Rejonowym Zespołów Doradztwa Rolniczego w Braniewie, Elblągu, Kwidzynie, Malborku, Nowym Dworze Gdańskim, Pasłęku, Suszu oraz Sztumie.

Na podstawie szczegółowej analizy obsługi kredytowej wsi i rolnictwa udzielonej przez banki z zastosowaniem dopłat ARiMR w województwie elbląskim stwierdzono, że jeżeli w 1995 roku 75,4 % opiniowanych przedsię-wzięć inwestycyjnych uzyskało akceptację banków w postaci przyznanych kredytów, to w 1996 roku stanowiło to 70,34 %. Ostateczne decyzje o przyznaniu kredytu podejmuje bank, opierając się na opinii ODR oraz własnej ocenie, uwzględniając warunki umowy z Agencją, a także przyznany na dany rok limit dopłat.

W roku 1994 wszystkie przedłożone do zaopiniowania wnioski, uzyskały pozytywną opinię, a największa ich liczba (42 %) dotyczyła zakupu ziemi, co należy uznać za objaw pozytywny w sytuacji, gdy w woj. elbląskim dominował sektor uspołeczniony w rolnictwie. Powiększenie dotychczasowego gospodarstwa lub zakup nowego zawsze wiąże się z dokapitalizowaniem w środki techniczne. Jest to uwidocznione w wydanych opiniach o potrzebie wsparcia finansowego z zewnątrz na kupno maszyn (121 opinii) i modernizację budynków inwentarskich (89 opinii).

Brak szczegółowych danych za rok 1994 nie pozwala stwierdzić czy wszystkie ubiegające się o kredyt podmioty uzyskały pozytywną opinię banku w postaci udzielonego kredytu.

W 1995 roku banki woj. elbląskiego na podstawie pozytywnie zaopinio-wanych przez ODR wniosków udzieliły 236 podstawowych kredytów inwestycyjnych na łączną kwotę 12.813.423 zł. W porównaniu do roku 1995 liczba zaciągniętych kredytów zmalała o 42 %, zaś ich kwota o 57 %. Spadek zainteresowania podstawowymi kredytami inwestycyjnymi w 1995 roku, a w szczególności w jego drugiej połowie, wynikał z faktu wprowadzenia przez Agencję dwóch nowych linii kredytowych o niższym oprocentowaniu, to znaczy kredytów na zakup ziemi i kredytów na utworzenie i urządzenie gospodarstw rolnych przez „młodych rolników” (do 40 roku życia).

Ogółem w 1995 roku banki podpisały 280 umów kredytowych na zakup ziemi w łącznej kwocie 3.893.967 zł, realizując w 81 % zapotrzebowanie na te kredyty. Pozyskane środki umożliwiły rolnikom woj. elbląskiego zakup 2001 ha gruntów rolnych, w tym utworzenie 16 nowych gospodarstw o łącznej powierzchni 189 ha. Natomiast w roku 1996 banki udzieliły 301 kredytów na zakup ziemi na ogólną kwotę 4.429.906 zł. Stanowi to wzrost do roku 1995 w stosunku do ilości o 10,8 % i wartości o 11,4 %, Dane te świadczą o dużym zainteresowaniu zakupem i powiększaniem gospodarstw w oparciu o preferen-cyjny kredyt na zakup ziemi.

W 1995 roku 197 rolników indywidualnych do 40 roku życia uzyskało kredyty inwestycyjne na utworzenie lub urządzenie gospodarstw na łączną kwotę 5.642.115 zł. Porównując liczbę udzielonych kredytów (197) z liczbą złożonych wniosków kredytowych (246) stwierdzamy, że 80 % wniosków uzyskało akceptację banków.

W roku 1996 banki udzieliły 776 kredytów dla „młodych rolników”, co stanowi prawie 4 - krotny wzrost do roku 1995, na ogólna wartość 29.355.140 zł, czyli ponad 5 - krotnie większą kwotę niż w 1995 roku. W roku 1995 pozytywnie załatwiono 80 % wnioskodawców, zaś w 1996 aż 87 % ubiegających się o kredyt nie zostali załatwieni z uwagi na brak zdolności kredytowej bądź przeterminowania wniosków i zmiany koncepcji inwestowania. Znamiennym jest fakt, że „młodzi rolnicy” woj. elbląskiego bardziej zainteresowani są urządzaniem istniejących gospodarstw tzn. zakupem maszyn i urządzeń, niż zakupem i zakładaniem nowych gospodarstw.

Kredyty udzielane w ramach programów branżowych i regionalnych w woj. elbląskim w 1994 r. dotyczyły przedsięwzięć związanych z przetwórstwem mleka (3), produkcja mleka (18) oraz programem rozwoju hodowli i chowu bydła mięsnego (4). Łączna kwota wnioskowanego kredytu na te 23 przedsięwzięcia wyniosła 105.182 mln zł. W 1995 roku wzrosło zainteresowanie rolników inwestowaniem w rozwój i modernizację mleczarstwa. W 1995 roku 18 banków udzieliło 125 kredytów objętych programami branżowymi na łączną sumę 6.679.950 zł. W ten sposób pozytywnie załatwionych zostało 69 % wniosków zaopiniowanych przez ODR.

W roku 1996 banki udzieliły 81 kredytów na kwotę 7.868.347 zł objętych kredytami branżowymi i regionalnymi.

Coraz popularniejszą formą kredytowania rolnictwa jest kredyt obrotowy, który służy finansowaniu bieżących wydatków związanych z bieżącą działalnoś-cią gospodarczą. Ma on za zadanie podtrzymanie ciągłości produkcji, a jedynie w niewielkim stopniu stymulować rozwój potencjału produkcyjnego. Finansuje on zakup nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, materiału siewnego, pasz, paliw, materiału hodowlanego zwierząt i roślin. Wykorzystanie kredytu obrotowego przez rolników wzrasta z roku na rok i jeśli w 1994 r. wynosił 9.339,9 tyś. zł, a w roku 1995 - 30.428,2 tyś. zł to w 1996 roku 57.100,0 tyś zł.

Z przytoczonych danych wynika, że wartość udzielonych kredytów obrotowych dla rolników w woj. elbląskim w roku 1996 jest ponad 6 - krotnie większa niż w roku 1994. Wśród kredytów obrotowych dominowały kredyty preferencyjne. Wysokość tych kredytów w 1995 r. była ustalona na poziomie równowartości 6 dt żyta na 1 ha UR, a w 1996 r. podwyższona została do równowartości 8 dt żyta na 1 ha UR.

Przedsiębiorstwa zajmujące się skupem płodów rolnych korzystają z preferencyjnych kredytów na ich skup. Kredytobiorca spłaca oprocentowanie w wysokości 0,7 stopy kredytu redyskontowego. Resztę należnych odsetek bankowi dopłaca Agencja.

Według informacji Banku Gospodarki Żywnościowej w roku 1994 w województwie elbląskim udzielono kredytu „skupowego” na łączną sumę 26,5 mln zł, co stanowiło 79 % kwoty, którą banki na ten cel przeznaczyły.

W roku 1995 na skup płodów rolnych przeznaczono kwotę 49,6 mln zł , a wykorzystano 42,2 mln zł, czyli ok. 85 %.

W roku 1996 kredyt skupowy wzrósł do kwoty 145,7 mln zł i przeznaczony został na skup zbóż, buraków cukrowych, owoców i warzyw oraz rzepaku i nasion (tabela 11).

Tabela 11. Kredyt „skupowy” w 1996 roku.

Wyszczególnienie

Udzielony kredyt

Kwota w mln zł

%

Skup zbóż

62,4

42,8

Skup buraków cukrowych

58,0

39,8

Skup owoców i warzyw

15,2

10,4

Skup pozostały

(rzepak, nasiona)

10,1

7,0

Razem

145,7

100,0

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o materiały BGŻ Malbork i ODR w Starym Polu.

W roku 1996 banki działające na terenie województwa elbląskiego udzieli-ły łącznie kredytów preferencyjnych na kwotę 265,7 mln zł w tym jako:

W kredytowaniu rolników uczestniczyło ogółem 35 banków działających w porozumieniu z Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Wykresy 1, 2, 3).

Procentowy udział przyznanych kredytów przez ważniejsze banki w odniesieniu do sumy kredytów udzielanych w 1996 roku z dopłatami ARiMR przedstawiono w tabeli 12.

Tabela 12. Kredyty preferencyjne udzielone przez banki w 1996 roku (w %).

Wyszczególnienie

Udział w* kredytowaniu w %

Bank Gospodarki Żywnościowej

38,19

Pomorsko - Kujawski Bank Regionalny

33,60

BUG - Bank Spółdzielczy w Kwidzynie

6,91

PKO BP

6,61

Bank Gdański S.A.

6,89

Bank Zachodni we Wrocławiu o/Elbląg

3,77

Pozostałe banki

4,03

Razem

100,0

* dotyczy kredytów preferencyjnych udzielanych przez poszczególne banki

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów BGŻ w Malborku i ODR w Starym Polu.

Kwoty kredytów przypisane poszczególnym bankom nie są dokładnymi kwotami lecz przybliżonymi, gdyż część banków nie podała kwot przyznanych kredytów ograniczając się jedynie do stwierdzenia, że takie kredyty zostały przyznane. W takich przypadkach do statystyki przyjęto wartość kredytów określono na podstawie opiniowanym przedsięwzięć. Należy podkreślić, że dynamika w zakresie przyznawania kredytów inwestycyjnych w 1996 roku wyniosło ilościowo 170,7 %, a wartościowo 211,8 % w stosunku do 1995 roku.

3.2. Warunki i procedury uzyskiwania kredytów preferencyjnych.

W latach 1995 - 1996 stosowana była polityka pełnej dostępności do kredytów preferencyjnych. Podstawę prawną do realizacji powyższych działań stworzyła ustawa z dnia 5 stycznia 1995 roku o dopłatach do oprocentowania niektórych kredytów bankowych. Dostęp do tych kredytów ograniczały praktycznie tylko dwa czynniki: posiadanie zdolności kredytowej przez ubiega-jących się o kredyt oraz zasoby środków finansowych banków, które współpracują z Agencją Restrukturyzacji I Modernizacji Rolnictwa. Ogółem w 1996 roku Agencja stosowała dopłaty do oprocentowania 26 różnych linii kredytowych na inwestycje. W porównaniu do 1995 r., w którym inwestorzy mogli korzystać z 7 linii kredytowych ich liczba znacznie się zwiększyła (19), w wyniku realizacji przez Agencję zapisów Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1996 roku w sprawie szczegółowych kierunków działań ARiMR oraz sposobów ich realizacji oraz zatwierdzenia przez Ministra rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej nowych programów branżowych i regionalnych. Zgodnie z cytowanym rozporządzeniem kredyty inwestycyjne z dopłatą Agencji były udzielane ze środków własnych banków, z którymi Prezes Agencji zawiera umowy określające zasady, warunki i tryb przekazywania dopłat do oprocen-towania kredytów. Ponadto zawierane są porozumienia pomiędzy dyrektorem ODR za zgodą Wojewody, a prezesem Agencji w sprawie zasad opiniowania planów przedsięwzięć inwestycyjnych, których opracowanie jest jednym z wymogów procedury ubiegania się o kredyty. Należy podkreślić, że jednym z warunków sprawnej realizacji umów kredytowych jest dobra informacja o zasa-dach udzielania kredytów z dopłatą Agencji do oprocentowania, dostępna przede wszystkim w ODR - ach i 32 bankach współpracujących z Agencją. Dnia 1 marca 1996 roku Prezes Agencji wydał zarządzenie Nr 6/96 w sprawie zasad udzielania kredytów, które zawierało pełną informację o poszczególnych liniach kredyto-wych. Treść tego zarządzenia została upowszechniona wśród potencjalnych kredytobiorców, szczególnie poprzez ODR wśród rolników. Ponieważ w ciągu roku sukcesywnie wprowadzano nowe linie kredytowe Prezes Agencji wprowa-dził 11 aneksów do wspomnianego zarządzenia z dnia 1 marca 1996 roku.

Inwestorzy mogą korzystać z kilku linii kredytowych jednocześnie, jednak pod warunkiem, że maksymalna kwota łącznego zadłużenia na dzień zawierania umowy kredytowej nie przekracza wielkości, które podano w rozdziale 3.1.

Warunki uzyskania kredytu inwestycyjnego przez rolnika przedstawiono na przykładzie linii kredytowej mającej na celu wykorzystanie posiadania bazy produkcyjnej gospodarstw rolnych i działów specjalnych produkcji rolnej poprzez rozpoczęcie lub zwiększenie produkcji w tych gospodarstwach i działach specjalnych. Linia ta przeznaczona jest na sfinansowanie niezbędnych nakładów rzeczowych ponoszonych na:

O kredyt z tej linii mogą się ubiegać osoby prawne i fizyczne podejmujące i prowadzące działalność gospodarczą w rolnictwie na gruntach własnych lub dzierżawionych w okresach wieloletnich.

Warunkiem uzyskania kredytu jest sporządzenie biznes-planu wykazują-cego, że przedsięwzięcie jest opłacalne i umożliwia spłatę zaciągniętego kredytu. Maksymalny okres na jaki może być uzyskany kredyt wynosi 3 lata, a w przypadku kredytu na rozpoczęcie lub zwiększenie produkcji mleka 4 lata, pod warunkiem, że niezbędne nakłady rzeczowe przeznaczone na zakup obrotowych środków do produkcji rolnej stanowią nie więcej niż 50 % kredytu.

Warunkiem uzyskania kredytu jest posiadanie minimum 20 % środków własnych w przypadku gospodarstw rolnych i 30 % w przypadku działów specjalnych produkcji rolnej. Oprocentowanie omawianego kredytu jest zmienne i zależy od przedsięwzięcia inwestycyjnego, które realizuje rolnik. Jednocześnie zróżnicowany jest poziom dopłat Agencji do oprocentowania kredytu. I tak, jeśli dane przedsięwzięcie inwestycyjne spełnia warunki linii kredytowej „młodego rolnika” wówczas oprocentowanie dla kredytobiorcy wynosi 0,25 stopy redyskontowej, czyli w roku 1996 - 5,75 % w skali roku. Jeśli realizowane inwestycje opiniujący plan przedsięwzięcia inwestycyjnego ODR może zaliczyć do określonego programu branżowego, wówczas poziom oprocentowania kredytu dla rolnika wynosi 0,25 stopy oprocentowania ustalonego przez bank, czyli w roku 1996 od 6,9 % do 8,625 % w stosunku rocznym. Kredyt może być także oprocentowany w wysokości połowy oprocentowania stosowanego przez bank, czyli od 13,8 % do 17,25 % jeśli spełnia warunki podstawowego kredytu inwes-tycyjnego.

Każda linia kredytowa udzielana jest na innych zasadach i warunkach dla kredytobiorcy. Dlatego ARiMR opracowała tabelaryczne zestawienie ważniej-szych form pomocy Agencji dla środowisk wiejskich i produkcji rolniczej (Aneks Załącznik Nr 1) W każdym jednak przypadku podmioty ubiegające się o kredyt zobowiązani są do:

Każda działalność gospodarcza, zwłaszcza w gospodarce rynkowej, obarczana jest w mniejszym lub w większym stopniu ryzykiem niepowodzenia. Banki udzielające kredytu takie ponoszą ryzyko. Aby bank mógł przyznać klien-towi kredyt musi mieć pewność, że pożyczone pieniądze zostaną zwrócone w odpowiednim czasie wraz z należnymi odsetkami. Bank szuka różnych zabezpieczeń spłaty kredytu. Tym zabezpieczeniem może być:

Poręczenie - jest to forma, w której poręczyciel zobowiązuje się spłacić kredyt, gdyby nie zrobił tego kredytobiorca.

Weksel - jest dokumentem zabezpieczającym zapłatę do sumy, na którą jest wystawiony.

Gwarancja - to kolejny rodzaj umowy, w której udzielający gwarancji zobo-wiązuje się do spłacenia kredytu wraz z odsetkami i innymi kosztami, jeżeli kredytobiorca nie spłaci go w ustalonym terminie.

Hipoteka - to najczęściej stosowane zabezpieczenie kredytu w przypadku przedsięwzięć rolnych. Kredyt zostaje wpisany do księgi wieczystej nierucho-mości kredytobiorcy. Bank ma pierwszeństwo zaspakajania swoich roszczeń z danej nieruchomości. Hipoteka wygasa wówczas gdy kredytobiorca spłaci kredyt.

Jednym z podstawowych zadań ARiMR jest udzielanie poręczeń i gwarancji spłaty kredytów. Poręczenie bądź gwarancja kredytowa mogą być udzielane na kredyty osób prawnych i fizycznych, które posiadają zdolność kredytową i realizują przedsięwzięcia wskazane w * 1-3. Rozporządzenie RM z dnia 30 stycznia 1996 r.

Preferowane są przedsięwzięcia inwestycyjne mające na celu:

- wdrożenie innowacji naukowo-technicznych,

- budowę bądź rozbudowę zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego w pobliżu zaplecza surowcowego,

- tworzenie nowych miejsc pracy na wsi w rejonach o największym bezrobociu,

- uruchomienie lub zwiększenie produkcji eksportowej.

Agencja wspiera również tworzenie silnych, rozwojowych gospodarstw rolnych, wprowadzających nowoczesne technologie i zmieniających do podnie-sienia efektywności gospodarowania. Poręczenie jest terminowe i może być udzielone do wysokości 60 % wykorzystanej kwoty przyznanego kredytu, nie więcej niż do 1 mln zł. Agencja udziela głównie poręczeń, kierując się zasadą rozkładania ryzyka związanego z kredytowaniem przedsięwzięcia między bank i Agencję.

3.3. Ocena funkcjonowania preferencyjnych linii kredytowych dla rolnictwa indywidualnego.

Przytoczone dane wykazały, że z kredytów inwestycyjnych korzystali głównie rolnicy z gospodarstw silniejszych ekonomicznie, których dochody rolni-cze pozwalały zgromadzić wymagany udział środków własnych oraz, którzy mogli efektywnie wykorzystać planowane na inwestycje środki własne i udzielane kredyty.

Zjawisko to z ekonomicznego punktu widzenia należy określić jako korzystne gdyż:

4

Podsumowanie i wnioski

W sytuacji, która powstała po 1990 roku rolnictwo polskie musi szybko przystosować się do wymogów gospodarki rynkowej obowiązującej w Unii Europejskiej, do której usilnie zmierzamy. W opracowanych w 1994 roku założeniach polityki społeczno - gospodarczej dla wsi, rolnictwa i gospodarki żywnościowej do roku 2000, jednym z celów było stworzenie preferencyjnego systemu kredytowania rolnictwa indywidualnego. System ten w latach 1994-1996 stanowił podstawowy instrument oddziaływania Państwa na ten sektor rolnictwa.

Na podstawie przeprowadzonych analiz zgromadzonych materiałów oraz badań i spostrzeżeń sformułowano następujące wnioski:

Kredyt bankowy w coraz większy stopniu staje się podstawowym źródłem finansowania działalności indywidualnych gospodarstw rolnych.

W analizowanym okresie wzrastał popyt na kredyty preferencyjne jako dogod-ny i w miarę tani sposób uzupełniania braku kapitału własnego.

Pomoc finansowa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa skie-rowana była na podmioty gospodarcze posiadające zdolność kredytową potwierdzoną pozytywnie zaopiniowanym przez ODR planem przedsięwzięcia inwestycyjnego oraz zawarciem umowy kredytowej.

Włączenie do systemu kredytowania kolejnych banków umożliwiło zróżnico-wanie ceny kredytów dla kredytobiorcy oraz zmniejszenie poziomu dopłat do ich oprocentowania i przyczyniło się do lepszego wykorzystania środków budżetowych Państwa.

Stosowane przez banki i ARiMR zabezpieczenia kredytów preferencyjnych były skuteczne, co potwierdza bardzo wysoki procent ich spłacalności.

W strukturze udzielanych kredytów preferencyjnych dominowały kredyty „skupowe” sięgające 60 % ogólnej wartości udzielanych kredytów.

Wzrost aktywności podmiotów ubiegających się o pomoc kredytową na inwestycje w rolnictwie indywidualnym wynikał przede wszystkim z urucho-mienia nowych bardzo atrakcyjnych linii kredytowych dla rolników do 40 roku życia i dla rolników chcących powiększyć areał swych gospodarstw.

Piśmiennictwo

Czerwińska D., Kredyty preferencyjne, Top Agrar Polska nr 1 1996

Duszkowska K., Małysz K., Kredytowanie rolnictwa polskiego. Agrobiznes jako podstawa rozwoju gospodarczego, Materiały konferencyjne. IERiGŻ. Warszawa 1995.

Dymura S., Pomoc Agencji w zakresie kredytów inwestycyjnych w I kwartale 1996 r., Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz AMiMR Nr 6-7 1996

Dymura S, Milewska M., Rynek pieniądza - początek drogi, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 2 1996.

Dymura S., Pacewska H., Współpraca z bankami w świetle nowych umów, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 5 1996.

Góralska M., Gwarancje i poręczenia - doświadczenia i wnioski, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 1 1996.

Góralska M., Gwarancje i poręczenia z Agencji, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 6-7 1996.

Góralska M., Działalność Agencji w zakresie udzielania zabezpieczeń, Biuletyn Informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 8-9 1996.

Góralska M., Działalność Agencji w zakresie udzielania zabezpieczeń kredytowych, Biuletyn inwestycyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 9-10 1997.

Jaworski W., Krzyżkiewicz Z., Kasiński B., Banki, Poltext Warszawa 1995.

Krzyżanowska Z., Kwieciński A., Kredyty preferencyjne 1994, Materiały i Raporty Nr 4. SAEPR Warszawa 1994.

Kulawik J., Procesy dostosowane w systemie bankowo - kredytowym obsłu-gującym gospodarkę żywnościową, Wieś i rolnictwo Nr 1 1994.

Milewska M., Kredyty obrotowe do wzięcia, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 2 1996.

Milewska M., Zasady uzyskiwania preferencyjnych kredytów obrotowych, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 3 1997.

Olka-Bagieńska T., Nowe linie kredytowe dla sektora gospodarki żywnoś-ciowej, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz AMiMR Nr 4 1996.

Olka-Bagińska T., Kredyty inwestycyjne z dopłatami Agencji, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 4 1997.

Olka-Bagińska T., Popyt potencjalny i faktyczny na kredyty inwestycyjne z dopłatą Agencji, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 6 1997.

Osada M., Wędrychowski M., Zabezpieczenie spłaty pożyczek, kredytów i gwarancji bankowych, Dom wydawniczy ABC Warszawa 1996.

Ostrowski L., Pozytywne tendencje, Nowoczesne rolnictwo Nr 10 1997.

Prawo bankowe. Ustawa z dnia 26. 02. 1982. Dz. U. Nr 7. Poz. 56.

Przepisy prawne związane z zasadami udzielania kredytów z dopłatą AMiMR do oprocentowania. 1997. ODR w Starym Polu.

Radomska E., Prawne zabezpieczenie kredytów, Materiały szkoleniowe Wydziału Prawa i Administracji UMK w Toruniu 1997.

Szat E., Kredytowanie rolnictwa, Rzeczpospolita Nr 4 1996.

Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych w województwie elbląskim, Urząd statystyczny w Elblągu 1997.

Wytyczne do sporządzania opinii ODR, Wzór nr 3 i 4 ARiMR Warszawa 1995.

Załączniki

J. Kulawik, Procesy dostosowawcze w systemie bankowo-kredytowym obsługującym gospodarkę żywnościową, Wieś i rolnictwo Nr 1 1994.

T. Olko-Bagieńska, Popyt potencjalny i faktyczny na kredyty inwestycyjne z dopłatą Agencji, Biuletyn Informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 6 1997.

L. Ostrawski, Pozytywne tendencje, Nowoczesne rolnictwa Nr 10 1997.

T. Otto - Bagieńska, Warunki kredytowania rolnictwa i gospodarki żywnościowej z punktu widzenia polityki rolnej, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 9 - 10, 1997.

T. Olko - Bagieńska, Warunki kredytowania rolnictwa i gospodarki żywnościowej z punktu widzenia polityki rolnej, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 9 - 10, 1997.

T. Olko - Bagieńska, Warunki kredytowania rolnictwa i gospodarki żywnościowej z punktu widzenia polityki rolnej, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR, 1997 Nr 9 - 10.

M. Milewska, Zasady uzyskiwania preferencyjnych kredytów obrotowych, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 3 1997.

T. Olko - Bagieńska, Popyt potencjalny i faktyczny na kredyty inwestycyjne z dopłatą Agencji, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 6 1997.

T. Olko - Bagieńska, Kredyty inwestycyjne z dopłatami Agencji, Oferta na 1977 rok, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 4 1997.

M. Góralska, Działalność Agencji w zakresie udzielania zabezpieczeń, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 8 - 9 1996.

M. Góralska, Działalność Agencji w zakresie udzielania zabezpieczeń kredytowych, Biuletyn informacyjny MRiGŻ oraz ARiMR Nr 9 - 10 1997.

46


Wyszukiwarka