6-9. Szkodliwe substancje chemiczne [A]

dr Małgorzata Pośniak - Centralny Instytut Ochrony Pracy

dr Jolanta Skowroń - Centralny Instytut Ochrony Pracy

prof. dr hab. Bogdan Buszewski - Uniwersytet Mikołaja Kopernika

prof. dr hab. Andrzej Starek - Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego

6-9.1. Ogólna charakterystyka szkodliwych substancji chemicznych

[1, 2, 10] (6-9.fol.1)

Przez substancję chemiczną należy rozumieć pierwiastki i związki chemiczne oraz ich mieszaniny, zarówno

pochodzenia naturalnego, jak i otrzymane w wyniku syntezy chemicznej. Szkodliwa substancja

chemiczna (substancja toksyczna) jest to substancja chemiczna powodująca szkodliwe efekty w

organizmach żywych (6-9.fol.2).

Substancje toksyczne występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. W warunkach narażenia

zawodowego wchłanianie substancji toksycznych zachodzi przede wszystkim przez drogi oddechowe, skórę

i z przewodu pokarmowego.

6-9.1.1. Wchłanianie, rozmieszczenie, metabolizm i wydalanie

[1, 2, 6, 11]

6-9.1.1.1. Wchłanianie

Niezależnie od drogi wchłaniania przejście substancji z miejsca pobrania do krwioobiegu, a także

jej transport do różnych narządów i tkanek, wymaga przekroczenia licznych barier, jakie

stanowią błony biologiczne. Najważniejsze w przypadku przenikania ksenobiotyków przez błony

są mechanizmy dyfuzji biernej i pinocytozy.

Dyfuzja bierna zachodzi wyłącznie z gradientem stężeń i nie wymaga nakładu energii. Szybkość

dyfuzji przez błonę jest wprost proporcjonalna do różnicy stężeń substancji po obu stronach

błony i wielkości powierzchni kontaktu oraz odwrotnie proporcjonalna do grubości błony.

Pinocytoza (pochłanianie przez komórkę substancji w postaci „kropli” i trawienie jej wewnątrz

komórki) odgrywa istotną rolę w procesach wchłaniania aerozoli w drogach oddechowych, a

także kompleksów białkowych - w przewodzie pokarmowym.

W drogach oddechowych są wchłaniane substancje w postaci par, gazów i aerozoli

(6-9.fol.3). Mechanizm wchłaniania substancji w postaci par i gazów jest oparty na

zjawisku dyfuzji biernej. Na wydajność wchłaniania wpływają takie czynniki, jak współczynnik

podziału krew/powietrze danej substancji oraz różnica stężeń cząstkowych substancji w

powietrzu pęcherzykowym i w krwi żylnej dopływającej do płuc. Różnica ta zmniejsza się w miarę

wysycenia tkanek. Najszybciej wysyceniu ulega grupa narządów bogato ukrwionych i mózg.

Skóra i mięśnie ulegają wysyceniu po ok. 90 min, tkanka tłuszczowa - zależnie od

rozpuszczalności związku w tłuszczach. Na wydajność wchłaniania istotny wpływ wywiera

obciążenie wysiłkiem fizycznym, powodujące wzrost wentylacji płuc oraz krążenia. Początkowo

retencja substancji w płucach jest duża, a następnie ulega zmniejszeniu, dążąc do osiągnięcia

stanu równowagi, na który wpływają procesy wchłaniania, rozmieszczenia, wydalania i

metabolizmu.

Wchłanianie aerozoli (pyłów, dymów) w drogach oddechowych odbywa się albo przez

rozpuszczenie cząstek w wydzielinie pokrywającej ich powierzchnię, albo przez fagocytozę

(wychwytywanie cząstek przez komórki zwane fagocytami) lub pinocytozę. Mgły w stanie

ciekłym mogą być wchłaniane bezpośrednio, przez nabłonek oddechowy. Wchłanianie aerozoli nie

jest całkowite. Część pyłów zostaje wydalona w śluzie, wykrztuszona w plwocinie lub połknięta.

Udział poszczególnych odcinków dróg oddechowych (jama nosowo-gardłowa, tchawica, oskrzela,

pęcherzyki płucne) jest zależny od wymiaru ziaren. Cząstki o wymiarach mniejszych niż 7 µm

(frakcja respirabilna) uważa się za najbardziej niebezpieczne, gdyż są zatrzymywane w płucach

w największej ilości i najłatwiej ulegają rozpuszczeniu.

Skóra stanowi najważniejszą barierę oddzielającą organizm ludzki od środowiska zewnętrznego,

jest jednak przepuszczalna dla bardzo wielu substancji chemicznych. Wyróżnia się dwa

zasadnicze mechanizmy wchłaniania substancji przez skórę:

dyfuzja przez kolejne warstwy naskórka (transport transepidermalny)

dyfuzja przez przydatki skóry - mieszek włosa, przewód i gruczoł łojowy, gruczoły potowe

(transport transfolikularny).

Na zasadzie dyfuzji biernej (transport transepidermalny) wchłaniają się związki organiczne o

dużym współczynniku podziału olej-woda i małym stopniu jonizacji. Mechanizm ten odgrywa

istotną rolę podczas wchłaniania przez skórę węglowodorów aromatycznych i alifatycznych,

aromatycznych amin i związków nitrowych, fenoli, insektycydów fosforoorganicznych, disiarczku

węgla, tetraetylku ołowiu. Wydaje się, że znaczenie wchłaniania przez skórę w przypadku

kontaktu z rozpuszczalnikami organicznymi lub opryskiwania roślin pestycydami jest

zdecydowanie niedoceniane. Transport transfolikularny ma drugorzędne znaczenie dla

wchłaniania substancji toksycznych, ponieważ przydatki skóry zajmują zaledwie od 0,1% do 1%

jej powierzchni. W ten sposób wchłaniają się elektrolity, metale ciężkie, w tym także ich

połączenia organiczne.

Wchłanianie przez skórę substancji znajdujących się w powietrzu środowiska pracy w postaci par

lub gazów nie ma istotnego znaczenia. Tą drogą może się wchłaniać około 1% ilości wchłanianej

w drogach oddechowych. Wyjątkami są fenol, nitrobenzen i anilina; wydajność wchłaniania par

tych substancji przez skórę może wynosić około 30% ilości zawartej w środowisku pracy.

Wiele czynników może zwiększyć wydajność wchłaniania przez skórę. Do najważniejszych

należą: stan skóry, różnice anatomiczne, wiek, temperatura, wilgotność.

Wchłanianie substancji toksycznej z przewodu pokarmowego może się odbywać w różnych

jego odcinkach: począwszy od jamy ustnej i przełyku poprzez żołądek do jelit. Substancje

toksyczne ulegają wchłanianiu w tej części przewodu pokarmowego, w której występują w

formie nie zjonizowanej. Słabe kwasy są wchłaniane głównie w żołądku, podczas gdy słabe

zasady w jelitach. Błona śluzowa jelit jest fizjologicznie przystosowana do wchłaniania, toteż

resorpcja szkodliwych substancji chemicznych zachodzi tu stosunkowo szybko. W przewodzie

pokarmowym mogą się również wchłaniać metale występujące w środowisku pracy. Nie znane są

mechanizmy i wydajności tego procesu. Istotne znaczenie ma forma chemiczna, w jakiej

występuje dany metal.

Na wydajność wchłaniania może wywierać wpływ dieta. Mała zawartość wapnia, żelaza oraz

białek spożywanych w pokarmach powoduje zwiększenie wydajności wchłaniania takich metali

toksycznych jak ołów i kadm.

6-9.1.1.2. Rozmieszenie

Substancja chemiczna wchłonięta do organizmu jedną z możliwych dróg dostaje się do krwi, skąd

może być transportowana do tkanek, w których ulega przemianie i wywiera działanie na

określony układ receptorów. Jej metabolity mogą zostać wchłonięte zwrotnie do krwi, skąd

zostają wydalone. Możliwe jest też odłożenie substancji (a także metabolitu) w obszarze

metabolicznie mało aktywnym (np. tkanka tłuszczowa, kości).

6-9.1.1.3. Metabolizm

Trudno rozpuszczalne w wodzie substancje organiczne ulegają przemianie w organizmie do

związków bardziej polarnych, lepiej rozpuszczalnych w wodzie, co umożliwia ich wydalenie.

Najważniejszym narządem z punktu widzenia przemian metabolicznych jest wątroba. Mniejszą

zdolność do przemian metabolicznych mają płuca, nerki i jelita. Reakcje metabolizmu dzieli się na

dwie fazy. W trakcie I fazy przemian biochemicznych, obejmujących reakcje utleniania, redukcji i

hydrolizy, zwiększa się polarność związków i ich rozpuszczalność w wodzie. W wyniku przemiany

zachodzącej w tej fazie mogą powstawać związki o mniejszej, zbliżonej lub większej

toksyczności. W fazie II substancje lub ich metabolity, powstające w reakcjach I fazy, ulegają

sprzęganiu z cząsteczkami endogennymi (występującymi w organizmie), zwiększa to ich

polarność i umożliwia wydalanie z organizmu przez nerki lub drogi żółciowe. Na wydajność

przemiany może wpływać wiele czynników, do których można zaliczyć: różnice międzygatunkowe

i wewnątrzgatunkowe, wiek, odżywienie, stan zdrowia.

6-9.1.1.4. Wydalanie

Substancja może być wydalona z organizmu, zależnie od właściwości, z powietrzem

wydychanym, z moczem lub z kałem. Z moczem są wydalane związki polarne (rozpuszczalne w

wodzie) o małych cząsteczkach. Związki o dużych cząsteczkach są wydalane z żółcią, głównie w

postaci polarnych produktów sprzęgania. Wydalanie z powietrzem wydechowym odgrywa istotną

rolę w przypadku substancji lotnych, ulegających w niewielkim stopniu przemianom w organizmie.

Wydalanie to zależy od współczynnika podziału substancji w układzie powietrze/osocze.

6-9.1.2. Skutki toksycznego działania substancji

[1, 11]

Skutki działania substancji chemicznych dzieli się na miejscowe, układowe i odległe (działanie

rakotwórcze, teratogenne). Mogą one występować w następujących miejscach:

wchłaniania - skóra, oczy, błony śluzowe nosa, płuca, przewód pokarmowy

przemian - wątroba, płuca, nerki, przewód pokarmowy

kumulacji (odkładania) - nerki, ośrodkowy układ nerwowy, wątroba

wydalania - wątroba, przewód pokarmowy, nerki, pęcherz moczowy

w narządach o szczególnej wrażliwości - gonady, układ nerwowy, narządy wydzielania

wewnętrznego, układ krwiotwórczy, układ odpornościowy.

Zatrucie następuje wtedy, kiedy narażenie na substancje chemiczne przewyższa określone granice

wydolności organizmu ludzkiego, tzn. organizm nie potrafi usunąć danej substancji (przez strawienie

bądź wydalenie lub wchłonięcie). Możliwość wystąpienia szkodliwych skutków działania substancji

zależy od dawki. Dawka jest to ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub wchłonięta do

organizmu określoną drogą, warunkująca brak lub wystąpienie określonych efektów biologicznych,

wyrażonych odsetkiem organizmów odpowiadających na tę dawkę. Zwykle dawka jest wyrażona w

jednostkach wagowych na masę lub powierzchnię ciała, niekiedy dodatkowo na dobę (6-9.fol.2).

W zależności od skutków wywołanych przez substancje toksyczne rozróżnia się następujące dawki:

dawka nieskuteczna - ilość substancji chemicznej nie działająca na organizm testowy

dawka progowa - najmniejsza ilość substancji, która po wprowadzeniu do organizmu wywołuje

określony efekt biologiczny lub kliniczny u 5% organizmów testowych

dawka śmiertelna bezwzględna (LD100) - najmniejsza ilość substancji powodująca śmierć

100% organizmów testowych

dawka śmiertelna medialna (LD50) - statystycznie obliczona na podstawie wyników badań

doświadczalnych ilość substancji chemicznej, która powoduje śmierć 50% organizmów badanych

po jej podaniu w określony sposób (6-9.fol.4)

stężenie śmiertelne (LC) - stężenie potencjalnie toksycznej substancji chemicznej w medium

środowiskowym powodujące śmierć organizmów żywych w określonym czasie po narażeniu

stężenie śmiertelne medialne (LC50) - statystycznie obliczone stężenie substancji

chemicznej w medium środowiskowym, powodujące śmierć 50% organizmów danej populacji w

określonych warunkach

stężenie progowe - najniższe stężenie lub dawka substancji chemicznej powodująca zmiany

czynności poszczególnych narządów lub układów w organizmie, przekraczające fizjologiczne

możliwości adaptacyjne.

Na podstawie wartości dawki śmiertelnej medialnej (LD50) dokonuje się grupowania i klasyfikowania

substancji chemicznych ze względu na ich toksyczność ostrą na: bardzo toksyczne (LD50 Ł 25

mg/kg), toksyczne (LD50 ponad 25 do 200 mg/kg), szkodliwe (LD50 ponad 200 do 2000 mg/kg) [16]

(6-9.fol.5).

Jeśli się weźmie pod uwagę dynamikę, mechanizm oraz działanie substancji toksycznej na organizm,

zatrucia można podzielić na (6-9.fol.6):

ostre - proces chorobowy wywołany przez substancję toksyczną wchłoniętą do organizmu w

dawce jednorazowej, charakteryzujący się na ogół dużą dynamiką objawów klinicznych

podostre - szkodliwe zmiany w organizmie występują w sposób mniej gwałtowny po podaniu

jednorazowej lub kilkakrotnej dawki

przewlekłe - proces chorobowy powstaje w warunkach przewlekłego narażenia na substancję

toksyczną.

Przebieg zatruć zawodowych ma przeważnie charakter przewlekły. Reakcja organizmu na substancje

toksyczne zależy od ich właściwości fizykochemicznych, drogi wchłaniania, wielkości dawki i okresu

narażenia, a także od takich cech organizmu jak płeć, wiek, ogólny stan zdrowia i odżywianie oraz

stan układów: endokrynologicznego, immunologicznego, genetycznego. Zależy ona też od czynników

zewnętrznych, jak temperatura i wilgotność powietrza.

W warunkach przemysłowych jest raczej zasadą niż wyjątkiem sytuacja, gdy ta sama populacja

pracowników jest eksponowana na różne substancje szkodliwe. Gdy organizm jest narażony na dwie

lub więcej substancji chemicznych, ich łączne działanie toksyczne może być (6-9.fol.7):

niezależne - substancje chemiczne wywołują różne efekty lub wykazują różne mechanizmy

działania

sumujące (addytywne) - wielkość efektów lub odpowiedzi powodowanej przez dwie lub więcej

substancji chemicznych jest ilościowo równa sumie efektów lub odpowiedzi spowodowanych

przez substancje chemiczne podawane pojedynczo

synergistyczne - następuje potęgowanie działania toksycznego jednej substancji chemicznej

przez inną substancję, jednocześnie wprowadzoną

antagonistyczne - następuje osłabienie działania substancji toksycznej występującej w

obecności innej substancji toksycznej.

Skutki narażenia na szkodliwe substancje chemiczne mogą być miejscowe i układowe, a ich nasilenie

może mieć charakter ostry lub przewlekły.

Skutki miejscowe to działanie drażniące i uczulające skórę i błony śluzowe. Skutki układowe to zmiany

w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, wątrobie, nerkach, układzie sercowo-naczyniowym

itd.

Wyróżnia się także odległe następstwa ekspozycji na substancje toksyczne (6-9.fol.8). Definiuje

się je jako procesy patologiczne rozwijające się w organizmie po dłuższym lub krótszym okresie

utajenia. Działanie odległe może się rozwijać bezpośrednio w organizmach narażonych na działanie

substancji toksycznej lub dopiero w następnych pokoleniach. Zmiany te, o różnym charakterze,

często przyjmują formę przerostu nowotworowego (działanie rakotwórcze).

Zaburzenia wtórne - pokoleniowe - najczęściej mają charakter zaburzeń genotoksycznych (zmiany w

materiale genetycznym), embriotoksycznych (zmiany patologiczne u potomstwa) i teratogennych

(zmiany patologiczne w zarodkach lub płodach).

6-9.1.3. Oddziaływanie szkodliwych substancji chemicznych na organizm

człowieka

[1, 3, 10]

6-9.1.3.1. Działanie drażniące

( 6-9.fol.9)

W następstwie bezpośredniej styczności oczu z substancjami chemicznymi mogą wystąpić skutki

zdrowotne o zróżnicowanym nasileniu. Mogą to być skutki o charakterze przejściowego,

umiarkowanego, nieprzyjemnego odczucia (szczypanie, łzawienie), lecz może też dojść do

trwałego uszkodzenia oczu. Wielkość i nasilenie uszkodzenia zależy od ilości substancji, na którą

zostały narażone oczy, oraz od czasu, jaki upłynął do chwili udzielenia pierwszej pomocy.

Przykładami substancji, które działają drażniąco na oczy, są kwasy, zasady i rozpuszczalniki.

Podczas bezpośredniego kontaktu ze skórą niektóre substancje chemiczne mogą niszczyć jej

warstwę ochronną, powodować wysuszenie, chropowatość i owrzodzenie. Stan taki określa się

jako wyprysk z podrażnienia czy wyprysk toksyczny. Substancje, które powodują tę postać

zmian chorobowych na skórze, na ogół nazywa się substancjami pierwotnie drażniącymi

(animacja: 6-9.anim.9).

Wyróżnia się następujące postaci wyprysku z podrażnienia:

ostre podrażnienie wywołane pojedynczym, działającym jednorazowo bodźcem. Gdy zmiany

są spowodowane kontaktem ze szkodliwą substancją w trakcie pracy zawodowej, wyprysk

ten jest łatwo rozpoznawany i w związku z tym można łatwo zapobiegać jego rozwojowi;

podrażnienie przewlekłe - występuje na skutek długotrwałego działania substancji

chemicznych słabo drażniących.

Najważniejsze substancje pierwotnie drażniące to zasady, kwasy, rozpuszczalniki organiczne,

mydła i środki piorące.

Następstwem działania drażniącego gazów, pyłów lub par substancji chemicznych są zmiany

zapalne w drogach oddechowych. Odczyny te obejmują różne odcinki dróg oddechowych i mogą

występować z różną intensywnością. Gazy i pary takich substancji, jak fluorowodór,

chlorowodór, amoniak, formaldehyd, kwas octowy wywołują przede wszystkim zmiany w górnych

drogach oddechowych - w nosie, w jamie nosowo-gardzielowej i w krtani. Substancje takie jak

chlor, ditlenek siarki, trichlorek arsenu, trichlorek fosforu wywołują zmiany w górnych drogach

oddechowych i oskrzelach. Pod wpływem działania drażniącego substancji chemicznych powstają

odruchy kaszlu (skrócenie oddechu), kichania. W dużych stężeniach może dojść do skurczu

nagłośni i oskrzeli.

Natomiast np. fosgen czy tlenki azotu wywołują zmiany bezpośrednio w tkance płucnej, mogące

być przyczyną obrzęku płuc (pojawienie się wysięku w pęcherzykach płucnych). Wysięk może się

pojawić bezpośrednio po narażeniu lub po upływie kilku godzin. Objawy narażenia to kaszel,

sinica (objaw niedotlenienia) oraz odkrztuszanie dużych ilości śluzu.

Substancje działające drażniąco na układ oddechowy uszkadzają również oddechowy mechanizm

obronny, co prowadzi do zmniejszenia odporności na infekcje i zwiększa zachorowalność na

zapalenie płuc, astmę, rozedmę płuc.

Skutki działania substancji drażniących układ oddechowy zależą od wielu czynników, takich jak

stężenie substancji, czas trwania ekspozycji, wrażliwość osobnicza. Ważnym czynnikiem jest

również sposób oddychania: przez usta lub przez nos. U osób narażonych przez dłuższy czas na

substancje drażniące obserwuje się tolerancję na to działanie. Jest to ważny problem, gdyż

osoby te nie stwierdzają obecności substancji drażniących (zmysłem węchu) na stanowisku

pracy.

6-9.1.3.2. Działanie uczulające

(6-9.fol.9)

Zmiany uczuleniowe na skórze przypominają często zmiany, które występują podczas zapalenia

skóry (świąd, pieczenie skóry, pojawienie się plam rumieniowych, grudek, pęcherzyków,

złuszczenia naskórka rąk, przedramion, twarzy). Choroby uczuleniowe skóry to wyprysk

kontaktowy uczuleniowy (alergiczny) występujący u pracowników mających kontakt ze

szkodliwymi substancjami chemicznymi o właściwościach uczulających. Schorzenie to w

ostatnich latach dominuje wśród chorób zawodowych skóry. Określa się, że ponad 70%

rozpoznawanych stanów zapalnych skóry było wynikiem uczulenia na substancje chemiczne o

charakterze alergenów, tj. działające uczulająco.

Najczęściej alergiczny wyprysk kontaktowy powodują aminy aromatyczne, terpentyna, żywice

epoksydowe, trietylenotetraamina, wyroby gumowe, chrom sześciowartościowy, nikiel, kobalt,

tetracyklina, formalina, barwniki anilinowe, olejki eteryczne.

Nadwrażliwość na poszczególne związki zmienia się w czasie. Przebieg tego rodzaju wyprysku

zależy w dużym stopniu od charakteru kontaktu z alergenem. W razie stałego i długotrwałego

kontaktu uczulenie jest oporne na leczenie. Jedynie całkowite odsunięcie od pracy z

substancjami chemicznymi o właściwościach alergennych jest skutecznym sposobem wyleczenia.

Uczulenie układu oddechowego, powstałe w trakcie narażenia zawodowego na substancje

chemiczne, powoduje astmę. Objawy astmy obejmują kaszel, szczególnie w nocy, oraz trudności

w oddychaniu, takie jak sapanie i skrócenie oddechu. Astma zawodowa w postaci klasycznej

jest wywoływana przez czynniki wielko- i małocząsteczkowe, występujące w środowisku pracy w

stężeniach nie przekraczających wartości normatywów higienicznych lub nieco wyższych.

Opisano prawie 400 czynników etiologicznych astmy zawodowej. Do czynników

wielkocząsteczkowych należą: mąka i jej zanieczyszczenia, alergeny zwierzęce, żywice, a

zwłaszcza kalafonia, antybiotyki (zwłaszcza betalaktamowe), lateks, ziarna roślin oleistych,

detergenty. Do małocząsteczkowych: izocyjaniany, sole platyny, niklu, chromu, kobaltu, glin,

barwniki, nadsiarczany i henna, środki dezynfekujące, kwaśne bezwodniki.

Wielkość i czas trwania narażenia jest czynnikiem ryzyka astmy zawodowej. Większym stężeniom

czynników uczulających towarzyszy więcej przypadków astmy zawodowej niż stężeniom

mniejszym. Przerywana ekspozycja na duże stężenia alergenów stanowi większe zagrożenie niż

ciągła ekspozycja na stężenia mniejsze. Większość przypadków astmy zawodowej rozwija się w

ciągu pierwszych 2 lat narażenia. Przekroczenie wartości normatywu higienicznego nie stanowi

warunku rozpoznania astmy zawodowej, gdyż uczulenie może się zdarzyć nawet w warunkach

śladowych stężeń. Rozpoznanie astmy zawodowej wymaga wykonania specjalistycznych badań

przez lekarza alergologa, obejmujących m.in. skórne testy alergologiczne i stwierdzenie

obecności swoistych przeciwciał w surowicy [3].

6-9.1.3.3. Działanie układowe

(6-9.fol.9)

Organizm ludzki jest zbudowany z wielu tkanek i narządów tworzących różne układy. Szkodliwe

substancje chemiczne mogą wywierać działanie układowe prowadzące do zmian morfologicznych

i czynnościowych w określonych narządach lub grupach narządów.

Narażenie na substancje o działaniu neurotoksycznym może upośledzać procesy wewnętrznego

hamowania lub stymulacji przewodzenia bodźców w ośrodkowym lub obwodowym układzie

nerwowym. Prowadzi to do zaburzeń w ośrodkowym układzie nerwowym (encefalopatie) i

obwodowym układzie nerwowym (neuropatie obwodowe). Stopień ciężkości tych zmian i czas

potrzebny do ich wywołania zależą od stężenia lub dawki substancji neurotoksycznej. Mogą też

występować fazy depresji lub pobudzenia układu nerwowego wskazujące na współzależność

pomiędzy działaniem toksycznym a mechanizmami adaptacyjnymi, mogące prowadzić do pozornej

normalizacji układu nerwowego. Subtelne zmiany czynnościowe w ośrodkowym i obwodowym

układzie nerwowym są coraz częściej rozpoznawane jako poważne skutki narażenia na względnie

małe stężenia szkodliwych substancji chemicznych w przemyśle. Do związków działających na

ośrodkowy układ nerwowy należą m.in. chloroalkeny, disiarczek węgla, pary rtęci i ołów. Na

obwodowy układ nerwowy szczególnie silnie działają alkany (heksan), ketony alifatyczne i

disiarczek węgla. Narażenie na związki fosforoorganiczne, takie jak np. paration, może

spowodować porażenie (zablokowanie) układu nerwowego.

Do związków uszkadzających wątrobę należą m.in. nitozwiązki (trinitrotoluen), chloroalkeny,

chloro- i bromopochodne benzenu. Objawy uszkodzenia wątroby wywołane przez te substancje

(żółte zabarwienie skóry i oczu) mogą być błędnie rozpoznane jako zapalenie wątroby.

Takie substancje, jak tetrachlorek węgla, glikol etylenowy, disiarczek węgla uszkadzają zdolność

nerek do wydalania toksycznych produktów. Inne substancje, jak kadm, ołów, terpentyna,

metanol, toluen, ksylen, powodują wolniej rozwijające się uszkodzenie czynności nerek.

W ostatnich latach szczególną uwagę poświęcono szkodliwemu działaniu substancji chemicznych

na funkcje rozrodcze kobiet i mężczyzn (działanie gonadotoksyczne). Zmniejszenie płodności u

mężczyzn może być związane z narażeniem na takie substancje chemiczne, jak dibromek

etylenowy, benzen, gazy stosowane do narkozy, chloropren, ołów, rozpuszczalniki organiczne i

disiarczek węgla. Poronienia u kobiet mogą wystąpić po narażeniu na gazy znieczulające, tlenek

etylenortęciowy, aldehyd kwasu glutarowego, chloropren, ołów, rozpuszczalniki organiczne,

disiarczek węgla i chlorek winylu.

6-9.1.3.4. Działanie rakotwórcze

(6-9.fol.10)

Długotrwałe narażenie na niektóre substancje chemiczne może spowodować nie kontrolowany

wzrost komórek prowadzący do zmian nowotworowych. Większość substancji rakotwórczych

zaliczana jest do substancji o działaniu bezprogowym, czyli nie można dla nich ustalić

bezpiecznych poziomów ekspozycji.

Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na

substancje chemiczne. Okres tego opóźnienia jest nazywany okresem latencji i może wynosić od

4 do 40 lat. Nowotwory powstałe w następstwie narażenia zawodowego mogą być zlokalizowane

w różnych miejscach organizmu, niekoniecznie ograniczonych do miejsca bezpośredniej

styczności z substancją chemiczną. Substancje takie jak arsen, azbest, chrom, nikiel mogą

powodować nowotwory płuc. Nowotwory jamy nosowej i zatok nosowych mogą być

powodowane przez chrom, nikiel, oleje izopropylowe, pył drzewny i pył z wyprawionych skór. Z

narażeniem na benzydynę, 2-naftyloaminę lub na pył z wyprawionych skór wiąże się

występowanie nowotworów pęcherza moczowego. Z kolei przypadki nowotworów skóry

przypisuje się narażeniu na arsen, smołę węglową i produkty ropopochodne. Narażenie na chlorek

winylu może spowodować zmiany nowotworowe w wątrobie. Benzen powoduje zmiany

nowotworowe w szpiku kostnym.

Właściwości rakotwórcze substancji chemicznych można wykryć na podstawie wyników: 1)

badań epidemiologicznych, 2) długoterminowych badań doświadczalnych na zwierzętach, 3)

krótkoterminowych testów, umożliwiających ocenę toksyczności genetycznej (mutacji i

nietrwałych uszkodzeń DNA - kwasu dezoksyrybonukleinowego).

W rozporządzeniu ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 11 września 1996 r.

(6-9.fol.11) [19] zamieszczono wykaz substancji, czynników i procesów technologicznych o

działaniu rakotwórczym i prawdopodobnie rakotwórczym oraz określono sposób ich rejestracji i

warunki sprawowania nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodowo narażonych na ich

działanie. Wykaz czynników rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych dla ludzi,

stanowiący załącznik nr 1 do wymienionego rozporządzenia, ustalono na podstawie ocen

dokonanych przez Grupy Ekspertów Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) oraz

badań Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi. Wykazy stanowiące załącznik do rozporządzenia

MZiOS są weryfikowane w sposób ciągły przez Zespół Ekspertów ds. Aktualizacji Wykazu

Czynników Rakotwórczych powołany w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi w 1993 r.

Załącznik 1 obejmuje dwa wykazy czynników rakotwórczych:

Wykaz czynników rakotwórczych dla ludzi

substancje chemiczne i mieszaniny (41 czynników)

czynniki fizyczne (1 czynnik)

czynniki biologiczne (2 czynniki)

procesy produkcyjne (11 procesów).

Wykaz czynników prawdopodobnie rakotwórczych dla ludzi

substancje chemiczne i mieszaniny (47 czynników)

procesy produkcyjne (1 proces).

Zgodnie z tym rozporządzeniem [19] pracodawca jest zobowiązany do:

poinformowania pracowników, którzy mieli, mają lub prawdopodobnie będą mieli

kontakt z czynnikami rakotwórczymi, o zagrożeniach ich zdrowia i bezpieczeństwa

spowodowanych przez te czynniki

ograniczenia liczby pracowników mających kontakt oraz prawdopodobnie mających

kontakt z czynnikami rakotwórczymi do najmniejszej możliwej liczby

stosowania zabezpieczeń i środków technicznych w celu zapobieżenia lub

ograniczenia do minimum przedostawania się czynników rakotwórczych do środowiska

pracy

odprowadzania czynników rakotwórczych do układów neutralizujących bezpośrednio z

miejsc ich powstawania

stosowania miejscowej lub ogólnej wentylacji

stosowania stałej kontroli stężeń lub natężeń umożliwiającej wczesne wykrycie

wzrostu poziomu narażenia w następstwie nieprzewidzianych zdarzeń i awarii

stosowania środków ochrony indywidualnej

wyznaczenia obszarów zagrożenia i zaopatrzenia ich w znaki ostrzegawcze i

informacyjne, dotyczące bezpieczeństwa pracy

sporządzenia instrukcji postępowania na wypadek awarii lub innych zakłóceń procesów

technologicznych

zapewnienia bezpiecznego gromadzenia, przetrzymywania i niszczenia odpadów

zawierających czynniki rakotwórcze

zmniejszenia ilości czynników rakotwórczych stosowanych w procesach produkcyjnych

wprowadzenia biologicznego monitorowania narażenia

przeprowadzenia profilaktycznych badań lekarskich pracowników

oszacowania wielkości ryzyka choroby nowotworowej w następstwie narażenia

zawodowego na czynniki rakotwórcze.

Wzbronione jest zatrudnianie kobiet w ciąży i w okresie karmienia oraz młodocianych przy

pracach w narażeniu na działanie czynników i procesów technologicznych o działaniu

rakotwórczym i o prawdopodobnym działaniu rakotwórczym, określonych w odrębnych przepisach

[13, 14, 18, 22].

6-9.1.4. Ustalanie wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń

szkodliwych substancji chemicznych

Koncepcja dopuszczalnych stężeń dla substancji toksycznych w powietrzu środowiska pracy zakłada,

że dla każdej substancji istnieje stężenie, przy którym i poniżej którego u pracownika nie wystąpią

żadne szkodliwe zmiany w stanie zdrowia. Ustalenie takiego poziomu wymaga dużej wiedzy naukowej.

Zastosowanie wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) do oceny wielkości narażenia

jest w zasadzie ograniczone do ekspozycji przewlekłej (długotrwałej), powtarzanej z dnia na dzień, i

do sytuacji, w których substancja o potencjalnym działaniu toksycznym przedostaje się do strefy

roboczej i przenika do układu oddechowego pracownika, przy czym bądź wywołuje tylko miejscowy

odczyn w postaci podrażnienia, bądź też przedostaje się do organizmu i działa ogólnotoksycznie.

Polska jest jednym z krajów, gdzie już od kilkunastu lat istnieje system ustalania normatywów

higienicznych. Funkcjonowanie tego systemu zapoczątkowali w 1983 r. minister pracy, płac i spraw

socjalnych oraz minister zdrowia i opieki społecznej.

Utworzona została Międzyresortowa Komisja ds. Aktualizacji Wykazu Najwyższych Dopuszczalnych

Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy. Z dniem 28 maja 1996 r.

Prezes Rady Ministrów powołał Międzyresortową Komisję do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych

Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy [15]. Komisji przewodniczy

dyrektor Centralnego Instytutu Ochrony Pracy prof. dr hab. med. Danuta Koradecka, a w jej skład

wchodzą przedstawiciele resortów zdrowia, pracy, przemysłu, ochrony środowiska, instytucji

naukowych oraz pracodawców i związków zawodowych (6-9.fol.12).

Do uprawnień Komisji należy:

rozpatrywanie i opiniowanie propozycji dotyczących wartości najwyższych dopuszczalnych

stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy

opracowywanie i wydawanie w miarę potrzeby ekspertyz dotyczących wartości najwyższych

dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy

przedstawianie ministrowi pracy i polityki społecznej własnych wniosków dotyczących wartości

najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku

pracy w celu aktualizacji ich wykazu.

Komisja utworzyła m.in. Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych zajmujący się opracowywaniem

dokumentacji dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego dla substancji chemicznych.

Merytoryczne podstawy ustalania wartości normatywnych stanowią:

wyniki badań doświadczalnych przeprowadzonych na zwierzętach

wyniki lekarskich obserwacji grup eksponowanych na konkretne czynniki szkodliwe dla zdrowia w

warunkach przemysłowych

wyniki badań epidemiologicznych, w których została określona zależność pomiędzy wielkością

narażenia, czasem trwania ekspozycji zawodowej a jej skutkami zdrowotnymi.

Zebrane w dokumentacji informacje służą do określenia:

narządu krytycznego - narządu, w którym jako w pierwszym osiągane jest stężenie krytyczne

(tj. stężenie powodujące szkodliwe zmiany) substancji chemicznej w określonych warunkach

narażenia danej populacji

efektu krytycznego - zmian biologicznych w trakcie narażenia lub po jego zakończeniu,

odznaczających się zaburzeniem czynnościowym lub uszkodzeniem, które może wpłynąć na

wydolność całego organizmu lub spowodować zmniejszenie jego sprawności albo zwiększenie

wrażliwości na działanie innych czynników szkodliwych

dawki progowej - poziomu narażenia (dawki), przy którym w danych warunkach doświadczalnych

obserwuje się brak odpowiedzi

granicznych poziomów narażenia: NOAEL (najwyższa dawka lub poziom narażenia, przy którym

nie występuje statystycznie lub biologicznie istotny wzrost częstości lub nasilenia efektów

szkodliwych) lub LOAEL (najniższy poziom narażenia, przy którym występuje statystycznie lub

biologicznie istotny wzrost częstości występowania efektów szkodliwych lub ich nasilenia)

wyznaczonych na podstawie danych pochodzących z badań eksperymentalnych na zwierzętach

lub z wyników badań epidemiologicznych u ludzi [8].

Wartości NOAEL lub LOAEL są podstawą obliczenia wartości NDS dla substancji o działaniu drażniącym

i układowym z zastosowaniem odpowiednich współczynników niepewności.

Ocena ryzyka zdrowotnego dla substancji rakotwórczych polega na określeniu prawdopodobieństwa

zachorowania lub zgonu z powodu choroby nowotworowej w następstwie narażenia zawodowego na

ocenianą substancję rakotwórczą. Dla czynników rakotwórczych Międzyresortowa Komisja ds. NDS i

NDN przyjęła akceptowane poziomy ryzyka zawodowego zawarte w granicach od 10-3 do 10-4, co

oznacza, że przedstawiciele pracobiorców, pracodawców oraz przedstawiciele administracji państwa

zaakceptowali możliwość przyrostu liczby przypadków wystąpienia 1 nowotworu na 1000 osób

narażonych lub 1 nowotworu na 10000 osób narażonych na działanie substancji rakotwórczej w

określonym stężeniu. Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych dokonuje charakterystyki ryzyka

dla substancji o udowodnionym działaniu rakotwórczym w ujęciu naukowym i podaje wartości NDS

przy różnym poziomie ryzyka. Komisja zatwierdza zaproponowane wartości NDS dla przyjętego

poziomu ryzyka akceptowanego [8].

Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS, NDSCh, NDSP) są określane dwuetapowo: Zespół

Ekspertów ds. Czynników Chemicznych Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN dokonuje oceny

merytorycznej dokumentacji dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego opracowanych przez

poszczególnych ekspertów Zespołu oraz ustala propozycje wartości najwyższych dopuszczalnych

stężeń, opierając się wyłącznie na kryteriach zdrowia, ocenie ryzyka zdrowotnego i najbardziej

aktualnych danych naukowych. Propozycje te wraz z dokumentacjami są przedstawiane na

posiedzeniu Międzyresortowej Komisji. Następnie w formie wniosku zostają skierowane do ministra

pracy i polityki społecznej. Po zatwierdzeniu wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń są

publikowane w Dzienniku Ustaw w formie rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w sprawie

najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku

pracy. Są to normatywy higieniczne obowiązujące prawnie dla wszystkich gałęzi gospodarki

narodowej. Polska lista normatywów higienicznych obejmuje następujące kategorie najwyższych

dopuszczalnych stężeń (rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 17 czerwca 1998 r.)

[21] (6-9.fol.13):

najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - średnie ważone, którego oddziaływanie na

pracownika, w ciągu 8-godzinnego dobowego i 42-godzinnego tygodniowego wymiaru czasu

pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego

stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń

najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - wartość średnia, która nie powinna

spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika oraz w stanie zdrowia jego

przyszłych pokoleń, jeżeli utrzymuje się w środowisku pracy nie dłużej niż 30 minut w czasie

zmiany roboczej

najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) - stężenie, które ze względu na

zagrożenie zdrowia lub życia nie może być w środowisku pracy przekroczone w żadnym

momencie.

Określone wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń czynników szkodliwych stanowią wytyczne

dla projektantów nowych i modernizowanych technologii i wyrobów, kryteria oceny warunków pracy

oraz podstawę do prowadzenia działalności profilaktycznej w zakładach pracy.

Wykaz wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku

pracy zawiera 352 substancje chemiczne i 17 czynników pyłowych [21]. Zgodnie z zaleceniami Komisji

Terminologii Chemicznej Polskiego Towarzystwa Chemicznego na podstawie zalecenia

Międzynarodowej Unii Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC) dla substancji chemicznych wprowadzono

do wykazu aktualne nazewnictwo oraz numerację CAS (Chemical Abstracts Service Registry Number),

które pozwolą jednoznacznie zidentyfikować substancję chemiczną.

Dokumentacje dopuszczalnych poziomów narażenia zawodowego są sukcesywnie publikowane w

wydawnictwie Komisji, kwartalniku Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy. Znajomość

danych zawartych w pełnych dokumentacjach dotyczących oddziaływania czynników szkodliwych na

organizm człowieka jest niezbędna do ustalenia właściwej profilaktyki medycznej i podejmowania

odpowiednich działań korygujących w celu poprawy warunków pracy (6-9.fol.14).

Czynniki szkodliwe w środowisku pracy - wartości dopuszczalne [2] to wydawnictwo

Międzyresortowej Komisji przygotowane w celu ułatwienia pracodawcy oraz jego służbom specjalnym,

a także samym pracownikom, przestrzegania obowiązujących w Polsce przepisów prawnych. W

publikacji tej znalazły się:

wykazy najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w

środowisku pracy, określone rozporządzeniem ministra pracy i polityki socjalnej

wartości dopuszczalne narażenia zawodowego określone w innych przepisach bezpieczeństwa i

higieny pracy oraz normach higienicznych

metody pomiaru i oceny narażenia zawodowego na poszczególne czynniki w środowisku pracy

podstawowe zasady profilaktyki.

Do wykazu wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń wprowadzono oznakowania (6-9.fol.15),

które dostarczają istotnej informacji o sposobie działania substancji chemicznej. Substancje o

działaniu żrącym oznakowano symbolem C, drażniącym - I, uczulającym - A, rakotwórczym dla ludzi -

Rc, prawdopodobnie rakotwórczym dla ludzi - Rp, o działaniu toksycznym na płód - Ft i wchłaniające

się przez skórę - Sk. Podano również podstawy klasyfikacji substancji.

6-9.1.5. Karty charakterystyki substancji niebezpiecznych

Niebezpieczne substancje chemiczne są potencjalnym źródłem zagrożenia zdrowia i życia ludzi przede

wszystkim w środowisku pracy, lecz także w środowisku naturalnym. Kompleksowa informacja o

niebezpiecznych właściwościach poszczególnych substancji chemicznych, rodzaju i rozmiarach

stwarzanego przez nie zagrożenia oraz o zasadach postępowania z nimi umożliwia racjonalną i

efektywną profilaktykę w zakładach pracy, a także - w razie awarii - ochronę ludzi i środowiska

naturalnego poza zakładem przemysłowym.

Najbardziej uniwersalną formą przedstawienia istotnych informacji o substancjach chemicznych,

przeznaczonych dla szerokiego grona odbiorców, są karty charakterystyk tych substancji. Ponadto,

zgodnie z art. 221 Kodeksu pracy, posługiwanie się nimi jest jednym z warunków zapewnienia

bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

Do opracowywania, oceny, merytorycznej weryfikacji i zatwierdzania kart charakterystyk substancji

niebezpiecznych w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy została powołana Rada Programowa, w

której skład weszli przedstawiciele jednostek naukowych oraz resortów odpowiedzialnych za

produkcję, stosowanie, transport, unieszkodliwianie substancji chemicznych oraz ochronę zdrowia i

środowiska człowieka [4, 5].

Opracowywane i wydawane w CIOP Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych [4] są

sporządzone według wzoru stanowiącego załącznik nr 5 do rozporządzenia ministra zdrowia i opieki

społecznej z dnia 18 lutego 1999 r. [23] (6-9.fol.16). Zgodnie z tym wzorem informacje zawarte w

kartach ujęto w 16 następujących punktach (6-9.fol.17):

Identyfikacja substancji chemicznej i przedsiębiorstwa

Skład/informacja o składnikach

Identyfikacja zagrożeń

Pierwsza pomoc

Postępowanie w przypadku pożaru

Postępowanie w przypadku uwolnienia do środowiska

Obchodzenie się z substancją i magazynowanie

Kontrola narażenia / środki ochrony indywidualnej

Właściwości fizykochemiczne

Stabilność i reaktywność

Informacje toksykologiczne

Informacje ekologiczne

Postępowanie z odpadami

Informacje o transporcie

Informacje dotyczące uregulowań prawnych

Inne informacje.

Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych są przeznaczone dla wszystkich stykających się z

niebezpiecznymi substancjami chemicznymi lub mogących się z nimi zetknąć. Mogą one (i powinny)

być gromadzone i wykorzystywane w zakładach pracy produkujących substancje i preparaty

chemiczne, jednostkach uczestniczących w ich obrocie (transport, magazynowanie, dystrybucja), w

jednostkach projektujących instalacje i zakłady przerabiające takie materiały oraz jednostkach

uczestniczących w ratowaniu ludzi i mienia, zagrożonych działaniem niebezpiecznych materiałów

chemicznych.

Poza pracodawcami, użytkownikami i przewoźnikami niebezpiecznych materiałów chemicznych,

zgromadzone dane służą również służbom sanitarno-epidemiologicznym, ratownictwu chemicznemu i

kolejowemu, Państwowej Inspekcji Pracy, Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, Straży

Granicznej oraz Straży Pożarnej.

Zbiór Kart charakterystyk substancji niebezpiecznych opracowany przez Radę Programową, wraz z

częścią opisową i tekstami aktów prawnych dotyczących produkcji, dystrybucji i stosowania

substancji niebezpiecznych w aspekcie zagrożenia zdrowia i środowiska, jest dostępny na płycie

CD-ROM.

6-9.1.6. Informacje o zagrożeniach ze strony substancji chemicznych

Zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 21 sierpnia 1997 r. w sprawie

substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia (wraz z późniejszymi

zmianami), jako niebezpieczne klasyfikuje się substancje chemiczne: o właściwościach wybuchowych,

o właściwościach utleniających, skrajnie łatwo palne, wysoce łatwo palne, łatwo palne, bardzo

toksyczne, toksyczne, szkodliwe, żrące, drażniące, uczulające, rakotwórcze, mutagenne, działające

na rozrodczość, niebezpieczne dla środowiska [20, 23] (6-9.fol.18).

Wykaz niebezpiecznych substancji jest podany w załączniku nr 2 do wspomnianego. rozporządzenia

[20]. Substancje chemiczne zaklasyfikowane jako niebezpieczne powinny być oznakowane.

Informacje podane na etykiecie umieszczonej na opakowaniu w postaci znaków ostrzegawczych oraz

określeń dotyczących rodzaju zagrożenia i prawidłowego postępowania z niebezpieczną substancją

pozwalają na ustalenie, czy na stanowisku pracy występuje substancja niebezpieczna. Przykładowo

substancja wykazująca właściwości drażniące będzie miała przypisany symbol „Xi”, odpowiedni znak

ostrzegawczy i odpowiednie zwroty określające zagrożenie, np. R 38 - działa drażniąco na skórę, oraz

określenie dotyczące prawidłowego postępowania, np. S 28 - zanieczyszczoną skórę natychmiast

przemyć dużą ilością wody.

W rozporządzeniu [20] substancje rakotwórcze, zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, podzielono na

trzy kategorie:

kategoria 1 - substancje o udowodnionym działaniu rakotwórczym dla człowieka

kategoria 2 - substancje, które powinny być rozpatrywane jako rakotwórcze dla człowieka

kategoria 3 - substancje o możliwym działaniu rakotwórczym na człowieka.

Substancjom należącym do kategorii 1 i 2 przypisano symbol „T”, znak ostrzegawczy określający

substancję „toksyczną” i zwrot: R 45 - może być przyczyną raka.

Dla substancji, które stwarzają ryzyko rakotwórczego działania jedynie wtedy, kiedy dostają się do

organizmu drogą inhalacyjną, na przykład jako pyły, pary lub dymy (inne drogi narażenia, np.

pokarmowa lub w kontakcie ze skórą, nie stwarzają zagrożenia rakotwórczego) przypisano

standardowy zwrot określający zagrożenie: R 49 - może być przyczyną raka w następstwie narażenia

drogą oddechową.

Substancje należące do kategorii 3 oznakowano symbolem „Xn” (substancja szkodliwa) i określono

zwrotem: R 40 - możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia.

Substancję zalicza się do kategorii 1 na podstawie danych epidemiologicznych, do kategorii 2 i 3 -

przede wszystkim na podstawie doświadczeń na zwierzętach. Do sklasyfikowania substancji jako

rakotwórczej i należącej do kategorii 2 konieczne są albo pozytywne wyniki badań przeprowadzonych

na dwóch gatunkach zwierząt, albo wyraźne dowody pozytywne badań przeprowadzonych na jednym

gatunku, łącznie z takimi potwierdzającymi dowodami jak: dane genotoksyczne, badania metabolizmu

lub biochemiczne, indukowanie łagodnych nowotworów, pokrewieństwo strukturalne z innymi uznanymi

kancerogenami lub dane pochodzące z badań epidemiologicznych sugerujące związek danej substancji

z działaniem rakotwórczym.

Substancje rakotwórcze stosowane w Polsce podlegają zgłoszeniu do rejestru, który prowadzi

Instytut Medycyny Pracy w Łodzi.

Rozporządzenie zobowiązuje producentów, importerów, dystrybutorów i innych dostawców do

klasyfikowania i znakowania substancji chemicznych zgodnie z kryteriami przedstawionymi w

załączniku nr 1 do rozporządzenia [20], jeżeli substancje nie są wymienione w wykazie substancji

niebezpiecznych. Ponadto producent i dostawca niebezpiecznych substancji mają obowiązek posiadać

karty charakterystyki tych substancji i udostępniać je nieodpłatnie odbiorcy.

6-9.1.7. Zasady przeprowadzania badań doświadczalnych dla substancji

chemicznych wprowadzanych do produkcji i obrotu

Dane o szkodliwości substancji chemicznych produkowanych i użytkowanych od dłuższego czasu

można uzyskać częściowo z badań epidemiologicznych i obserwacji klinicznych. Aby ocenić działanie

toksyczne nowych substancji, należy wykonać badania na zwierzętach laboratoryjnych lub na

modelach in vitro. Celem, dla którego prowadzi się ocenę toksykologiczną substancji chemicznych,

jest ustalenie bezpiecznych warunków ich produkcji, dystrybucji i stosowania.

Producent substancji lub preparatu przed wprowadzeniem swojego produktu do obrotu jest

zobowiązany do wykonania badań jego toksyczności w dowolnej placówce, która takie badania

wykonuje. Zaleca się przy tym wybór laboratorium, które ma akredytację na ich wykonywanie.

Badania substancji chemicznych powinny być wykonywane zgodnie z Wytycznymi OECD do badań

substancji chemicznych: Dział I - Właściwości fizykochemiczne, Dział II - Wpływ na systemy

biologiczne, Dział III - Rozkład i kumulacja, Dział IV - Skutki zdrowotne. Wyniki uzyskane zgodnie z

tymi wytycznymi są akceptowane przez kraje należące do Organizacji Współpracy Gospodarczej i

Rozwoju (OECD) [12].

Zakres i rodzaj badań powinien pozwolić przewidzieć możliwe skutki narażenia zawodowego i określić

bezpieczne warunki stosowania substancji i preparatów.

Badanie toksyczności ostrej - polega na ocenie zdolności substancji do wywołania efektu

toksycznego po jej podaniu (wchłonięciu) do organizmu w dawce jednorazowej lub po jednorazowym

narażeniu. W wyniku badania toksyczności ostrej uzyskuje się informacje o dawce śmiertelnej i

wartość medialnej dawki LD50, która jest stosowana do klasyfikacji substancji.

Badanie toksyczności podostrej (podprzewlekłej, podchronicznej) - polega na podawaniu

organizmom testowym substancji badanej (lub ich eksponowaniu inhalacyjnie) codziennie w sposób

przerywany lub ciągły przez 28 dni (toksyczność podostra) lub 90 dni (toksyczność podprzewlekła) i

obserwacji efektów toksycznych w trakcie narażenia lub po jego zakończeniu. Celem badania

toksyczności podprzewlekłej jest określenie narządów i układów mogących ulegać uszkodzeniu w

wyniku działań substancji oraz poziomu narażenia, przy którym nie obserwuje się skutków działania.

Badanie toksyczności przewlekłej (chronicznej) - polega na podawaniu organizmom testowym

substancji badanej codziennie w sposób przerywany lub ciągły w czasie bliskim długości życia danego

gatunku i obserwowaniu efektów toksycznych w trakcie narażenia lub po jego zakończeniu. Badanie

to ma głównie na celu określenie specjalnych właściwości związku, takich jak działanie rakotwórcze

(kancerogenne).

Toksykokinetyka - jest to ilościowa charakterystyka procesów wchłaniania, rozmieszczenia,

metabolizmu i wydalania substancji chemicznej lub jej metabolitów.

Działanie mutagenne - zdolność czynnika chemicznego do wywołania trwałych zmian w materiale

genetycznym.

Działanie teratogenne - zdolność czynnika chemicznego do wywołania trwałych wad strukturalnych

lub czynnościowych w zarodkach lub płodach.

6-9.2. Ocena narażenia zawodowego związanego z występowaniem

szkodliwych substancji chemicznych w środowisku pracy

Substancje chemiczne występują w środowisku pracy praktycznie we wszystkich gałęziach krajowego

przemysłu. Procesy technologiczne, w których są one produkowane, przetwarzane lub stosowane, są

źródłem zanieczyszczeń powietrza na stanowiskach pracy. Narażenie na te substancje może powodować

różnorodne, niekorzystne zmiany w stanie zdrowia pracowników (omówione w pierwszej części materiału).

Na reakcje organizmu wywołane substancjami chemicznymi ma wpływ przede wszystkim wchłonięta do

organizmu dawka, ale również bardzo wiele innych czynników. Rodzaj i wielkość niekorzystnych skutków

zdrowotnych zależą m.in. od: właściwości toksycznych i fizykochemicznych, dróg wchłaniania, płci i wieku

oraz ogólnego stanu zdrowia i właściwości osobniczych narażonego, a także czynników zewnętrznych -

temperatury, wilgotności powietrza, czasu narażenia (6-9.fol.19).

Niezbędnym działaniem profilaktycznym w ramach ochrony człowieka w procesie pracy jest ocena

narażenia zawodowego na substancje szkodliwe dla zdrowia. Ocena ta jest zagadnieniem bardzo

złożonym, a w wielu przypadkach może nastręczać istotne trudności. Wyniki oceny narażenia na

substancje szkodliwe stanowią podstawę zaleceń Inspekcji Sanitarnej zobowiązujących zakłady

przemysłowe do podejmowania odpowiednich działań korygujących, których celem jest ochrona

pracowników przed szkodliwymi skutkami działania zanieczyszczeń przemysłowych.

Podstawową metodą oceny narażenia zawodowego na szkodliwe substancje jest monitoring środowiska

pracy, czyli pomiar stężeń tych substancji w powietrzu stanowisk pracy, obliczanie na podstawie

uzyskanych wyników odpowiednich wskaźników narażenia i ustalenie ich zgodności z normatywami

higienicznymi. Stosunkowo łatwe wykonywanie oznaczeń czynników chemicznych w powietrzu oraz

istnienie prawnie obowiązujących wartości normatywów higienicznych dla środowiska pracy sprawiają, że

metoda ta jest powszechnie stosowana do oceny narażenia w Polsce, jak i w innych krajach

(6-9.fol.20).

Obecnie w Polsce są ustalone najwyższe dopuszczalne stężenia w środowisku pracy (NDS, NDSCh, NDSP)

dla 352 związków chemicznych i 17 pyłów. Wartości tych stężeń podano w rozporządzeniu ministra pracy i

polityki socjalnej z dnia 17 czerwca 1998 r. [21].

Inną metodą oceny narażenia zawodowego, wykorzystywaną sporadycznie, jest monitoring biologiczny,

czyli pomiar stężeń czynników toksycznych lub ich metabolitów w materiale biologicznym - tkankach,

wydzielinach, wydalinach i powietrzu wydechowym.

6-9.2.1. Monitoring środowiska pracy

(6-9.fol.21)

Proces oceny narażenia zawodowego związanego z ekspozycją na szkodliwe substancje chemiczne

jest procesem wieloetapowym. Każdy z etapów jest bardzo istotny, a jego wynik ma wpływ na

ostateczną ocenę, której podstawowym celem jest ochrona zdrowia i życia pracowników. Z tego

względu powinien być przeprowadzany bardzo starannie, z dużą odpowiedzialnością, przez

odpowiednich specjalistów zajmujących się analizą powietrza oraz zarządzaniem bezpieczeństwem i

higieną pracy.

Podczas przeprowadzania monitoringu zanieczyszczeń powietrza występujących w środowisku pracy

można wyróżnić cztery zasadnicze etapy:

identyfikację substancji w powietrzu

pobieranie próbek powietrza

oznaczanie ilościowe badanych substancji w pobranych próbkach

obliczanie wskaźników narażenia na podstawie uzyskanych wyników oznaczeń i ocena narażenia

zawodowego.

Ocena narażenia zawodowego związanego z występowaniem szkodliwych substancji chemicznych w

środowisku pracy powinna być wykonywana zgodnie z zaplanowanymi harmonogramami, a jej

częstotliwość jest uzależniona od wyników poprzedniej oceny. Niezależnie od zaplanowanych

harmonogramów przeprowadzanie oceny jest konieczne po wprowadzeniu zmian na ocenianym

stanowisku pracy, np. zmian w przebiegu procesu technologicznego czy zmian organizacyjnych.

Ocena ta powinna również być przeprowadzana dodatkowo po zgłoszeniu przez pracowników

występowania niekorzystnych zmian w ich stanie zdrowia.

6-9.2.1.1. Identyfikacja

(6-9.fol.22)

Przed przystąpieniem do wykonywania pomiarów stężeń substancji szkodliwych w powietrzu na

stanowiskach pracy konieczne jest ustalenie, jakie substancje chemiczne znajdują się w

badanym powietrzu.

Podstawowym zadaniem umożliwiającym identyfikację zanieczyszczeń powietrza jest

przygotowanie listy wszystkich chemicznych substancji występujących na ocenianych

stanowiskach pracy oraz na stanowiskach sąsiadujących. Lista ta powinna zawierać wszystkie

substancje, które mogą być przyczyną występowania szkodliwych efektów w organizmie

pracownika. Należy ustalić, jakie w danym procesie stosuje się substancje wyjściowe i jakie są

ich zanieczyszczenia, a także produkty pośrednie i końcowe.

W prostych procesach technologicznych, z użyciem kilku substratów pomiędzy którymi nie

zachodzą reakcje, można stosunkowo łatwo przewidzieć, jakie substancje będą obecne w

powietrzu. Jeżeli dane technologiczne oraz informacje od producentów surowców są

wystarczające do ustalenia takiej listy, to można przystąpić do następnych etapów oceny

ryzyka.

Często jednak wytypowanie czynników stwarzających zagrożenie dla zdrowia zatrudnionych

osób nie jest łatwe. Nierzadko nawet przeanalizowanie danych literaturowych nie pozwala na

jednoznaczne ustalenie, jakie substancje chemiczne będą emitowane do powietrza stanowisk

pracy, szczególnie gdy mamy do czynienia ze skomplikowanymi procesami technologicznymi oraz

gdy skład stosowanych surowców jest chroniony przez producentów.

W takich przypadkach należy przeprowadzić szczegółowe badania identyfikacyjne z

zastosowaniem odpowiednich technik analitycznych. Badania te wymagają aparatury pomiarowej

wysokiej klasy oraz dużego doświadczenia i wiedzy specjalistów z zakresu identyfikacji

śladowych ilości substancji chemicznych. Z tego względu powinny być zlecane

wyspecjalizowanym laboratoriom badawczym.

Problem identyfikacji śladowych ilości substancji chemicznych w wieloskładnikowych

mieszaninach występujących w powietrzu na stanowiskach pracy został w dużym stopniu

rozwiązany dzięki zastosowaniu technik chromatograficznych: chromatografii gazowej,

wysokosprawnej chromatografii cieczowej, chromatografii cienkowarstwowej, a przede

wszystkim połączeniu chromatografii gazowej ze spektrometrią masową i spektrofotometrią w

podczerwieni oraz z magnetycznym rezonansem jądrowym. Metody te umożliwiają ustalenie

składu wieloskładnikowych mieszanin związków chemicznych wydzielających się w

skomplikowanych procesach. Badane mieszaniny są rozdzielane na kolumnach kapilarnych na

poszczególne składniki, które kolejno wprowadza się wraz z gazem nośnym do detektora -

spektrofotometru masowego. W detektorze cząsteczki badanej substancji bombardowane wiązką

elektronów ulegają fragmentacji na dodatnio naładowane jony, a wynik tego procesu jest

zapisywany jako widmo masowe, które przedstawia względne stężenie dodatnio naładowanych

jonów uporządkowanych według wzrastającej masy. Identyfikację poszczególnych pików na

uzyskiwanych chromatogramach przeprowadza się przez porównanie uzyskanych widm

masowych z widmami substancji wzorcowych podanych w katalogach. W celu uniknięcia błędów

w interpretacji poszczególnych pików od osi widma masowego badanego piku należy odejmować

widmo tła u podstawy piku. Potwierdzenie identyczności uzyskuje się przez porównanie widma

masowego i czasu retencji danej substancji z widmem i czasem retencji substancji wzorcowej.

Po ustaleniu na jakie substancje chemiczne może być narażony pracownik podczas wykonywania

czynności zawodowych, należy zebrać dane o ich właściwościach fizykochemicznych,

toksycznych, metodach pomiaru oraz środkach zabezpieczających przed ich szkodliwym

działaniem. Korzystanie z Kart charakterystyk substancji niebezpiecznych ułatwi realizację tego

zadania. Karty te są źródłem kompleksowej informacji o niebezpiecznych właściwościach

poszczególnych substancji chemicznych, rodzaju i rozmiarach stwarzanego przez nie zagrożenia

oraz zasadach postępowania w razie kontaktu z nimi i metodach oznaczania stężeń w powietrzu

na stanowiskach pracy [4].

Po zgromadzeniu informacji dotyczących stanu skupienia substancji, właściwości toksycznych i

niebezpiecznych, wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w powietrzu na stanowiskach

pracy, metod pomiaru ich stężeń, postępowania w przypadkach ostrego zatrucia oraz środków

ochrony indywidualnej i zbiorowej można przystąpić do kolejnego etapu oceny ryzyka

zawodowego - pomiarów stężeń zidentyfikowanych substancji w powietrzu na stanowiskach

pracy.

6-9.2.1.2. Oznaczanie substancji szkodliwych w powietrzu na stanowiskach pracy

Pomiary stężeń szkodliwych substancji chemicznych w środowisku pracy powinny być

wykonywane przez odpowiednie laboratoria z zastosowaniem selektywnych metod oznaczania, o

odpowiedniej czułości i precyzji.

Procedury pomiarowe stosowane do ilościowego oznaczania substancji szkodliwych w

powietrzu stanowisk pracy muszą zapewniać ilościowe wyodrębnienie badanych substancji z

powietrza oraz pomiar ich stężeń przynajmniej na poziomie 0,25 wartości najwyższego

dopuszczalnego stężenia (NDS), z dokładnością co najmniej ±10%.

Zgodnie z zaleceniami ministra zdrowia i opieki społecznej do oznaczania stężeń substancji

szkodliwych w powietrzu na stanowiskach pracy należy stosować metody podane w polskich

normach z zakresu ochrony czystości powietrza (6-9.fol.23). W normach tych podane są

szczegółowe procedury pomiarowe dla ok. 350 substancji. Są to w większości normy arkuszowe,

zawierające kilka alternatywnych metod oznaczania tej samej substancji, co daje wykonującemu

pomiary możliwość wyboru odpowiedniej metody, w zależności od procesu technologicznego i

posiadanej aparatury analitycznej. W razie braku znormalizowanych metod oznaczania substancji

szkodliwych na stanowiskach pracy pomiary należy wykonywać metodami zalecanymi przez

Międzyresortową Komisję ds. NDS i NDN w Środowisku Pracy. Są one publikowane w kwartalniku

Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy.

Pomiary stężeń substancji szkodliwych w powietrzu stanowisk pracy mogą być wykonywane

przez laboratoria: Inspekcji Sanitarnej, jednostek naukowo-badawczych w dziedzinie medycyny

pracy i Centralnego Instytutu Ochrony Pracy, akredytowane zgodnie z przepisami o badaniach i

certyfikacji oraz upoważnione przez państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego.

Częstotliwość wykonywania pomiarów stężeń substancji szkodliwych w powietrzu na

stanowiskach pracy zależy od wartości stężeń w ostatnich pomiarach i jest podana w

rozporządzeniu ministra zdrowia i opieki społecznej [17].

Podstawowymi elementami każdej procedury pomiarowej, stosowanej do badania zanieczyszczeń

powietrza na stanowiskach pracy, jest pobieranie próbek powietrza oraz ilościowa analiza

zawartych w tych próbkach substancji szkodliwych.

Pobieranie próbek powietrza ma zasadniczy wpływ na wyniki pomiarów i ocenę narażenia na

substancje szkodliwe występujące w środowisku pracy. Powinno być wykonane bardzo

precyzyjnie, tak aby zapewnić pobranie ściśle określonej objętości powietrza i ilościowe

wyodrębnienie badanych substancji.

Prawidłowe pobieranie próbek powietrza do analizy zależy od dokładności kalibracji

stosowanego sprzętu, szczelności połączeń oraz staranności pracy analityka. Wymaga ono

znajomości procesu technologicznego oraz właściwości fizykochemicznych oznaczanych

substancji. W zależności od stanu skupienia tych substancji i techniki analitycznej stosowanej

do oznaczania wykorzystywane są odpowiednie sposoby pobierania próbek powietrza.

Podstawowymi metodami pobierania próbek powietrza są: metoda izolacyjna oraz metoda

wzbogacania próbek zwana metodą integracyjną.

Metoda izolacyjna jest stosowana do pobierania próbek powietrza zawierających gaz i pary

cieczy niskowrzących. Polega na pobraniu określonej objętości badanego powietrza do

odpowiednich pojemników, którymi mogą być pipety gazowe, butle, strzykawki ze szkła lub

tworzyw sztucznych, a także worki z tworzyw syntetycznych (6-9.fol.24). Powietrze jest

najczęściej pobierane do wykalibrowanych pojemników metodą wymiany polegającą na

przepuszczeniu przez pojemnik, za pomocą pompki, powietrza o objętości 8-10 razy większej od

jego pojemności. Próbki powietrza mogą być również wprowadzone sposobem próżniowym albo

przez wylanie cieczy (najczęściej wody), którą przed pobraniem powietrza napełniony jest

pojemnik.

Metoda izolacyjna, choć prosta w wykonaniu, ma ograniczony zakres stosowania ze względu na

niewielką objętość pobieranego powietrza, często nie wystarczającą do oznaczenia stężeń na

poziomie NDS, a także straty substancji oznaczanej spowodowane adsorpcją na ściankach

pojemników oraz kłopotliwy transport. Przy stosowaniu tej metody analizę najczęściej wykonuje

się bezpośrednio po pobraniu próbki. Gdy jest to niemożliwe, należy doświadczalnie wyznaczyć

zależność spadku stężenia badanej substancji od czasu przechowywania próbki i odpowiednią

wartość uwzględnić w obliczeniach. Metoda izolacyjna nie powinna być stosowana do pobierania

próbek powietrza zawierających substancje reaktywne lub łatwo adsorbujące.

Metoda integracyjna polega na przepuszczaniu określonej objętości powietrza przez

odpowiednie sorbenty zatrzymujące ilościowo badane substancje. Próbki powietrza są

wzbogacane przez absorpcję badanych substancji w roztworach pochłaniających lub przez

adsorpcję na sorbentach stałych. Zestaw do pobierania próbek (6-9.fol.24) składa się z:

pochłaniacza, którym może być płuczka zawierająca roztwór pochłaniający, rurka

wypełniona stałym sorbentem lub filtr umieszczony w oprawce

pompki do zasysania powietrza zapewniającej stały przepływ

rotametru.

Podczas stosowania sorbentów ciekłych substancje oznaczane rozpuszczają się w nich lub

wchodzą w reakcje chemiczne, często dając odczyn barwny. Wydajność pochłaniania zależy od

rodzaju stosowanego sorbentu oraz warunków pochłaniania, np.: prędkości przepływu powietrza

i jego objętości, wysokości słupa cieczy w płuczce, temperatury.

Jest bardzo dużo różnych typów płuczek. Najprostsze z nich to płuczki bełkotkowe

(6-9.fol.24), w których powietrze zawierające pary badanych substancji przechodzi w postaci

pęcherzyków przez warstwę roztworu pochłaniającego. Przedłużenie kontaktu pochłanianej pary

z roztworem pochłaniającym można uzyskać przez umieszczenie przy wylocie rurki bełkotkowej

dziurkowanej osłony, która powoduje dodatkową cyrkulację cieczy na skutek wprowadzenia

pęcherzyków po linii spiralnej. Największą powierzchnię zetknięcia dwóch faz otrzymuje się z

użyciem płuczek z przegrodą ze szkła spiekanego, w którym następuje największe rozproszenie

składników pobieranego powietrza.

Typy płuczek oraz szybkość przepływu badanego powietrza do 120 l/h nie mają istotnego

znaczenia dla wydajności absorpcji w wypadku pochłaniania na zasadzie rozpuszczania badanych

substancji w cieczy. Natomiast mają zasadniczy wpływ na aerację substancji z roztworu

pochłaniającego. Chłodzenie płuczki, zmniejszenie objętości pobieranego powietrza, połączenie

płuczek szeregowo oraz zwiększenie słupa cieczy pochłaniającej powoduje wzrost wydajności

pochłaniania substancji rozpuszczających się w sorbentach ciekłych.

Natomiast w wypadku chemisorpcji, czyli pochłaniania zachodzącego na zasadzie reakcji

chemicznej między badaną substancją i sorbentem ciekłym, szybkość przepuszczania badanego

powietrza powinna być dostosowana do szybkości tej reakcji. Wydłużenie czasu zetknięcia

dwóch faz i zwiększenie powierzchni kontaktu przez zastosowanie płuczek ze szkłem spiekanym

zwiększa wydajność pochłaniania.

Podczas wyodrębniania badanych substancji z powietrza na sorbentach stałych, substancje te

są adsorbowane na powierzchni sorbentu. Jako sorbentów używa się różnego rodzaju materiałów

charakteryzujących się bardzo dobrze rozwiniętą powierzchnią. Mogą to być: węgiel aktywny,

żel krzemionkowy, tlenek glinu, sita molekularne, mieszanina tlenku glinu i tlenku magnezu, tzw.

florisil, modyfikowana ziemia okrzemkowa, np. chromosorby oraz tworzywa sztuczne: żywice

amberlitowe typu XAD, tenax, chromosorby serii 100 i porapaki.

W zależności od właściwości fizykochemicznych substancji wyodrębnianej z badanego powietrza

są używane odpowiednie sorbenty stałe. Zdolność sorpcyjna substancji zależy przede wszystkim

od jej polarności, wielkości cząsteczki oraz prężności par. Związki polarne łatwiej adsorbują się

na sorbentach polarnych, np. na węglu aktywnym, a niepolarne na sorbentach niepolarnych,

takich jak żel krzemionkowy.

W praktyce do pobierania próbek powietrza są stosowane tzw. rurki pochłaniające. Najczęściej

są to rurki szklane zawierające sorbent w dwóch warstwach (100 mg i 50 mg) oddzielonych i

ograniczonych przegródkami z włókna szklanego lub pianki poliuretanowej oraz zamykane

zatyczkami z tworzywa sztucznego (6-9.fol.24). Badane powietrze wprowadza się od strony

dłuższej warstwy sorbentu, która powinna całkowicie adsorbować oznaczaną substancję.

Krótsza warstwa stanowi warstwę kontrolną pozwalającą na stwierdzenie, czy nie nastąpiło

„przebicie” warstwy dłuższej.

Substancje zaadsorbowane na sorbentach stałych w rurkach pochłaniających wyodrębnia się

ilościowo, stosując proces odwrotny do adsorpcji - desorpcję. W analizie zanieczyszczeń

powietrza można stosować dwa rodzaje desorpcji: desorpcję odpowiednim rozpuszczalnikiem lub

desorpcję termiczną do fazy gazowej. Desorpcja termiczna jest metodą mało rozpowszechnioną

w naszym kraju. Natomiast desorpcja rozpuszczalnikiem (eluentem) jest powszechnie stosowana

w znormalizowanych metodach oznaczania substancji szkodliwych z wykorzystaniem

chromatografii gazowej jako techniki pomiarowej.

Stosowany tok postępowania powinien zapewnić ilościową desorpcję z jak największą

wydajnością. W większości przypadków jest ona mniejsza od 100% i z tego względu konieczne

jest doświadczalne wyznaczanie stopnia desorpcji z każdej partii sorbentu dla badanych

substancji, tj. tzw. współczynników desorpcji, które należy uwzględnić w obliczeniach

zawartości oznaczanych substancji w pobranej próbce powietrza.

Współczynniki desorpcji można wyznaczyć kilkoma metodami. Każda z nich polega na

wprowadzeniu znanej ilości badanej substancji na sorbent, zdesorbowaniu jej i porównywaniu

wyników oznaczania z roztworów po desorpcji z roztworami wzorcowymi. Poszczególne metody

różnią się sposobem nanoszenia oznaczanych związków na sorbent. W praktyce najczęściej

stosuje się nanoszenie ciekłego czystego związku lub jego roztworu w rozpuszczalniku

stosowanym do desorpcji.

Do wyodrębniania i oznaczania badanych substancji na sorbentach stałych jest również

wykorzystywana chemisorpcja. W tym przypadku sorbenty stałe są pokrywane odpowiednimi

odczynnikami, z którymi badane substancje reagują podczas pochłaniania, tworząc odpowiednie

produkty reakcji będące podstawą dalszego oznaczania.

Pobieranie próbek powietrza na sorbentach stałych ma wiele zalet. Umożliwia wzbogacanie próbki

powietrza, długookresowe przechowywanie pobranych próbek, łatwy transport i łatwą obsługę.

Metoda integracyjna wyodrębniania zanieczyszczeń powietrza wymaga stosowania odpowiednich

pompek umożliwiających przepuszczanie powietrza przez sorbenty ze stałą prędkością. Do tego

celu używa się pomp różnych typów, głównie pomp membranowych zasilanych prądem z sieci lub

bateriami. Najdogodniejsze jest używanie przenośnych pompek bateryjnych, które są stosowane

do czasowego pobierania próbek powietrza. Pompki te umożliwiają przepuszczanie powietrza z

różnymi szybkościami - od 0,02 do kilku litrów na minutę, co najmniej przez 8 h. Są produkowane

również w wersji antywybuchowej, pozwalającej na bezpieczne pobieranie próbek powietrza w

warunkach zagrożenia wybuchem.

Do oceny narażenia na szkodliwe substancje chemiczne w powietrzu środowiska pracy konieczne

jest prawidłowe pobieranie próbek, z zastosowaniem omówionych metod, zgodnie z zasadami,

które umożliwią ocenę zgodności warunków pracy z normatywami higienicznymi: najwyższym

dopuszczalnym stężeniem (NDS), najwyższym dopuszczalnym stężeniem chwilowym (NDSCh) i

najwyższym dopuszczalnym stężeniem pułapowym (NDSP).

Próbki powietrza powinny być pobierane w strefie oddychania, indywidualnie u każdego

pracownika przez cały okres jego przebywania na stanowisku pracy [8, 9]. Najlepsze możliwości

w tym zakresie stwarza dozymetria indywidualna. Pobieranie próbek tą metodą wymaga

stosowania odpowiedniego sprzętu: próbników z indywidualnymi pompkami bateryjnymi lub

dozymetrów pasywnych (bez pompek). Ich konstrukcja umożliwia pochłanianie substancji

chemicznych na sorbentach stałych dzięki zjawisku dyfuzji gazów. Laboratoria nie posiadające

takiego sprzętu powinny wykonywać pomiary stacjonarne, w których próbki powietrza pobiera

się w stałych punktach pomiarowych, możliwie blisko stanowisk pracy. Próbki powietrza muszą

być pobierane w sposób losowy, a czas ich pobierania jest uzależniony od wymagań

zastosowanej metody oznaczania.

W trakcie oceny narażenia zawodowego z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej

(6-9.fol.25) próbniki umieszcza się w strefie oddychania pracownika na czas wynoszący co

najmniej 75% czasu trwania zmiany roboczej. Oceną tą powinny być objęte wszystkie

podstawowe grupy pracowników zatrudnionych przy pracach z substancjami szkodliwymi.

Oceniając zgodność warunków pracy z wartościami NDS, należy pobrać w sposób ciągły 2-5

próbek z zastosowaniem pompek z próbnikiem lub jedną próbkę za pomocą dozymetru

pasywnego. Należy również pobrać przynajmniej jedną próbkę w ciągu 30 min, w okresie

największej ekspozycji podczas zmiany roboczej, celem ustalenia tzw. stężenia chwilowego i

jego zgodności z wartością NDSCh.

W razie konieczności korzystania z pomiarów stacjonarnych (6-9.fol.26), próbki powietrza

powinny być pobierane zgodnie z zasadami podanymi w tab. 1 (6-9.fol.27), uzależnionymi od

chronometrażu pracy.

Przy ocenie zgodności warunków pracy z NDSCh zaleca się w pomiarach stacjonarnych, w

zależności od wymagań stosowanej metody oznaczania, pobieranie co najmniej jednej próbki

powietrza 30-minutowej, dwóch próbek o czasie pobierania 10-15 minut lub trzech o czasie

pobierania poniżej 10 minut. Dla substancji szkodliwych o działaniu pułapowym próbki należy

pobierać w możliwie najkrótszym czasie w okresie spodziewanego występowania największych

stężeń badanej substancji. Uzyskane wartości należy porównać z NDSP.

Do oznaczania stężeń substancji chemicznych w próbkach powietrza pobranych na

stanowiskach pracy, spośród wielu istniejących metod analitycznych jest stosowana głównie

spektrofotometria w widzialnym zakresie widma, chromatografia gazowa i absorpcyjna

spektrometria atomowa, rzadziej - spektrofotometria w podczerwieni i nadfiolecie oraz

wysokosprawna chromatografia cieczowa.

6-9.2.2. Obliczanie wskaźników ekspozycji i ocena narażenia zawodowego

Podstawą oceny narażenia zawodowego na substancje szkodliwe występujące w powietrzu na

stanowiskach pracy są obowiązujące wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS),

najwyższych dopuszczalnych stężeń chwilowych (NDSCh) oraz najwyższych dopuszczalnych stężeń

pułapowych (NDSP) [21].

Wyniki pomiarów stężeń substancji szkodliwych, uzyskane na podstawie analizy pobranych próbek

powietrza z zastosowaniem odpowiednich technik analitycznych, pozwalają na obliczenie

wskaźników narażenia (ekspozycji), a następnie ustalenie ich relacji do wartości normatywów

higienicznych [8, 24].

Po przeprowadzeniu pomiarów z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej, wskaźnikiem ekspozycji,

którego wartość nie może przekraczać NDS, jest średnie stężenie ważone obliczone wg wzoru:

gdzie:

c1, c2, ... , cn - stężenie oznaczone w poszczególnych próbkach, mg/m3

t1 , t2, ... , tn - czas pobierania poszczególnych próbek, min.

W pomiarach stacjonarnych średnie stężenie substancji szkodliwej jest zawarte w przedziale wartości

wokół średniej geometrycznej, którego granice określa geometryczne odchylenie standardowe, liczba

pobranych próbek i przyjęty przedział ufności, na ogół wynoszący 0,95. Wyniki oznaczeń stężenia

badanej substancji w próbkach powietrza pobranych zgodnie z zasadami tych pomiarów pozwalają na

obliczenie średniego geometrycznego stężenia danej substancji (Xg), standardowego odchylenia

geometrycznego (Sg) oraz górnej i dolnej granicy przedziału ufności (GG i DG), w którym z

prawdopodobieństwem 95% znajduje się średnie stężenie substancji w danym okresie pomiarowym.

Gdy okres pomiarowy pokrywa się ze zmianą roboczą, obliczone wartości Xg, GG i DG wykorzystuje się

bezpośrednio do oceny narażenia zawodowego. Natomiast gdy występuje kilka okresów pomiarowych

w czasie jednej zmiany roboczej, wartości średniej geometrycznej i granicy przedziału ufności oblicza

się jako średnie stężenie ważone odpowiednich okresów pomiarowych.

Na podstawie wyników pomiarów stężeń badanych substancji w próbkach powietrza pobranych

zgodnie z zasadami pomiarów stacjonarnych oblicza się wartości wskaźników ekspozycji DG i GG (

6-9.fol.28, 6-9.fol.30). Do obliczenia tych wskaźników potrzebne są logarytmy wartości stężeń

otrzymanych w wyniku oznaczania poszczególnych próbek (xi) i średnia arytmetyczna logarytmów

(lg Xg) wg wzoru:

(1)

w którym n oznacza liczbę pobranych próbek.

Wielkość ta (po odlogarytmowaniu) stanowi średnią geometryczną wyników oznaczeń stężenia danej

substancji Xg. Następnie oblicza się logarytm geometrycznego odchylenia standardowego (lg Sg), wg

wzoru:

(2)

oraz logarytmy górnej i dolnej granicy przedziału ufności dla średniej rzeczywistej, wg wzorów:

(3)

w których t oznacza wartość parametru rozkładu Studenta-Fischera dla prawdopodobieństwa 0,95 i

liczby stopni swobody równej n-1.

Po odlogarytmowaniu lgGG i lgDG uzyskuje się wskaźniki ekspozycji: górną i dolną granicę przedziału

ufności dla średniej rzeczywistej (GG i DG). Wartości te są wykorzystywane bezpośrednio do oceny

narażenia zawodowego, gdy okres pomiarowy pokrywa się ze zmianą roboczą.

W przypadku kilku okresów pomiarowych w czasie jednej zmiany roboczej lub wykonywania czynności

na kilku stanowiskach wartość granic przedziału ufności dla średniego stężenia ważonego dla całej

zmiany roboczej oblicza się wg wzorów (6-9.fol.29):

(4)

w których:

DG1/GG1 ... DGk/GGk - dolna lub górna granica przedziału ufności dla poszczególnych okresów

pomiarowych, mg/m3

t1, t2 ,..., tk - czas trwania poszczególnych okresów pomiarowych, min.

Suma czasów trwania okresów pomiarowych we wzorach powinna wynosić 8 godzin.

Na podstawie wskaźników ekspozycji, tj. wartości średniego stężenia ważonego Xg, górnej i dolnej

granicy przedziału ufności (DG i GG) dla średniej rzeczywistej, przeprowadza się ocenę narażenia.

Jeżeli górna granica przedziału ufności średniej rzeczywistej nie przekracza wartości NDS, to należy

uznać, że warunki pracy są zgodne z wymaganiami higienicznymi. Natomiast jeśli dolna granica

przedziału ufności jest większa od wartości NDS, to warunki pracy są szkodliwe. Gdy wartość NDS

znajduje się w przedziale ufności dla średniej geometrycznej wyników pomiarów, uzyskane dane nie są

wystarczające do jednoznacznego potwierdzenia lub wykluczenia z określonym prawdopodobieństwem

zgodności warunków pracy z normatywem higienicznym. Nakłada to obowiązek przeprowadzenia

dodatkowych badań środowiska pracy. W związku z tym w ciągu 30 dni należy przeprowadzić pomiary

na dwóch losowo wybranych zmianach roboczych, pobierając co najmniej 5 próbek powietrza na

każdej z nich. Wyniki tych pomiarów rozpatruje się łącznie z wynikami poprzednimi. Jeżeli wyniki

oznaczeń ponad połowy próbek są większe od NDS, warunki pracy należy uznać za szkodliwe,

natomiast jeżeli wyniki oznaczeń połowy próbek są równe NDS lub od niego mniejsze, warunki pracy

można uznać za bezpieczne (6-9.fol.31).

Gdy w powietrzu na stanowiskach pracy jednocześnie występuje kilka substancji szkodliwych,

wówczas należy dokonać oceny narażenia łącznego, stosując na ogół zasadę sumowania działania

toksycznego, wg wzoru (6-9.fol.32):

(5)

gdzie:

W1, W2, ..., Wn - obliczone wskaźniki ekspozycji: średnie stężenie ważone lub średnie stężenie

geometryczne dla substancji 1, 2, ..., n

NDS1, NDS2, ..., NDSn - odpowiednie wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń.

Warunki pracy można uznać za bezpieczne również wówczas, gdy najwyższe stężenie chwilowe nie

przekracza wartości NDSCh dla danej substancji. Jednak, jeśli stężenie równe NDSCh utrzymuje się w

środowisku pracy dłużej niż przez 30 min, to warunki pracy należy uznać za niezgodne z normatywem

higienicznym.

Gdy ocenia się zgodność warunków pracy z NDSP, można je uznać za bezpieczne, jeżeli oznaczone

stężenie nie przekracza wartości NDSP dla danej substancji.

Wszystkie wymagania wynikające z normatywów higienicznych (NDS, NDSCh, NDSP) muszą być

spełnione jednocześnie. Przekroczenie któregokolwiek z nich powoduje, że warunki pracy nie mogą

być uznane za bezpieczne.

Częstotliwość wykonywania pomiarów stężeń substancji szkodliwych w powietrzu na stanowiskach

pracy zależy od wyników pomiarów ich stężeń (6-9.fol.33). W razie stwierdzenia przekroczeń

najwyższych dopuszczalnych stężeń lub występowania substancji o działaniu rakotwórczym należy

zapewnić stałą kontrolę (monitorowanie) stężenia, a jeśli jest to niemożliwe - wykonać pomiary co

najmniej raz na 6 miesięcy. Gdy stężenia substancji są w zakresie od 0,5 do 1,0 wartości najwyższych

dopuszczalnych stężeń, pomiary należy wykonywać co najmniej raz w roku, a przy stwierdzeniu

stężeń poniżej 0,5 tych wartości - co najmniej raz na dwa lata [17].

6-9.2.3. Monitoring biologiczny

[2, 6]

Monitoring środowiska pracy jest i prawdopodobnie pozostanie podstawową metodą oceny narażenia

zawodowego na czynniki toksyczne. Wynika to głównie z istnienia prawnie obowiązujących

normatywów higienicznych oraz wywodzącego się z przeszłości przekonania, że wykonywanie

oznaczeń w powietrzu jest zdecydowanie łatwiejsze i tańsze niż w materiale biologicznym, co obecnie

nie stanowi reguły.

Są jednak sytuacje, w których uzyskane tą drogą informacje mogą powodować zawyżenie lub

zaniżenie ryzyka. Do przyczyn, które sprawiają, że wyniki pomiaru czynników toksycznych w

powietrzu mogą być niewystarczające do dokonania pełnej oceny narażenia, należą:

możliwość występowania istotnych różnic stężeń w poszczególnych miejscach przebywania

pracownika oraz ich zmienność w czasie

zróżnicowany wymiar ziaren aerozoli oraz ich właściwości aerodynamiczne

zróżnicowany wysiłek fizyczny

wchłanianie innymi drogami niż układ oddechowy (skóra, przewód pokarmowy)

stosowane środki ochrony osobistej i ich skuteczność

nieprzestrzeganie zasad higieny pracy.

Stosowanie monitoringu biologicznego powinno w założeniu eliminować powyższe trudności w ocenie

narażenia. Monitoring biologiczny narażenia jest to, zgodnie z definicją, "systematyczny pomiar stężeń

substancji toksycznych lub ich metabolitów w tkankach, wydzielinach lub wydalinach, oddzielnie lub

łącznie, mający na celu ocenę wielkości narażenia oraz ryzyka dla zdrowia przy przyjęciu za podstawę

odpowiednich danych interpretacyjnych".

Wartościami, do których odnosi się uzyskane wyniki, są dopuszczalne stężenia w materiale

biologicznym (DSB). Wartości DSB mogą być uzyskiwane na podstawie kryteriów zdrowotnych.

Umożliwiają bezpośrednią ocenę ryzyka wystąpienia skutków narażenia na czynniki toksyczne lub

mogą być traktowane jako odpowiedniki wartości NDS w powietrzu. Oznaczenia substancji

toksycznych lub ich metabolitów wykonuje się głównie we krwi, w moczu i w powietrzu wydechowym.

Wybór materiału zależy od istniejących danych interpretacyjnych. W związku z tym istnieją

odpowiednie rodzaje wartości referencyjnych. Stężenia referencyjne w populacji generalnej mogą się

istotnie różnić w zależności od stopnia skażenia środowiska, diety, palenia bądź niepalenia

papierosów. Systematyczne wykonywanie oznaczeń, np. zawartości ołowiu we krwi, pozwala jednak

na śledzenie trendów i wyciąganie wniosków na temat potencjalnego zagrożenia populacji na danym

terenie oraz czynników, które to zagrożenie powodują. Dane na temat dopuszczalnych w warunkach

ekspozycji przemysłowej stężeń substancji toksycznych lub ich produktów przemiany, a także

wartości wczesnych odwracalnych efektów działania, są publikowane w postaci zaleceń przez różne

organizacje międzynarodowe oraz instytucje odpowiedzialne za bezpieczne warunki pracy w

poszczególnych krajach.

W Polsce jedynie w przypadku osób narażonych w środowisku pracy na ołów wykonywanie oznaczeń

tego metalu we krwi jest obowiązujące - zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia i opieki

społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu

profilaktycznej opieki zdrowotnej oraz orzeczeń lekarskich do celów przewidzianych w Kodeksie pracy

[16]. W tym samym rozporządzeniu zawarto wskazania dotyczące stosowania monitoringu

biologicznego w odniesieniu do poszczególnych rodzajów narażenia oraz stwierdzenie, że lekarz

prowadzący badania profilaktyczne powinien korzystać z zaleceń dotyczących postępowania

lekarskiego w stosunku do pracowników poddawanych określonym narażeniom, upowszechnianych

przez jednostki badawczo-rozwojowe w dziedzinie medycyny pracy.

6-9.2.4. Metody ograniczania narażenia

(6-9.fol.34)

Podstawowymi środkami technicznymi zmniejszającymi narażenie zawodowe są: instalacja nowych lub

modernizacja już istniejących systemów wentylacyjnych, hermetyzacja, automatyzacja i robotyzacja

procesów technologicznych, izolacja stanowisk pracy oraz prawidłowe magazynowanie substancji

chemicznych. Wybór odpowiedniego rozwiązania technicznego jest uzależniony od rodzaju procesu

oraz możliwości finansowych zakładu.

Ograniczanie narażenia zawodowego metodą organizacyjną to przede wszystkim: skracanie czasu

ekspozycji na substancje chemiczne, zatrudnienie pracowników szczególnie wrażliwych na ich

działanie na innych stanowiskach oraz informowanie pracowników o zagrożeniach związanych ze

stosowaniem tych substancji.

Do czasu zmniejszenia narażenia zawodowego na substancje chemiczne przez zastosowanie

odpowiednich środków technicznych czy organizacyjnych pracownicy powinni stosować właściwie

dobrane środki ochrony indywidualnej.

Celem działań korygujących jest doprowadzenie do możliwie najniższych stężeń substancji

toksycznych w powietrzu środowiska pracy. Jest to zadanie bardzo trudne do wprowadzenia w

praktyce, a w wielu przypadkach możliwe do wykonania tylko po przeprowadzeniu gruntownej

modernizacji technicznej. Z tego względu trudno jest zalecić uniwersalne rozwiązania w tym zakresie.

Można tylko wskazać główne kierunki działania, które eliminują źródła zagrożeń bezpośrednio lub

pośrednio - przez odizolowanie pracownika od zagrożenia.

Najbardziej skutecznym sposobem eliminacji zagrożeń jest zaprzestanie stosowania substancji

toksycznej lub substytucja, czyli zastąpienie jej mniej toksyczną. Wyboru substancji chemicznej

powinno się dokonać w czasie projektowania procesu technologicznego. Na tym etapie konieczne jest

dokładne przeanalizowanie właściwości toksycznych i fizykochemicznych surowców oraz

półproduktów. Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych [4], omówione w poprzednim

podrozdziale, stanowią podstawowe źródło informacji w tym zakresie. Często analiza ta może

doprowadzić do zastosowania substancji nie stwarzających zagrożenia dla zdrowia pracowników.

W przypadku już istniejących procesów technicznych, jeżeli tylko jest możliwość zastąpienia

substancji toksycznej mniej toksyczną, to należy wprowadzić ją do stosowania. Drugim sposobem

eliminacji zagrożeń chemicznych ze środowiska pracy jest zaprzestanie prowadzenia niebezpiecznego

procesu technologicznego powodującego niekorzystne warunki pracy lub zastąpienie go procesem, w

którym emisja substancji toksycznych do środowiska pracy jest ograniczona.

Hermetyzacja procesów jest jednym z najistotniejszych elementów profilaktyki technicznej w

przemyśle chemicznym. Polega ona na takim zabezpieczeniu aparatury, w której odbywają się procesy

związane z wytwarzaniem czy stosowaniem szkodliwych substancji, aby substancje te nie mogły

przedostawać się do powietrza środowiska pracy. Jest ona idealnym rozwiązaniem stosowanym w celu

wyeliminowania zagrożeń związanych z wydzielaniem toksycznych substancji. Hermetyzacja powinna

dotyczyć nie tylko agregatów produkcyjnych, w których przebiegają reakcje, lecz musi być

zastosowana również w transporcie wewnętrznym. Gdy stosowane są substancje toksyczne w stanie

ciekłym, najlepszym rozwiązaniem jest transport rurociągowy z automatycznym zhermetyzowanym

dozownikiem.

Prawidłowe postępowanie z substancjami chemicznymi w trakcie pracy z nimi oraz podczas

magazynowania eliminuje zagrożenie związane z obecnością tych substancji w środowisku pracy.

Gdy nie ma możliwości zastąpienia substancji szkodliwej dla zdrowia pracowników mniej szkodliwą,

wówczas należy ilość substancji ograniczyć do ilości niezbędnej w ciągu zmiany roboczej, a jej zapas

przechowywać w bezpiecznym magazynie chemicznym.

Bezpieczne warunki magazynowania zapewnia przestrzeganie następujących ogólnych zasad:

pomieszczenie przeznaczone do magazynowania substancji chemicznych musi mieć: sprawną

wentylację zapewniającą odpowiednie rozcieńczenie lub usunięcie par magazynowanych

substancji oraz system wodno-kanalizacyjny

wszystkie substancje chemiczne powinny być przechowywane w odpowiednich opakowaniach,

oznakowanych zgodnie z obowiązującymi przepisami

znajdujące się w magazynie pojemniki z substancjami chemicznymi nie mogą być uszkodzone czy

zardzewiałe i muszą być właściwie ustawione

substancje chemiczne nie mogą być przechowywane z innymi substancjami, z którymi mogą

reagować tworząc produkty trujące lub reagujące egzotermicznie czy wybuchowo, np.

zabronione jest przechowywanie kwasów obok cyjanków, ponieważ w wyniku reakcji tych

substancji wytwarza się trujący cyjanowodór

substancje chemiczne nie mogą być przechowywane w pobliżu miejsc, gdzie odbywa się proces

wykluczający ich obecność

należy zachować specyficzne warunki przechowywania pod warstwą cieczy dla substancji

wyjątkowo niebezpiecznych pod względem pożarowym, np. fosfor trzeba przechowywać w

szklanych słojach pod warstwą wody lub w naczyniach blaszanych w wodzie, sód metaliczny w

naczyniach z naftą

substancje powinny być przechowywane w odpowiedniej temperaturze i chronione przed

bezpośrednim działaniem światła słonecznego

magazyn substancji szczególnie toksycznych (trucizn) powinien stanowić samodzielną jednostkę

organizacyjną, a substancje te powinny podlegać ścisłej ewidencji materiałowej.

Jednym ze źródeł zagrożenia zdrowia pracowników i środowiska jest niewłaściwe likwidowanie

odpadów chemicznych, powstających w toku procesów technologicznych. Wszystkie odpady

chemiczne oraz opakowania po substancjach szkodliwych powinny być przechowywane w

specjalnych, właściwie oznakowanych pojemnikach.

Usuwanie odpadów toksycznych powinno odbywać się zgodnie z odpowiednimi procedurami

opracowanymi np. na podstawie informacji podanych w Kartach charakterystyk substancji

niebezpiecznych [4]. W razie braku możliwości prawidłowego niszczenia odpadów należy je przekazać

do jednostek wyspecjalizowanych w tym zakresie.

Rozwiązaniem technicznym ograniczającym wydzielanie szkodliwych substancji chemicznych jest

izolacja stanowisk pracy. Polega ona na umieszczaniu stanowisk pracy, na których pracownik jest

narażony na działanie szkodliwych substancji, w osobnych specjalnie zabezpieczonych

pomieszczeniach. Odmianę izolacji stanowi ekranowanie źródeł generujących substancje toksyczne.

Optymalnym rozwiązaniem technicznym eliminującym całkowicie narażenie pracowników na substancje

chemiczne jest automatyzacja i robotyzacja procesów technologicznych. Ograniczenie roli

człowieka do ogólnego nadzoru nad urządzeniami sterowniczymi chroni go przed szkodliwym działaniem

emitowanych substancji.

Wprowadzenie zautomatyzowanych systemów produkcyjnych, a głównie robotów przemysłowych,

przyczynia się do podniesienia efektywności wykorzystywanych środków produkcji, polepszenia

jakości produktów z jednoczesną poprawą warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Z punktu

widzenia ochrony człowieka w procesie pracy roboty przemysłowe powinny być wykorzystywane do

wykonywania pewnych operacji, jeśli nie ma możliwości ograniczenia szkodliwego oddziaływania

czynników chemicznych na pracownika, a także wtedy, kiedy pracownik byłby obciążony dużym

wysiłkiem fizycznym wykonując te operacje ręcznie.

Robotyzacja procesów jest uważana za najbardziej obiecujące rozwiązanie techniczne chroniące

przed zagrożeniami chemicznymi. Z tego powodu konieczne jest propagowanie robotów

przemysłowych i przygotowywanie pracowników do ich użytkowania. Ograniczeniem w

rozpowszechnianiu robotów w przemyśle krajowym są względy ekonomiczne.

6-9.3. Podsumowanie

(6-9.fol.35)

Ocena narażenia zawodowego związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne jest

niezbędnym elementem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwach

produkujących, przetwarzających i stosujących takie substancje.

Należy dążyć do oznaczania jak największej liczby substancji szkodliwych w powietrzu na stanowiskach

pracy.

Wyniki oceny ryzyka zawodowego stanowią podstawę do podejmowania odpowiednich działań korygujących

w celu ograniczenia wydzielania substancji chemicznych do środowiska pracy do możliwie najmniejszych

ilości nie zagrażających zdrowiu pracowników.

Właściwa ocena narażenia wymaga dokładnej znajomości procesów technologicznych, właściwości

fizykochemicznych i toksycznych substancji szkodliwych stanowiących zagrożenie dla pracowników na

badanych stanowiskach.

Pomiary stężeń substancji szkodliwych w powietrzu na stanowiskach pracy powinny być wykonywane

przez upoważnione laboratoria i odpowiednio przygotowanych analityków, a także z zastosowaniem

odpowiedniej aparatury do poboru próbek powietrza i ich ilościowego oznaczania.

Ocena narażenia zawodowego na szkodliwe substancje chemiczne powinna być wykonywana według

harmonogramów zaplanowanych zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi, a także w razie

wystąpienia zmian chorobowych u pracowników.

Wyniki wszystkich badań należy rejestrować i starannie przechowywać. Stanowią one podstawowy

materiał dla lekarzy przemysłowych służący do diagnozowania chorób zawodowych.

Komputerowe systemy rejestracji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego ułatwiają osobom zajmującym się

zarządzaniem bezpieczeństwem i higieną pracy realizację zadań związanych z oceną narażenia

pracowników na szkodliwe substancje chemiczne występujące w środowisku pracy.

6-9.4. Literatura

Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Red. nauk. D. Koradecka. T. 1-2. Warszawa, CIOP 1999.

Czynniki szkodliwe w środowisku pracy - wartości dopuszczalne. Red. D. Augustyńska, M. Pośniak. Wyd. 2.

Warszawa, CIOP 1999.

Górski P.: Zalecenia do rozpoznawania i profilaktyki zawodowej astmy oskrzelowej. Łódź, IMP 1997.

Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych. Warszawa, CIOP 2000 (CD-ROM).

Miranowicz-Dzierżawska K.: Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych. Bezpieczeństwo Pracy 1996,

nr 6.

Monitoring biologiczny narażenia na czynniki chemiczne w środowisku pracy. Red. M. Jakubowski. Łódź,

IMP 1997.

Pawłowska Z.: Ryzyko zawodowe - cele i zasady oceny w przedsiębiorstwie. Bezpieczeństwo Pracy 1996,

nr 10.

Podstawy metod oceny ryzyka zawodowego. Red. B. Barański, W. Szymczak. Łódź, IMP 1995.

Pośniak M., Skowroń J.: Ryzyko zawodowe - ocena narażenia na substancje chemiczne. Bezpieczeństwo

Pracy 1997, nr 6.

Skowroń J.: Ryzyko zawodowe - substancje chemiczne. Bezpieczeństwo Pracy 1996, nr 5.

Jakubowski M. i in.: Słownik terminów stosowanych w toksykologii. Kraków, Wydawnictwo i Drukarnia

„Secesja” 1994.

Wytyczne OECD do badań substancji chemicznych. Sosnowiec, Wydawnictwo Instytutu Medycyny Pracy i

Zdrowia Środowiskowego 1997.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych

młodocianym. Dz. U. nr 85, poz. 500.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1991 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu

prac wzbronionych młodocianym. Dz. U. nr 1, poz. 1.

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie powołania Międzyresortowej

Komisji do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w

Środowisku Pracy. Dz. U. nr 61, poz. 284.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania

badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej oraz orzeczeń lekarskich

wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Dz. U. nr 69, poz. 332, z późniejszymi zmianami.

Rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 lipca 1996 r. w sprawie badań i pomiarów

czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. nr 89, poz. 394.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom.

Dz. U. nr 114, poz. 542.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 11 września 1996 r. w sprawie czynników

rakotwórczych w środowisku pracy oraz nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodowo narażonych

na te czynniki. Dz. U. nr 121, poz. 571.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 21 sierpnia 1997 r. w sprawie substancji

chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia. Dz. U. nr 105, poz. 671.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 czerwca 1998 r. w sprawie najwyższych

dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz. U. nr 79,

poz. 513.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu prac

wzbronionych młodocianym. Dz. U. nr 105, poz. 658.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 18 lutego 1999 r. zmieniające rozporządzenie w

sprawie substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia. Dz. U. nr 26, poz. 241.

PN-89/Z-04008/07 Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza

w środowisku pracy i interpretacji wyników.

prPN-Z-04008-7 Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w

środowisku pracy i interpretacji wyników pomiarów.

---