Temat 2/2: Konflikt i kompromis w polityce

1. Istota sporu w polityce

Konflikt polityczny (łac. conflictus - zderzenie) - to walka dwóch lub więcej podmiotów polityki, posiadających wzajemnie sprzeczne interesy i zmierzających do osiągnięcia pozytywnie wartościowych dóbr materialnych i niematerialnych poprzez zdobycie, utrzymanie i sprawowanie władzy - przy jednoczesnym ograniczeniu możliwości działania, zneutralizowaniu lub zniszczeniu przeciwnika. Konflikt powstaje wtedy, gdy podmioty uświadamiają sobie przyczyny ograniczeń w realizacji ich interesów i podejmą działania skierowane na likwidację tych przeszkód.

Źródłem konfliktu politycznego jest zróżnicowanie:

1. partycypacji w sprawowaniu władzy i wpływie politycznym;

2. udziału w wytwarzaniu i podziale dób materialnych;

3. społecznego statusu poszczególnych podmiotów;

4. poziomu realizacji zbiorowych i indywidualnych systemów wartości ideowych, politycznych, etycznych, religijnych itp.

Konflikt polityczny spełnia rolę czynnika dynamizującego system polityczny i jego otoczenie. Może prowadzić do ich modernizacji, regresu, zmiany ewolucyjnej lub rewolucyjnej.

Rozróżnia się następujące fazy konfliktu politycznego:

1. inicjację konfliktu politycznego, obejmująca pojawienie się sprzeczności i frustracji społecznych, powodujących uświadomioną tendencję do zmiany niekorzystnych warunków funkcjonowania podmiotów;

2. realną walkę pomiędzy podmiotami, charakteryzującą się zmiennym poziomem jej natężenia i gwałtowności;

3. próby rozwiązania konfliktu poprzez ostateczne usuniecie jego przyczyny i zawarcie porozumienia co do reguł podziału spornych dóbr; rozstrzygnięcie częściowe eliminujące skutki konfliktu przez zawarcie kompromisu lub rozstrzygnięcia pozorne - jeżeli strony przenoszą walkę na płaszczyznę zastępczą bądź zaprzestają na jakiś czas walki, nie rezygnując z jej kontynuacji w przyszłości.

Synteza współczesnych modeli przyczynowych konfliktów politycznych zawiera następujące elementy:

1. „system społeczny wzajemnie od siebie uzależnionych segmentów”;

2. „nierówny podział rzadkich i wartościowych zasobów pomiędzy wzajemnie od siebie uzależnione elementy systemu”;

3. „wycofanie legitymizacji przez te systemy, które nie otrzymują proporcjonalnego udziału w zasobach;

4. „początkowa świadomość obiektywnych interesów w zmianie systemu rozdziału zasobów”;

5. „pobudzenie emocjonalne upośledzonych”;

6. „periodyczne niezorganizowane wybuchy frustracji”;

7. „zwiększona intensywność zaangażowania emocjonalnego w konflikcie segmentów upośledzonych”;

8. „próby zorganizowania pomiędzy upośledzonymi grup konfliktowych”;

9. „otwarty konflikt pomiędzy upośledzonymi i uprzywilejowanymi o zmieniającej się gwałtowności”.

Dynamika konfliktu politycznego analizowana jest m.in. przez kryteria jego natężenia i gwałtowności. Kryterium natężenia konfliktu politycznego wskazuje na poziom pobudzenia emocjonalnego i zaangażowania skonflikowanych stron, czemu towarzyszy zróżnicowana gotowość uczestników walki do poświęceń i wyrzeczeń.

Kryterium gwałtowności oznacza poziom radykalizmu wrogich stron konfliktu politycznego, dążących do własnego zwycięstwa. Przy czym możliwa jest tutaj eskalacja używanych metod i środków działania - od prób porozumienia do regularnej walki politycznej.

Strony konfliktu politycznego mogą posługiwać się trzema metodami rozstrzygania konfliktu;

1. rozwiązywanie konfliktu, polegające na próbie zniesienia konfliktu poprzez wyeliminowanie jego przyczyn;

2. tłumienie konfliktu, oznaczające zablokowanie przeciwstawnych działań stron;

3. regulacja, opierająca się na założeniu o niemożliwości ostatecznego rozwiązania pewnych konfliktów, będących stałymi elementami życia społecznego, i w związku z tym pozostają tylko próby kontroli przejawów konfliktów bez naruszania ich przyczyn (regulacja przyjmuje trzy formy - pojednanie, pośrednictwo [mediacje] i arbitraż).

Inna propozycja zakłada cztery strategie rozstrzygania konfliktów politycznych:

1. strategia dominacji oznacza próbę osiągnięcia celów własnych, bez uwzględniania dążeń strony przeciwnej, przy czym można stosować tutaj przemoc, groźbę i perswazję;

2. strategia wycofania się, polega na rezygnacji z osiągnięcia celów, co wiąże się z akceptacją zwycięstwa przeciwnika;

3. strategia bierności oznacza niepodejmowanie działań w nadziei, iż konflikt samoistnie wygaśnie;

4. strategia rozwiązywania konfliktów zmierza do określenia metod i proporcji, jednoczesnej realizacji niektórych przynajmniej interesów obu stron.

Właściwości i przebieg konfliktu politycznego uwarunkowane są konstrukcją, regułami i praktyką systemu politycznego. System elastyczny (otwarty, demokratyczny) zawiera tendencje tolerancji i ujawniania konfliktów politycznych wraz z ich instytucjonalizacją, tzn. stworzeniem warunków i procedur kontroli oraz regulacji. Ograniczają one niebezpieczeństwo częstego występowania gwałtownych i destrukcyjnych działań, powodujących długotrwałe i głębokie zaburzenia w systemie politycznym, a zarazem wytwarzają względnie trwałą tendencję do kompromisowej regulacji konfliktu w drodze negocjacji i mediacji.

System sztywny (zamknięty, niedemokratyczny) blokuje ujawnianie konfliktów, traktując je jako poważne zagrożenie wobec swojej trwałości reguł i celów. Konflikty w tym systemie politycznym charakteryzują się zazwyczaj wysokim pobudzeniem emocjonalnym stron i dużą gwałtownością działań. W przypadku utracenia przez ośrodek władzy zdolności do kontrolowania i tłumienia konfliktu, możliwa jest długotrwała nierównowaga systemu, jego radykalna modernizacja bądź całkowita destrukcja.

Kompromis jest zjawiskiem stale towarzyszącym polityce.

Kompromis - to ugoda, porozumienie osiągnięte w procesie negocjacji, w wyniku wzajemnych ustępstw w poszukiwaniu rozwiązania możliwego do zaakceptowania przez wszystkich lub dla uzyskania korzyści. Jest to ustępstwo z niektórych żądań, rezygnacja z pewnych postulatów aby móc porozumieć się z innym.

Kompromis - to dobrowolne, różne motywowane porozumienie stron konfliktu polegające na wzajemnych ustępstwach i zobowiązaniu się do zaprzestania walki lub wspólnej realizacji części interesów.

W znaczeniu węższym kompromis oznacza akt zawarcia umowy, układu. W ujęciu szerszym jest to proces zawierający:

1. analizę warunków i kosztów dotychczasowych działań stron konfliktu oraz podjęcie decyzji o konieczności porozumienia;

2. negocjacje na temat celów, warunków oraz procedur realizacji i kontroli treści kompromisu;

3. działania wykonawcze obserwowane i oceniane przez strony kompromisu.

Wyróżnia się kompromisy:

• strategiczne, taktyczne i operacyjne;

• formalne i nieformalne (niejawne);

• dobrowolne i wymuszone sytuacyjnie;

• oparte na wzajemnym zaufaniu bądź nieufności stron;

• rozwijające wcześniejsza współpracę lub zmniejszające zakres sporu lub walki;

• zawierane ze względu na dobro jednej strony lub obu stron;

• skierowane na pomoc bądź szkodzenie innym podmiotom albo też na wspólną obronę przed nimi;

• pozytywne, polegające na do konstruktywnych skutków;

• negatywne, nie zapobiegające eskalacji konfliktów.

Pozytywnymi warunkami skuteczności kompromisów są:

1. wzajemne poszanowanie i zaufanie, elastyczność postępowania, tolerancja oraz wola zmiany status quo;

2. precyzyjne określenie stanowisk, argumentów i granic możliwych ustępstw;

3. określenie metod działań wykonawczych;

4. powołanie instytucji koordynujących, opiniujących i kontrolujących realizację kompromisu, wraz z procedurami wzajemnego informowania się o podejmowanych działaniach;

5. określenie procedur renegocjacji lub zerwania kompromisu.

Negatywnymi przesłankami skuteczności kompromisu są najczęściej:

1. ukryte niezadowolenie z treści i warunków zawartego kompromisu;

2. wzajemna nieufność, nielojalność i oszukiwanie się stron;

3. instrumentalne traktowanie kompromisu jako swoistej formy zawieszenia konfliktu do czasu korzystnej zmiany warunków;

4. pojawienie się nowych atrakcyjnych sojuszników

W systemach demokratycznych, opartych m.in. na zasadach swobodnego ujawniania i uzgadniania interesów, poszanowania i ochrony praw mniejszości, negocjacji i tolerancji, kompromis jest nie tylko podstawową metodą regulacji konfliktów społecznych, ale ważnym mechanizmem sprawowania władzy politycznej.

Każdy kompromis jest konkretny i może być oceniany i rozpatrywany na tle sytuacji i warunków w jakich do niego doszło. Może on nastąpić gdy występują między stronami jakieś punkty zbieżne, gdy istnieje jakieś wspólne zagrożenie (niebezpieczeństwo wojny, kryzysu ekonomicznego itp.), gdy istnieją wspólne interesy. Może być zawierany gdy istnieje konieczność zjednoczenia sił w obliczu wspólnego przeciwnika (również politycznego).

Do porozumień kompromisowych może dojść, i zwykle dochodzi, między siłami sojuszniczymi lub w jakiś sposób połączonymi ze sobą. Taki kompromis polega wówczas na tym, że zawierający je siły polityczne wysuwają na czoło wszystko to co je łączy, co nie jest sprzeczne z podstawowymi kanonami jej ideologii, co pozwala realizować cele nadrzędne określone przez zawierających kompromis.

Porozumienia międzypartyjne są przykładem kompromisów politycznych. Mądrość kierownictwa zawierających je sił politycznych polega na tym, że widzą one te pola współpracy gdzie współpraca jest niezbędna i korzystna.

Kompromis polityczny spotykamy często w stosunkach międzynarodowych. Występują w nich różnorodne siły. Uzyskiwany jest często w drodze długich rokowań. Poszukiwanie punktów zbieżnych możliwych do przyjęcia dla wszystkich partnerów w toku rokowań (uzyskanie consensusu łać. zezwolenie, zgoda), prowadzi do kompromisowych rozwiązań.

Kompromis w polityce zawarty w jakiejś dziedzinie nie oznacza absolutnie zgody we wszystkim. Są sprawy gdzie kompromis mógł być zawarty, a są takie w których nie był możliwy. Podobne istnieją siły polityczne, z którymi kompromis jest możliwy i są takie siły polityczne, z którymi kompromis nie jest możliwy i spór a nawet walka polityczna (najlepiej z zachowaniem zasad demokratycznych) będzie prowadzona ciągle.

W działalności politycznej uwzględnia się zwykle a na pewno uwzględniać się powinno, stan świadomości, gotowości do popierania tych czy innych celów, zamiarów, postanowień, punktów programu czy haseł siły politycznej. Siła Polityczna buduje i realizuje swój program zazwyczaj stopniowo, w zależności od możliwości, siły przeciwników politycznych i stanu świadomości tych, którzy daną siłę polityczną popierają. Tu też istnieje możliwość kompromisów dla zjednania poparcia w sprawach o dużej doniosłości społecznej, narodowej lub innej.

Jedną z metod pozyskiwania sojuszników politycznych jest zawieranie kompromisów. Mogą one dotyczyć spraw politycznych, gospodarczych i innych w dłuższym czasie lub mogą być obliczone na krótko. Decydować będzie o tym sytuacja, ocena i korzyści bieżące oraz perspektywiczne danej siły politycznej. Jednocześnie kompromis polityczny nie może być rozszerzony nadmiernie ponad określone ramy. Kompromis nie może oznaczać kapitulacji przed przeciwnikiem politycznym ani rezygnacji z założeń i pryncypiów siły politycznej jej tożsamości i celów działania. Brak wierności zasadom jest kapitulanctwem i nie ma nic wspólnego z elastycznością polityczną.

Postawa polityczna - to względnie trwała organizacja przekonań w stosunku do obiek­tów polityki i sytuacji politycznych, predys­ponująca jednostki do określonego zacho­wania. Pojęcie postawy politycznej, będące specyfikacją ugruntowanego na terenie psy­chologii społecznej pojęcia postawy, dzieli z nim podstawowe cechy. Generalnie skła­dową są trzy elementy: poznawczy (znajo­mość obiektu), afektywny (reakcja uczucio­wa) oraz behawioralny (dyspozycja do za­chowań). Najsilniej znaczenie postaw poli­tycznych ujawnia się w procesach legitymizacji władzy - w aprobacie lub odrzuceniu systemu politycznego, w budowaniu wiary o słuszności władzy i metodach jej działania lub braku takiego uzasadnienia. Postawa poli­tyczna dotyczy również poszczególnych ele­mentów organizacji politycznej społeczeństwa, takich jak państwo, partie polityczne, organy samorządowe i innych składowych systemu, a także mechanizmów jego funkcjonowania. np. procedur wyborczych, kreowanie i stero­wanie norm prawnych. Znaczenie postaw politycznych wynika z wagi punktu odniesienia (władza ustrój, system polityczny, zasady re­dystrybucji dóbr), z doniosłości kształtowanych postawami zachowań (bezpośrednio lub pośred­nio aktywizujących sferę polityki) oraz z po­wszechności ich występowania. Powszech­ność występowania określonych postaw (jako następstwo dominujących w społeczeństwie sposobów percepcji rzeczywistości- pod wpły­wem podobnych doświadczeń, obserwacji i in­formacji) i zbliżonych reakcji emocjonalnych, jest podstawą przyjmowanych typologii. Prze­słanki wyróżniające nie są jednolite. W bada­niach nad -kulturą polityczną jedno z pod­stawowych rozróżnień bazuje na stopniu par­tycypacji (postawy aktywne i bierne). Inną przesłanką jest stopień zdyscyplinowania społecznego (od postaw anarchistycznych do pełnego zdyscyplinowania - poddaństwa). Niekiedy podstawą rozróżnienia jest ideolo­giczna motywacja, np. postawa liberalna, konserwatywna, nacjonalistyczna). Złożony charakter postaw nie pozwala na ich jednolitą kwalifikację (np. postawa antykomunistycz­na. ujawniająca się przez wyłączenie z poli­tycznej aktywności, bojkotowanie wyborów, jest bierną czy aktywną?). Funkcjonowanie postaw jest związane z ich zasadniczym kom­ponentem - predyspozycją do zachowań. To odróżnia postawę od opinii.

Opinia publiczna - forma świadomości społecznej. której podmiotem są duże grupy społeczne, zdolne do wypracowania własnego stanowiska, niezależnego bądź odmiennego. w stosunku do lansowanego przez, grupy rządzące. Opinia publiczna jest stanowiskiem war­tościującym wobec zjawisk społecznych, poli­tycznych i gospodarczych, najczęściej o kon­trowersyjnym charakterze. Charakterystyczną cechą opinii publicznej Jest jej ulotność oraz. podatność na oddziaływania manipulacyjne ze strony grup rządzących. Opinia publiczna i przejawy jej artykulacji charakterystyczne są raczej dla systemów demokratyczny cli. których specyfika wiąże się z funkcjonowa­niem zasady reprezentacji, społecznej party­cypacji. pluralizmu politycznego, wolności słowa. W systemach totalitarnych i autory­tarnych (antydemokratycznych), ujawnianie się opinii publicznej jest blokowane za pomocą środków represyjnych. W ujęciu historycz­nym narodziny opinii publicznej sytuuje się w okresie upadku monarchii absolutnych i re­wolucji mieszczańskich w Europie.

Pluralizm polityczny - zasada plurali­zmu politycznego polega na istnieniu dwu lub więcej partii politycznych, które reprezentu­jąc różne programy i orientacje, odzwiercie­dlają interesy różnych grup społecznych. In­nymi słowy, pluralizm polityczny oznacza dopuszczenie do legalnej walki o zdobycie lub utrzymanie władzy państwowej ugrupowań zróżnicowanych pod względem ideologiczno-programowym. W systemie demokracji plu­ralistycznej społeczeństwo jest postrzegane jako całość złożona z jednostek i grup spo­łecznych. które dążą do realizacji własnych interesów. W takim ujęciu partie politycz­ne są traktowane jako instytucje artykułujące różnorodne interesy społeczne. Przeciwień­stwem pluralizmu, rozumianego jako zasada czy mechanizm polityczny, jest zasada kon­centracji i monopolizacji władzy. W celu urze­czywistnienia pluralistycznej zasady, zakładają­cej równorzędną rywalizację różnych sil poli­tycznych, wysuwane są dwie propozycje. Jedna z nich zakłada, że należy w większym stop­niu niż dotychczas otworzyć systemy partyjne na zróżnicowane interesy społeczne i w ten sposób przeciwstawić się procesom monopo­lizacji władzy politycznej. Druga koncepcja postuluje przyznanie szerokich prerogatyw organizacjom społecznym oraz dopuszczenie do rywalizacji różnych grup społecznych, któ­rych ilość miałaby przeciwdziałać zmonopo­lizowaniu władzy przez różnego typu -^oli­garchie. Pluralistyczny model funkcjonowania systemów partyjnych jest krytykowany przez zwolenników koncepcji państwa zwierzchniego. W koncepcjach socjalistycznych zakłada się uprzywilejowaną rolę partii klasy robotniczej. Stąd funkcjonowanie systemu partyjnego jest podporządkowane realizacji z góry wyzna­czonych celów. Od strony formalnej czynni­kiem ograniczającym zasadę pluralizmu poli­tycznego jest system prawa konstytucyjnego. Otóż w życiu politycznym mogą legalnie uczest­niczyć jedynie te ugrupowania, które akceptu­ją podstawowe założenia ustrojowe państwa Innymi słowy, takie ugrupowania, których cele i metody działania mieszczą się w kon­stytucyjnych ramach państwa. Podstawowym kryterium systematyzacji istniejących syste­mów partyjnych jest liczba partii politycz­nych. kióre mają realną szansę zdobycia wła­dzy w państwie. Biorąc pod uwagę to kryte­rium. wyróżnia się system wielopartyjny. dwupartyjny. partii dominującej oraz jedno­partyjny. W systemie wielopartyjnym realne szansę na zdobycie władzy mają więcej niż dwie partie (->-Francja. -»Włochy). System dwupartyjny charakteryzuje się tym. że tylko dwie partie mają realną możliwość zdobycia władzy (Stany Zjednoczone). W systemie partii dominującej istnieje trwała przewaga jednej partii nad pozostałymi (Szwecja do 1976). System monopartyjny charakteryzuje się funkcjonowaniem jednej partii w warun­kach braku opozycji. Taki łyp systemu wiąże się przede wszystkim z państwem faszystow­skim, w którym wszystkie partie poza rzą­dzącą zostały zdelegalizowane (Niemcy hitle­rowskie, -Włochy Mussoliniego czy -Por­tugalia do 1974). W odniesieniu do systemu monopartyjnego trudno mówić o jakimkolwiek pluralizmie, wolnej grze sil politycznych czy legalnej opozycji.

2. Kultura polityczna

Kultura polityczna (łac. cultura - sto­sunek człowieka do natury, przede wszystkim do ziemi „cultura agrii”) - pojęcie powstałe dopiero w XIX wieku, jednakże jak na to zwra­cali uwagę niektórzy politolodzy, coś na kształt kultury politycznej towarzyszy człowiekowi od chwili, gdy po raz pierwszy wypowiedział się na temat polityki. Prorocy w swoich wy­roczniach, napomnieniach i klątwach przypi­sywali Filistynom, Egipcjanom. Asyryjczykom czy Babilończykom różne cechy i wła­ściwości. Również greccy czy rzymscy histo­rycy, poeci i dramaturdzy, wypowiadali się na temat kultury narodowej Jonów i Dorów, Spartan i Ateńczyków, a także wielu innych ludów. Na temat obserwowalnych różnic pomiędzy krajami lub grupami wypowiadali się także tacy myśliciele, jak: Herodot, Pla­ton, Machiavelli. Montesquieu i Tocqueville. Próbowali oni tłumaczyć różnice między spo­sobami sprawowania rządów poprzez wska­zanie na odmienności w zwyczajach i tempe­ramencie danego ludu. Na gruncie polskiej nauki termin kultura polityczna nie jest no­wy. Pojawił się on w publicystyce w czasie rewolucji 1905 roku. Wówczas pojęcie kultu­ry politycznej używane było w rozumieniu potocznym. Oznaczało ono powściągliwość polityczną, grę fair. powstrzymywanie się od czynów ekstremalnych. Termin ten pojawił się także w okresie międzywojennym, co zwią­zane było z rozwojem nauki zwanej antropo­logią kultury i etnografii. Obecnie, w polskiej literaturze politologicznej funkcjonuje wiele definicji pojęcia kultura polityczna. W na­szym rozumieniu: „kultura polityczna to ca­łokształt wartości, norm i reguł zachowania. utrwalonych w świadomości podmiotów bio­rących udział w działaniach politycznych".

Tak rozumiana kultura polityczna spełnia trzy główne funkcje:

1. regulacyjną, odno­szącą się do porządkowania i ujednolicania działań politycznych:

2. socjalizacji politycz­nej, oznaczającą proces wchodzenia człon­ków danej społeczności w kulturę polityczną, a więc nabywanie wiedzy o systemie poli­tycznym, tworzenie poglądów i postaw poli­tycznych, kształtowanie hierarchii wartości politycznych:

3. integracyjną, tworzącą pod­stawy do skoordynowania działań politycznych oraz do współdziałania lub współpracy jed­nostek i grup w dążeniu do osiągnięcia okre­ślonych wartości i dóbr.

Kultura polityczna jako zjawisko społeczne, jest całością, której strukturę tworzą właściwości relacyjne czterech, następujący cli grup składników:

1. wiedza o po­lityce, znajomość faktów oraz zainteresowa­nie nimi:

2. ocena zjawisk politycznych, sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza:

3. emocjonalna stronę postaw politycznych, (np. patriotyzm lokal­ny):

4. uznane w danym społeczeństwie wzo­ry zachowań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym.

Pojęcie kultura polityczna, funkcjonujące w języku potocznym od XVIII w. bardziej jako zbitka pojęciowa niż poważny termin naukowy, zostało wprowadzone do politologicznych badań porównawczych w latach sześćdziesiątych. Prowadząc badania nad formami aktywności politycznej w różnych państwach (m.in. USA, Meksyku, Indii, RFN) naukowcy stworzyli ogólnoteoretyczną podstawę do badań nad kulturą polityczną. Uznano jednocześnie, iż polityka jest częścią wytworów życia społecznego, dlatego jest częścią kultury. Tak ujęta geneza kultury politycznej stała się obiektem analiz politologicznych w innych krajach, m.in. także w Polsce. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych zaczęto patrzeć na kulturę polityczna jako na element kultury w pełnym tego słowa znaczeniu, to znaczy jako na ogół materialnych i niematerialnych wytworów życia społecznego. Stało się to podstawą do rozszerzenia pojęcia kultury politycznej o takie pojęcia jak instytucje polityczne oraz system socjalizacji (pedagogiki) politycznej. Dzięki temu akcent badawczy został przesunięty z elementów indywidualnych na ogólnospołeczne, charakteryzujące pewne zbiorowości.

Pojęciem kultura polityczna operuje się w różnych kontekstach i przy różnych okazjach o kulturze politycznej mówią i piszą politycy, politolodzy i publicyści. Pojęcie jest trudne do zdefiniowania ze względu na to, że nie ma zadawalających wszystkich definicji „kultura” i „polityka”. Generalnie określa się, iż na kulturę polityczną składają się cztery elementy:

1. intelektualny (wiedza o polityce i prawach rozwoju społeczeństwa;

2. normatywny (wartościujący, co jest dobre a co złe, co szlachetne i moralne, a co niemoralne);

3. emocjonalny (uczuciowy stosunek do polityki i tego co się z nią wiąże, stosunek identyfikacji uczuciowej lub negacji);

4. czynnościowy (zachowanie i postępowanie w życiu codziennym w sprawach politycznych, przejawianie aktywności w życiu politycznym, udział w przedsięwzięciach i imprezach politycznych).

Wyodrębnienie tych elementów, składających się na kulturę polityczną pomaga w zrozumieniu jej przejawów, czynników wpływających na jej kształtowanie i potrzeby kształtowania kultury politycznej w społeczeństwie.

Kulturę polityczną ocenia się najczęściej przez pryzmat określonego zachowania się, postępowania, decyzji i jej skutków. Dotyczy to m.in. takich spraw jak: rodzaj i jakość działania instytucji demokratycznych w państwie; ich stosunek do żywotnych spraw obywateli; sposób wyłaniania przywódców politycznych i ich odejścia ze stanowisk; stosunek do żywotnych spraw narodu i państwa (bezpieczeństwo granic, sojusze polityczne, zachowanie pokoju; zwalczanie przeciwników państwa, troska o swój kraj i jego dobre imię); sposób tolerancji wobec inaczej myślących; troska o dobro społeczne itp.

Różnorodność zawarta w pojęciu kultura polityczna wynika nie tylko ze względów semantycznych ale również rozumienia (postrzegania) tej kwestii przez konkretne społeczeństwo, w którym polityka pojmowana jest jako abstrakcyjne ideały a nie samodzielna, bardzo istotna kwestia życia społecznego. Chodzi o przybliżenie werbalnych deklaracji (oczekiwań dotyczących władzy, państwa, społeczeństwa) do własnych postaw, działań w sferze polityki. Pojęcie kultury politycznej odsyłane jest więc do specyficznie politycznego nastawienia: do postaw w całości i jego fragmentów oraz do oceny roli jaką w ramach systemu politycznego może odegrać jednostka. Przezwyciężenie poczucia alienacji jednostki w stosunku do polityki jest, zdaniem niektórych politologów, warunkiem stworzenia kultury obywatelskiej, uczestniczącej. Obserwatorzy życia politycznego podkreślają, że najbliżej typowej kultury politycznej uczestniczącej są te społeczeństwa, w których istnieje silne rozbudowane poczucie więzi w ramach społeczności lokalnej.

Na kulturę polityczną składają się elementy niejednorodne. Jednym z nich jest władza, a wiedza o polityce w szczególności. Wiedza o społeczeństwie i polityce jest rozległa, trudna do opanowania nawet dla studiujących ja latami. Odnosi się to zarówno do przeszłości jak i teraźniejszości. Szczególnie teraźniejszość sprawia wiele kłopotów w jej rozumieniu, gdyż stanowi splot działania różnych sił społeczno-politycznych, osób i państw, jest wynikiem zderzenia różnorodnych interesów, celów działań i dążeń. Jest wynikiem działań wewnątrz państwa, ale też wpływu sytuacji międzynarodowej. Ponieważ człowiek kieruje się w swym działaniu nie tylko rozumem, ale często emocjami, stąd łatwo o subiektywne oceny i brak realizmu. Właśnie realizm jest ważną oznaką kultury politycznej. Za brak realistycznej oceny płaci się rozczarowaniem, frustracją, apatią czy nawet agresją.

Na poziom kultury politycznej wpływają m.in. takie czynniki jak:

• rodzaj tradycji danego narodu )np. rodzaj i jakość działania instytucji przedstawicielskich, partii politycznych, stan stosunków z sąsiadami, sposób rozwiązywania konfliktów społecznych i politycznych);

• działalność środków masowego przekazu (szczególnie w sposobie i zakresie informacji politycznych);

• jakość pracy całego systemu edukacyjnego (zakres wiedzy politycznej kształconych, jakość i skuteczność jej przekazywania);

• wychowanie w rodzinie (kształtowanie stosunku do własnego narodu, państwa, patriotyzmu, osobistych cech moralnych itp.);

• działalność wszystkich instytucji w państwie i wpływ otoczenia międzynarodowego.

Wielki wpływ na kulturę polityczną posiada jakość rządzenia, jego otwartość wobec obywateli (zasięg konsultowania najważniejszych dla społeczeństwa i pojedynczego obywatela decyzji, stosunek do opinii publicznej, stopień więzi ze społeczeństwem). O kulturze politycznej świadczy zakres równości społecznej, prawa i wolności obywateli, stopień zrozumienia i wykonywania obowiązków obywatelskich.

Przy badaniu spraw kultury politycznej, trzeba podkreślić możliwość jej rozpatrywania ze strony rządzących i rządzonych. Poziom kultury politycznej osób zajmujących kluczowe stanowiska wpływa na kulturę polityczną obywateli. Powstają pewne wzory, modele do naśladowania ich sposobu bycia, wyrażania myśli, słownictwa, sposobu dyskusji, poszukiwania argumentów, zachowań, podejścia do problemu, stosunku do podwładnych, rozmówców, dyskutantów i osób przypadkowo napotkanych itp. Słuszne więc są oczekiwania od rządzących, że swoim zachowaniem, postępowaniem i podejmowaniem decyzji wpływać będą korzystnie lub niekorzystnie na wychowanie polityczne i kształtowanie kultury politycznej. Zasadną więc jest troska o rozwijanie kultury politycznej polityków, gdyż jest to jedna z ważnych dróg szerzenia kultury politycznej w społeczeństwie. Tak jak kultury ogólnej człowiek uczy się całe życie, tak również musi uczyć się również kultury politycznej. Dotyczy to sprawujących funkcje kierownicze i wykonawcze.

W literaturze przedmiotu funk­cjonuje określenie: „typ kultury politycznej". Autorzy metodologicznej koncepcji badań nad kulturą polityczną wyodrębnili trzy typy kultury politycz­nej, które miały stać podstawa do klasyfikacji określonych struktur społecznych:

1. parafialną (parochial), zaściankowa, której rzeczy­wistymi odpowiednikami byłyby kultury poli­tyczne prymitywnych plemion afrykańskich, zaś jednostki reprezentujące ten typ charakte­ryzują się całkowitym brakiem zaintereso­wania systemem politycznym, nic mając przy tym żadnej świadomości swojej roli w politycz­nych procesach i nie przypisując roli polityce w ich indywidualnym działaniu („parafianizim” nie oczekuje niczego od systemu polityczne­go), charakteryzuje się całkowitym indyferentyzmem politycznym (obojętnością, oziębłością, biernością polityczną);

2. poddańczą (subject), w której jed­nostki, grupy, czy też szersze zbiorowości świadome są złożoności systemu polityczne­go. zainteresowane są nic tylko tym. co sys­tem polityczny im daje, lecz także tym, jak sami mogą w systemie uczestniczyć, posiada­ją pewien zasób wiedzy, na temat mechani­zmów sprawowania władzy politycznej, mogą występować u nich elementy ocen, przeważa u nich postawa podporządkowywania się de­cyzjom politycznym („poddańczość” zakłada brak większych ambicji bycia aktorem politycznym) Poszczególne osoby mają świadomość istnienia władz centralnych, dostrzegają związki między decyzjami władz a własnym losem, ale z różnych względów (posiadany zasób wiedzy, typu i formy państwa w którym żyją, cech osobowości itp.) nie wykazują aktywnych postaw wobec władzy politycznej;

3. uczestniczącą (participant), która jest charakterystyczna dla społeczeństw o ukształtowanych i demokratycznych systemach politycznych: obywatele są w niej czynnie za­interesowani nie tylko tym, co system poli­tyczny im daje, lecz także tym, jak sami mo­gą w systemie uczestniczyć; jednostki posia­dają dość szerokie rozeznanie w zakresie do­stępnych środków i sposobów wpływania na politykę, zaś aktywny stosunek do polityki może się w szczególności przejawiać w dzia­łaniach na rzecz utrwalenia lub zmiany po­szczególnych elementów systemu polityczne­go - w zależności od ocen systemu reprezen­towanych przez daną jednostkę. Dotyczy to społeczeństw, w których obywatele dążą do uzyskania pełnej wiedzy o mechanizmach życia politycznego, mają określony stosunek do podmiotów politycznych, a przede wszystkim wykazują duży stopień aktywności tak na szczeblu lokalnym jak i centralnym Ten typ kultury politycznej „wymaga” od obywateli dostrzegania związku między ich bezpośrednia aktywnością a efektami na szczeblu centralnym. Typ kultury politycznej uczestniczącej jest najbliższy modelowi „obywatelskiej kultury politycznej”, która ma optymalne warunki rozwojowe w obszarze mechanizmów demokratycznych. Są one w stanie przyczynić się do utrwalenia i rozwoju obywatelskiej kultury politycznej. Niektórzy politolodzy uważają, iż obywatelska kultura polityczna jest również wynikiem odrzucenia skrajnych postaw ultraprawicowych i ultralewicowych.

Oparcie obecności w życiu politycznym na porozumieniu i poszanowaniu różnorodności, otwartości na zmiany, posługiwaniu się w dyskusji argumentacją oznacza pominięcie agresywności, gwałtowności, kłamstwa itd. Takie postępowanie przybliżone jest do osobowości „demokraty”, którą można opisać następująco:

1. „otwarte ego” - czyli pełna ciepła i akceptacji postawa wobec innych ludzi;

2. zdolność do poszanowania cudzych wartości;

3. pluralistyczne nastawienie w sferze wartości

4. względna niepodatność na lęki.

Wytworzenie się tego typu postawy, a jednocześnie modelu politycznego jest dość silnie skorelowane z poziomem cywilizacyjnym. Niewątpliwie bardziej dotyczy to społeczeństw korzystających w pełni z procesów industralizacyjnych niż społeczeństwa, w którym głównym celem większości obywateli jest uniknięcie śmierci głodowej. Omówione typy kultury politycznej mają, jak podkreślają to sami autorzy, charakter modelowy i praktycznie w czystej formie nie występują. na ogół mamy do czynienia z modelami mieszanymi.

1. Kultura polityczna - to całość ukształtowanych historycznie wzorów zachowania, wartości, norm i praw określających sposób funkcjonowania systemu politycznego w danym państwie.

2. Kultura polityczna - termin w zamyśle obejmujący wartości i postawy polityczne sięgające dalej niż deklarowane przez bardziej formalny system polityczny i w jakimś stopniu podtrzymujące go.

3. Kultura polityczna - odnosząca się do polityki warstwa kultury rozumianej jako ogół materialnych i niematerialnych wytworów społeczeństwa, zdolnych rozprzestrzeniać się w przestrzeni i w czasie.

4. Kultura polityczna - to obszar świadomości społecznej przejawiający się w ważnych politycznie postawach i zachowaniach. Składa się na nią całokształt uznawanych w danym okresie historycznym postaw, norm, norm, wartości, instytucji politycznych, wzorów i sposobów działania władzy i obywateli.

Elementami kultury politycznej są wytwory materialne, wytwory postępowania, hierarchia wartości oraz instytucje społeczne. Podstawowymi składnikami kultury politycznej są symbole polityczne, wzorce działania politycznego (normy polityczne) oparte na określonym katalogu wartości politycznych oraz postawy polityczne. Materialnym wytworem kultury politycznej są instytucje polityczne.

W literaturze politologicznej można wyróżnić też dwa podejścia do problematyki kultury politycznej:

• ujęcie analityczno-opisowe, w którym traktowana jest ona jako wyraz i poziom zaangażowania politycznego, funkcjonalny bądź dysfunkcjonalny dla systemu politycznego. I wówczas to według jednej z najbardziej rozpowszechnionych definicji kulturę polityczną należy rozumieć jako „ogół wzorców indywidualnych postaw i orientacji wobec polityki, występujących wśród członków systemu politycznego”. W tak rozumianym określeniu kultury politycznej mieszczą się trzy komponenty:

1. poznawczy - wyrażający poziom zainteresowania polityką i wiedzy o zjawiskach i procesach politycznych;

2. oceny - obejmujący wartościujące sądy o polityce;

3. afektywny - oznaczający negatywne i pozytywne emocje wobec podmiotów polityki i ich działań.

• ujęcie normatywne, rozpowszechnione zwłaszcza w politologii europejskiej. Akcentuje ono znaczenie wartości i idei politycznych jako niezbędnego spoiwa każdego, a szczególnie demokratycznego systemu politycznego. Kulturę polityczna tworzą wartości i cele polityczne, do których winien dążyć system polityczny, podstawowe metody i reguły działań politycznych oraz instytucje polityczne.

Kulturę polityczną kształtuje praktyka uprawiania polityki. Jest to suma dyspozycji wykreowanych przez regularne działanie systemu politycznego danego społeczeństwa. Kultura polityczna może czynić uczestnictwo w zarządzaniu i angażowaniu się w nie większości obywateli czymś pożądanym, jak to zazwyczaj ma miejsce w systemach demokratycznych, zwłaszcza niewielkich rozmiarami (starożytne Ateny, osiemnastowieczna Genewa), może też promować postawy bierności i kornego przyzwolenia jak w systemach autorytarnych i totalitarnych (carska Rosja, hitlerowskie Niemcy).

Kulturę polityczna kształtuje w szerokim zakresie system polityczny, ale jego trwałość i żywotność zależą od wsparcia udzielanego przez inne instytucje społeczne. We współczesnych społeczeństwach mamy do czynienia ze złożonymi a czasem sprzecznymi stosunkami między postawami i wartościami krzewionymi przez formalną praktykę polityczną a tymi, które są kształtowane przez takie instytucje jak rodzina, szkoła kościół i massmedia. Twierdzi się, nieco idealistycznie, że „kultura obywatelska” zachodnich demokracji charakteryzuje się zasadniczą zgodnością wartości i praktyk demokratycznych we wszystkich ważniejszych instytucjach społecznych. To, czego uczą rodzina i szkoła i co w nich jest praktykowane, pozostaje w zgodzie z praktykami systemu politycznego, tworzy podtrzymujące je zaplecze. Gdzie indziej brak odpowiedniości między systemem politycznym i innymi instytucjami może podważyć sam system. Właśnie utrzymywanie się autorytarnej tradycji w rodzinie i w systemie edukacyjnym lat dwudziestych w Niemczech, stało się jak twierdzą niektórzy, ważną przyczyną słabości i ostatecznej klęski demokratycznej Republiki Wajmarskiej.

Dotychczasowe dyskusje nad problemem kultury politycznej nie doprowadziły do usunięcia wszystkich zasadniczych kontrowersji, co do tego czym jest kultura polityczna i jakie spełnia funkcje. Większość politologów skłania się jednak ku poglądowi że:

1. kultura polityczna tworzy subiektywny wymiar polityki, na który składają się znaczące polityczne przekonania, postawy oraz wartości;

2. kultura polityczna jest elementem otoczenia systemu politycznego, połączonym z nim relacją sprzężenia zwrotnego;

3. kultura polityczna stanowi czynnik integrujący wspólnotę polityczną.

Manipulacja polityczna - termin oparty na mechanistycznej teorii oddziaływania. która wyrosła na bazie behawioryzmu. Polega ona na ograniczeniu kontrolnych funkcji świa­domości. oddziaływaniu na jednostkę w sposób powodujący powstanie zespołu przekonań odpowiadających manipulującemu. Dwie naj­bardziej rozpowszechnione techniki manipu­lacyjne polegają na oddziaływaniu na emocje oraz na manipulowaniu informacją. Techniki oparte na oddziaływaniu emocjonalnym na­leżą do najstarszych sposobów manipulacji. a zarazem dzięki małym modyfikacjom, ciągle aktualnych. Wykorzystywane są w nich takie uczucia i emocje jak: strach, duma, chciwość. nadmierne ambicje. Stosowanie tego rodzaju technik wiąże się z przekonaniem, że emo­cjonalnie wzmocnione oddziaływanie na oso­bowość człowieka jest bardziej efektywne niż proces racjonalnego przekonywania. Manipu­lacja informacją polega na charakterystycz­nym układzie podawanej informacji. Są to: fragmentaryczność i natychmiastowość infor­macji.

Fragmentaryczność informacji polega na specyficznym selekcjonowaniu i ekspono­waniu odpowiednich części większej całości. co daje możliwość manipulowania przeka­zem dla osiągnięcia zamierzonych celów. In­nym sposobem manipulacji politycznej przy wykorzystaniu nadmiaru informacji jest na­tychmiastowość jej przekazywania. Szybkie przekazywanie informacji (często niezgodnej z rzeczywistością) powoduje powstanie atmosfe­ry presji, napięcia, które w warunkach pseudokryzysu przeradza się w podniecenie nie­adekwatne do wagi wydarzenia. Manipulacja polityczna nigdy nie odbywa się w interesie społeczeństwa, lecz w interesie tych. którzy sprawują władzę.

Elita polityczna - grupa ludzi wyodręb­niona na podstawie kryterium udziału w pro­cesie podejmowania decyzji państwowych. Trzy metody wyodrębniania elity politycznej:

l) metoda pozycyjna - elitę polityczną tworzą osoby zajmujące strategiczne pozycje w pań­stwie (prezydent, premier, pozostali człon­kowie rządu, parlamentarzyści itp.):

2) meto­da reputacyjna - elitę polityczną tworzą oso­by, które w mniemaniu opinii publicznej mają istotny wpływ na decyzje państwowe (przedstawiciele elity kulturalnej i naukowej, członkowie rodziny, przyjaciele osób zajmują­cych najwyższe stanowiska w hierarchii wła­dzy itp.):

3) metoda decyzyjna - elitę poli­tyczną tworzą osoby rzeczywiście podejmują­ce decyzje, bądź mające na nie istotny wpływ.

Typy elit wyróżnione przez niektórych politologów

• elita sfragmentaryzowana - po­dzielona na zwalczające się frakcje grupa lu­dzi. jej funkcjonowanie jest charakterystycz­ne dla niestabilnych systemów politycznych (reżimów dyktatorskich), gdzie nieustabili­zowane są reguły sukcesji władz)', a opozycja polityczna funkcjonuje poza oficjalną sceną polityczną:

• elita zintegrowana wokół jednej ideologii - zwarta grupa obsadzająca swoimi członkami strategiczne pozycje w państwie. mająca oparcie społeczne i ideologiczne w jed­nej partii politycznej, system polityczny jest stabilny, gdyż elita mc dopuszcza odstępstw od obowiązującej ideologii: sukcesja władzy odbywa się w ramach jednej partii poli­tycznej:

• elity zintegrowane wokół powszechnie uznawanych wartości demokratyzmu w poli­tyce i liberalizmu w gospodarce - charakte­rystyczne dla systemów demokratycznych. elity reprezentują interesy różnych grup spo­łecznych. rywalizują między sobą o dominu­jącą pozycję w państwie, nierzadko te/ współ­pracują. konflikty między elitami nic narusza­ją istniejącego porządku społecznego, a suk­cesja władzy odbywa się na drodze wyborów powszechnych.

Teoria elit - powstała na prze­łomie XIX i XX w.. jej twórcami są G. Mosca i V. Pareto. opiera się na czterech twierdze­niach:

l) każde społeczeństwo dzieli się na rządzącą mniejszość i rządzoną większość:

2) strukturą pośredniczącą między elitą a ma­sami jest subelita (urzędnicy państwowi, me­nadżerowie. naukowcy, intelektualiści), z której rekrutują się nowi członkowie elit:

3) elita sprawuje władzę posługując się formułą poli­tyczną, która jest uzasadnieniem uprzy­wilejowanej społecznie pozycji elity, uzasad­nienie to może mieć charakter prawny, reli­gijny. tradycyjny, charyzmatyczny;

4) każda elita po pewnym czasie zostaje zastąpiona przez inną elitę, proces zastępowania elit. tj. rotacja może przybrać dwie formy:

1. rotacja między kategoriami elit rządzących (elitą wojskową, gospodarczą, administracyjną):

2. rotacja miedzy elitą a resztą ludności (jed­nostki z warstw niższych mogą wejść do ist­niejącej elity lub jednostki w warstwie niższej mogą stworzyć grupę elitarną, która zaanga­żuje się w walkę o władzę).

Elityzm - pogląd. iż elita jest trwałym elementem struktury społecznej i pełni rolę sprawczą w procesie historycznym.

Uczestnictwo polityczne - całokształt form aktywności indywidualnej i grupowej, słu­żących wyrażaniu interesów, pragnień i żądań obywateli oraz zmierzający c li do wywarcia wpływu na podejmowane decyzje polityczne. Formy uczestnictwa politycznego: udział w wy­borach i referendach, uczestnictwo w kampa­niach wyborczych, członkostwo w partiach politycznych, udział w ruchach społecznych. indywidualny kontakt z politykami. Poziom uczestnictwa politycznego jest na ogół mierzony frekwencją wyborcza, mają na nią wpływ:

warunki ekonomiczne (indywidualne i ogól­nospołeczne), normy grupowe, otoczenie spo­łeczne. instytucje polityczne i warunki tech­niczne. Do czynników indywidualnych wpły­wających na uczestnictwo polityczne należą:

rozmiary zainteresowania i wiedzy o polityce. rozmiary emocjonalnego zaangażowania w sprawy polityki, stopień identyfikacji z określonym ugrupowaniem politycznym, intensywność pre­ferencji politycznych, rozmiary poczucia efek­tywności własnych działań oraz poczucie obo­wiązku uczestniczenia w życiu politycznym. Uczestnictwo polityczne jako ruch samoistny i powszechny jest warunkiem realizacji de­mokracji uczestniczącej.

Mit polityczny współczesny - forma świadomości społecznej. W odróżnieniu od mitu archaicznego (mit z gr. mythos = słowo, legenda), który oznaczał opowieść o nadnaturalnych wydarzeniach, o początku, o bohaterach, który mógł pełnić funkcje polityczną, współczesny mit poli­tyczny jest wyobrażeniem o rzeczywistości społeczno-politycznej, motywującym zacho­wania w obrębie grup społecznych. Często, w sposób nieuzasadniony, współczesny mit jest traktowany jako fałszywe przekonanie, jako synonim nieprawdziwego sądu o rzeczywisto­ści. W micie zagadnienie prawdziwości czy fałszywości nie istnieje, bowiem idei nie można. w kategoriach prawdy/fałszu, konfrontować z rzeczywistością.

Mit współczesny jest irra­cjonalnym, emocjonalnie motywowanym spo­sobem postrzegania i oceny rzeczywistości społeczno-politycznej. W micie wyrażona jest zasada przeciwstawiająca się racjonalnej per­cepcji wynikającej z dyskursywnej interpre­tacji. opartej na aktualnej dla danej grupy stanie wiedzy. Powstałe na bazie lej zasady wyobrażenia, idee. dążenia uzewnętrzniają się w różny sposób, m.in. w opowieściach, w dzia­łaniu. w instytucjach, prawic, literaturze, sztu­ce. Silnie związany z dominującymi w społe­czeństwie wierzeniami i wartościami mit u-zewnętrznia je w formie symbolicznej, często odwołując się do jakichś zdarzeń czy proce­sów z przeszłości. Ten aspekt pozwala defi­niować mity jako przepojone wartościami wierzenia i sądy - zespół panujących form myślenia. Istotą współczesnego mitu poli­tycznego jest to, że odnosi się do społeczeń­stwa politycznego. Jest mit wyobrażeniem o społeczeństwie, które istniało, istnieje lub takim, które ma być stworzone w przyszłości. Mitologia polityczna jest przede wszystkim mi­tologią narodu i państwa, mchów politycz­nych. przemian społecznych, rewolucji oraz zaangażowanych w nie grup społecznych. Każda społeczność ma swoją własną mitolo­gię, choć często mity wyrażają tę samą ideę. jak np. mit mesjanistyczny opisujący po­słannictwo narodu. Koncentratów mitów są ideologie i utopie.

Przykłady współcze­snych mitów politycznych, nie tylko tych. które występowały w ideologiach totalitar­nych, jak np.: mity rasistowskie, mity wroga czy mit proletariackiej sprawiedliwości, ale również takich, jak: mit strajku generalnego mit wielkomocarstwowy, mit przedmurza. mit rewolucji - wskazują, że odgrywają one ważną rolę w życiu społecznym. Są istotnym czynnikiem sprawczym - motywują do poli­tycznego działania. Racjonalizują (w sensie psychoanalitycznym) antagonizmy społeczne.

Umacniają -postawy polityczne. Stanowią istotny instrument poznawczy (przez pryzmat mitu postrzegana jest rzeczywistość). Redu­kują dysonans poznawczy (przez wprowa­dzanie prostych, dychotomicznych podzia­łów. np. ;swój - wróg w micie wroga). Inte­grują grupy społeczne. Wypełniają funkcje komunikacyjną, zwłaszcza w procesie iden­tyfikacji wewnątrzgrupowej. Określają toż­samość grupy. Pełnią funkcję kompensacyj­ną.

2

---