HISTORIA PRAWA

ŚREDNIOWIECZE I CZASY WCZESNONOWOŻYTNE

• prawo feudalne - ewolucja od form prymitywnych, charakterystycznych dla okresu rozpady wspólnot rodowo-plemiennych i powstawania organizmów państwowych, do prawa wysoko rozwiniętego

• niewielkie znaczenie prawa rzymskiego we wczesnej fazie rozwoju prawa - zmiana dopiero w późnym średniowieczu

• podstawowe znaczenie podziału na: prawo zwyczajowe - powstające na drodze praktyki społecznej usankcjonowanej przez państwo i prawo stanowione, świadomie tworzone przez organy prawotwórcze

• źródłami prawa także: prejudykaty (orzeczenia sądowe zapadłe wcześniej w podobnych sprawach) oraz nauka prawa - jurysprudencja (dzieła glosatorów, komentatorów, opinie uczonych doktorów praw wydawane w trudniejszych sprawach przez fakultety prawnicze)

• pierwszym źródłem prawa: prawo zwyczajowe; podstawą porządku prawnego nie mogło być prawo wydawane przez władcę - istniejącym normom władza nadawała jedynie sankcję przymusu prawnego (głównie w drodze praktyki organów państwowych) - gł. rola sądów; normy przez sądy stanowione - ujmowane w formie pisemnej wpierw jako reguły jednostkowe

• akty prawne monarchy - najczęściej zmiana lub uzupełnienie prawa zwyczajowego

• wiek XIII - nowa ideologia prawodawstwa: duże znaczenie prawotwórczej działalności władców (w okresie rozdrobnienia feudalnego) - teoretyczne uzasadnienie mocy stanowienia praw: legiści i kanoniści

• pojęcie prawa jako tworu prawodawcy (wraz z odkryciem Arystotelesa); 3 etapy: prywatne spisy prawa zwyczajowego (zwody, zwyczaje, zwierciadła, kodeksy), spisy istniejących praw (moc obowiązująca w drodze praktyki bądź sankcji monarchy), faza intensywnego prawodawstwa królewskiego, ustanawianie nowych norm prawnych

• przedsięwzięcia legislacyjne (absolutyzm) dotyczyły przede wszystkim procesu sądowego oraz prawa karnego

• 1. partykularyzm prawa: p. zwyczajowe nie miało charakteru powszechnego; partykularyzm personalny (zasada personalności), jak i terytorialny (zasada terytorialności); partykularyzm personalny - w stanowość

• tendencje do unifikacji lokalnych praw - w dobie powstawania scentralizowanej monarchii; prawa o charakterze powszechnym, „uniwersalnym” - prawo rzymskie i kanoniczne - czynnikami integrującymi

• prawo rzymskie - w charakterze prawa powszechnego (ius commune) - stosowane w przypadkach luk

• ewolucja: gromadzenie materiału w celu poznania prawa - spisywanie prawa w celu osiągnięcia pewności prawa - zastępowanie p. zwyczajowego stanowionym - tendencja do racjonalnej systematyzacji prawa

• 2. stanowość prawa - każdy ze stanów (wielkich grup społ. określonych przez prawo i wyróżniających się odrębnym stanowiskiem prawnym) rządził się własnymi prawami (osobne dla stanu szlacheckiego - prawo ziemskie, lenne; stanu duchownego - prawo kanoniczne; mieszczaństwa - prawo miejskie); stanowość w praktyce ugruntowana istnieniem stanowej struktury sądownictwa

• prawa stanów uprzywilejowanych - o charakterze przywilejów lub w drodze umów

• w ramach prawa stanowego - odrębne prawa dla grup pośrednich (np. organizacji rzemieślniczych czy kupieckich) - korporacyjny charakter prawa

• 3. nauka i nauczanie prawa - szczególne miejsce; uzupełnianie braku rozwiązań w źródłach wiedzą z prac prawniczych; rozwój uniwersytetów (Bologia, Padwa, Pawia, Perugia; Montpellier, Avignon, Orlean, Paryż; Oxford, Cambridge; Salamanka, Walencja, Valladolid)

• podstawą studiów prawniczych - prawo rzymskie i kanoniczne

• odrodzenie prawa rzymskiego - związane z działalnością XII-wiecznej szkoły bolońskiej GLOSATORÓW (analiza odnalezionych tekstów części kodyfikacji justyniańskiej)

• badania za wzorem interpretatorów prawa longobardzkiego w Pawii; oparte na odnalezionych Digestach

• wyjaśnienia i uwagi (glosy) zapisywane w tekście kodyfikacji na marginesie (glosa marginalis) lub między wierszami (glosa internalis)

• założycielem szkoły: Irnerius (przełom XI i XII w.), najsłynniejszym: Accursius - zebranie dzieł własnych i poprzedników (Azona, Bulgarusa, Placentinusa, Martinusa) w zbiorze Glossa ordinaria

• nauka prawa w oparciu o metodę scholastyczną; kult autorytetów; drobiazgowa egzegeza zastanych tekstów, spory o poszczególne słowa, przeniknięte kazuistyką; objaśnianie drogą operacji logiczno-językowych, niekiedy interpretacji praktycznej odzwierciedlającej potrzeby czasu

• dokonywali prób sformułowania ogólniejszych twierdzeń i zasad prawnych

• teza o cesarzach niemieckich jako kontynuatorach cesarstwa rzymskiego; teza o przynależności do Rzeszy państw posługujących się prawem rzymskim

• włączenie ustawodawstwa cesarskiego do Corpus iuris civilis: nadanie kodyfikacji justyniańskiej nowego kształtu: 4 części - Kodeksu, Digestów, Instytucji i Nowel, no nowel dawnych (podzielonych na 9 grup) dodano dwie kolejne (10 i 11) - spis longobardzkiego prawa lennego Libri Feudorum oraz ustawy Fryderyka I i II; nazwa zbioru w druku w 1538 przez D. Gothofredusa

• szkoła KOMENTATORÓW: postglosatorów, konsyliatorów

• twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności; unowocześnienie metody scholastycznej przez metodę dialektyczną zaczerpniętą z Arystotelesa

• Bartolus de Saxoferrato (XIV w.); Baldus de Ubaldis

• właściwi twórcy odrodzonego prawa rzymskiego; w ich interpretacji zaczęło przenikać systemy prawne Europy jako ius commune

• PRAWO KANONICZNE - pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej, mogło dotyczyć stosunków kościelnych i świeckich; nie jest tożsame z prawem kościelnym

• normy: początkowe z Nowego i Starego Testamentu (ten drugi jako źródło wzorcowe dla niektórych instytucji: prawa azylu, dziesięciny, przeszkód małżeńskich) + pisma ojców Kościoła (św. św. Ignacego, Klemensa rzymskiego, Polikarpa) + pisma doktorów Kościoła (św. św. Ambrożego, Hieronima, Augustyna, Tomasza z Akwinu)

• źródłem: ustawodawstwo synodalne (soborów powszechnych i papieskie)

• źródła te ujmowane w kompilacje o charakterze prywatnym: 1012 - zbiór Burcharda z Wormacji; Iwona z Chartes - Collectio Tripartita; apokryf z poł. IX w. - kolekcja Pseudo-Izydora

• I poł. XII wieku: początek nauki prawa kanonicznego: ułożenie zbioru norm prawa kanonicznego przez Gracjana - Dekret Gracjana; Gracjan - pierwszym wykładowcą prawa kanonicznego w Bologii

• I okres badań: okres glosatorów, zwanych dekretystami: Paucapalea, Rolandus, Rufinus, Jan Teutonicus

• Dekrecie Gracjana + ustawodawstwo papieskie: podstawa kompilowania i badania dekretalistów: Bernarda z Bawii (koniec XII wieku): kompedium z podziałem na iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen - generalna podstawa systematyki p. kanonicznego

• pierwszy urzędowy zbiór: 1234, Dekretały Grzegorza IX, sporządzony przez Rajmunda z Pennaforte: oficjalna, autentyczna, powszechna i wyłącznie obowiązująca

• konstytucje wydane po 1234, ułożone z polecenia Bonifacego XVIII w 1298 w Liber Sextus

• wiek XIV, z inicjatywy Klemensa V: Clementinae - zbiór dekretałów papieskich i ustaw soborowych; obok tego luźne przepisy, tzw. Extravagantes, ułożone w zbiory Extravagantes Joannis Papae XXII oraz Extravagantes communes

• Corpus iuris canonici: wszystkie wymienione zbiory, nazwa pierwszy raz użyta w breve papieża Grzegorza XIII z 1580 roku

• system prawa o charakterze powszechnym, stosowany bezpośrednio w działalności sądów duchownych, dot. spraw duchownych, jak i świeckich

• podział: na ius civile (legistów) i ius canonicum (kanonistów)

• 4. systematyka prawa: do Oświecenia niesprecyzowane wyraźnie linie podziału między poszczególnymi gałęziami prawa

• bez znaczenia podział na prawo publiczne i prywatne; przemieszanie sfery publiczno- i prywatnoprawnej

• w dziedzinie prawa karnego: początkowo ściganie większości przestępstw pozostawione jednostkom, kary o charakterze prywatnym

• początkowo: zaliczanie większości norm do sfery prywatnoprawnej, dot. interesów jednostkowych

• brak wyraźnego rozróżnienia między prawem cywilnym i karnym; czyny o charakterze przestępstw jak i naruszające prawo prywatne obejmowane pojęciem szkody (krzywdy), dochodzone w jednakowym trybie

• nie doszło do ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od formalnego, normy o różnym charakterze często przemieszane

• systematyka: oparta na systematyce prawa kanonicznego: sądy, proces sądowy, prawo osobowe i karne

• od XVI w.: nawiązywanie do systematyki rzymskiego trójpodziału Instytucji (personae-res-actiones)

• klasyfikacja oparta na kryteriach podmiotowych, nie przedmiotowych (zw. ze stanowością prawa); materiał gromadzony wg charakteru źródeł, a nie przynależności norm do działu prawa

ŹRÓDŁA PRAWA

Źródła u Germanów i w pastwie frankońskim

• spisy praw szczepowych germańskich - Leges barbarorum

Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie

• Wizygoci (sprzymierzeńcy Rzymu) - utrzymali moc obowiązującą prawa rzymskiego; dwoistość prawa: Wizygoci - prawo zwyczajowe, miejscowa ludność - p. rzymskie

• V w. - Codex Euricianus króla Euryka, znamiona wpływów romanistycznych

• dla ludności rzymskiej: 506, Alaryk II, zbiór prawa rzymskiego Lex Romana Visigothorum, Breviarum Alarici - oparty na postanowieniach Kodeksu Teodozjańskiego, Sentencjach Paulusa, Instytucjach Gaiusa (Epitome Gai)

• zlikwidowanie dualizmu w nowelizacji Kodeksu Euryka z 654 roku przez króla Rekkeswinda - Lex Visigothorum Reccescindiana (Liber Iudiciorum) - terytorialny zasięg kodyfikacji

• Ostrogoci: utrzymanie rzymskich urządzeń ustrojowych i prawnych

• VI w. - Edykt Teodoryka (Edictum Theodorici regis) - Kodeks Teodozjański, kodeksy Gregoriana i Hermogeniana, Sentencje Paulusa + zwyczaje germańskie

• późniejsza działalność ustawodawcza: z dzieła Cassidora Variae

• Burgundowie: V w., Lex Burgundionum, po zmianach: Lex Gundobada; król Gundobad

• dla ludności rzymskiej: Lex Romana Burgundionum - Kodeks Teodozjański, Instytucje Gaiusa, Sentencje Paulusa

Prawo longobardzkie

• 643 - Edykt Rotara, pierwszy oficjalny zbiór prawa longobardzkiego; ściśle germański charakter

• VIII w. - Edykt Liutpranda - z uwzględnieniem prawa rzymskiego

Prawo frankońskie

• zasada personalności prawa - utrzymano moc obowiązującą praw szczepowych i związków plemiennych; professio iuris - formalne oświadczenie, wg jakiego prawa ma być dana osoba sądzona; potrzeba wprowadzenia norm kolizyjnych

• z zanikiem więzi rodowych - lokalne prawa zwyczajowe, ewolucja w kierunku zasady terytorialności prawa

• Leges barbarorum - prawo zwyczajowe jako podstawowe źródło prawa w monarchii frankońśkiej

• Lex Salica - spis prawa zwyczajowego Franków salickich, o charakterze rdzennie germańskim; Lex Ribuaria - spis prawa Franków rypuarskich, VIII w.; wpływy ustawodawstwa królewskiego, Kościoła, prawa rzymskiego; Lex Alamanorum - VIII w., wpływ duchowieństwa, prawo południowogermańskich Alamanów; Lex Baiuvariorum - VIII w., wzorowany na prawie alamańskim, zapożyczenia z Kodeksu Euryka, wpływ Kościoła; Lex Saxonum - IX w., spis prawa Sasów; Ewa Chamaworum - spis prawa Franków Chamawskich; Lex Frisionum - prawo Fryzów; prawa Anglów, Warnów, Turynków

• Leges Romanae - spis prawa rzymskiego dla ludności miejscowej: Lex Romana Visigothorum

• kapitularze królewskie: ustawy monarsze pod nazwą kapitularzy, dla których podstawą był tzw. bannus królewski - prawo wydawania nakazów i zakazów pod wysoką karą grzywny; podział kapitularzy na świeckie, kościelne, mieszane; dodawane były do poszczególnych spisów prawa zwyczajowego lub stanowiły samodzielny wyraz prawotwórczej działalności; także: instrukcje dla wysłanników królewskich; najważniejsze, Karola Wielkiego, dodane do prawa rypuarskiego i prawa bawarskiego

• dokumenty praktyki: w związku z jakąś czynnością prawną; królewskie (o mocy dowodowej), prywatne; od VI w. - sporządzanie wzorów aktów, zbiorów formuł (formularzy) - określanych nazwiskiem autora lub nazwiskiem uczonych, którzy zbiór odnaleźli, miejscowości, z której pochodziły

Italia

• prawo longobardzkie, lenne: spisy prawa wypierane przez kapitularze królewskie

• X w. - zbiór kapitularzy wydany w Pawii, Capitulare Longobardorum

• XI w. - opracowanie z el. prawa longobardzkiego i norm pochodzących z kapitularzy - Liber Papiensis + romanizująca glosa

• XII w. - Lombarda - podstawa nauki prawa longobardzkiego, systematyczne opracowanie zbioru prawa

• równocześnie - prywatny zbiór zwyczajów prawa lennego, uzupełniony ustawami ces. niemieckich, orzeczeniami sądów lennych miast północnowłoskich oraz literaturą z Lombardy - Libri Feudorum, z glosą Accursiusa z XIII w. pn. Vulgata; włączone do Corpus iuris civilis

• statuty miejskie: źródłem początkowo spisy zwyczajów miejscowych, orzeczenia sądowe (moc precedensów) oraz ustawy rad miejskich

• autonomia miast włoskich (XI - XV w.) - możność stanowienia prawa (ius statuendi)

• regulacja w drodze statutów niemal wszystkich dziedzin prawa; elementy germańskie i rzymskie

• statuty morskie - z dziedziny żeglugi i handlu morskiego; podstawą rozwoju dla prawa morskiego: Libro del Consolat del mar - zbiór hiszpański z XIV w. na podstawie statutów włoskich

• ustawodawstwo cesarzy: Fryderyk I i II - ustawodawstwo włączone do kodyfikacji justyniańskiej (Authenticae Fredericianae)

• Fryderyk II - zebranie ustaw własnych i poprzedników w Kr. Sycylijskim: Constitutiones Regni Siciliae, Liber Augustalis, ogłoszony na zjeździe w Melfi w 1231 r.; zbiór oparty na prawie rzymskim, sankcjonujący pewne normy longobardzkie

Niemcy

• partykularyzm prawny na terenie Rzeszy; także: partykularyzm personalny

• dominacja prawa zwyczajowego, nikła działalność ustawodawcza władców w skali ogólnej

• jedynymi ustawami ogólnymi: ustawy o pokoju ziemskim (Landfrieden, constitutiones pacis) - ograniczanie dochodzenia sprawiedliwości drogą wojen prywatnych, wróżd (Fehde)

• tendencje unifikacyjne - w XVI wieku: wydanie ogólnoniemieckiego kodeksu karnego, Caroliny; w dziedzinie prawa prywatnego - recepcja prawa rzymskiego

• źródła prawa ziemskiego: Zwierciadło saskie, 1220-1235, prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii, autorstwa Eike von Repkova: prawo ziemskie (Landrecht), prawo lenne (Lehnrecht), uwzględnienie także ustaw cesarskich oraz przepisów prawa kanonicznego

• koniec XIII w.: zbiór prawa zwyczajowego południowych Niemiec, Zwierciadło Szwabskie: także normy p. rzymskiego i kanonicznego

• źródła prawa miejskiego: najwcześniejsze: przepis w przywilejach czy aktach lokacyjnych; od XIII w. - praktyka nadawania nowym miastom prawa miast już istniejących

• Magdeburg - jedno z najważniejszych miast-matek; system filialny: nowe źródła prawa miejskiego: pouczenia prawne (Weisthumer), orzeczenia sądowe sądów miast macierzystych w sprawach przysyłanych przez miasta filialne - ortyle

• źródłem prawa - miejskie ustawy, wilkierze

• ogólnie uznawanym źródłem prawa - prejudykaty (wyroki sądów miejskich)

• tendencja do kompletowania, ujednolicania i układania w systematyczne, oficjalne zbiory - statuty miejskie

• zbiory prywatne, w praktyce sądowej uznane za obowiązujące: Weichbild Saski (Magdeburski) - zbiór prawa magdeburski oparty na Zwierciadle Saskim i pouczeniach prawnych (głównie dla Wrocławia)

• recepcja prawa rzymskiego

• oficjalne uznanie p. rzymskiego za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości

• wczesna recepcja - klerycy wykształceni na uniwersytetach włoskich; w sądownictwie duchownym

• recepcja właściwa - II poł. XV w.

• przyczyny materialne: rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, potrzeba ujednolicania i uzupełniania praw zwyczajowych

• uzasadnienie formalne: kontynuacja Imperium rzymskiego (teoria z czasów Ottona I); prawo rzymskie = prawo cesarskie

• dwa czynniki przenikania p. rzymskiego: Sąd Kameralny Rzeszy (Reichskammergericht) (od 1495) - wspólny dla spraw cywilnych, miał opierać się w wyrokowaniu na ustawach Rzeszy oraz „prawie powszechnym” - rzymskim; w przypadku powoływania się na prawo rzymskie nie zachodziła potrzeba udowadniania istnienia danego przepisu - za nim fundata intentio - domniemanie prawne powagi norm p. rzymskiego; fakultety prawne - ze zwyczaju przeysłania akt spraw szczególnie trudnych uniwersytetom (opinie uczonych jurystów - communis opinio doctorum, oparte na prawie rzymskim)

• przedmiotem recepcji - części kodyfikacji justyniańskiej zawarte w Digestach, będących przedmiotem zainteresowania glosatorów i komentatorów

• recepcja - nie tyle przejmowanie, co wykorzystywanie w nauce prawa siatki pojęć rzymskiej jurysprudencji

• przystosowanie wzorów romanistycznych do aktualnych potrzeb - uzasadnienie instytucji w normach p. rzymskiego; przerobione i zmodernizowane p. rzymskie - jako prawo powszechne (Gemeines Recht), posiłkowe w stosunku do norm partykularnych praw zwyczajowych

• od XVII w. - rozbudowy przez doktrynę system: usus modernus pandectarum

• Constitutio Criminalis Carolina - 1532, uchwalona przez Sejm Rzeszy, ogłoszona przez Karola V, 219 artykułów, dot. procesu karnego i prawa karnego materialnego

• wzorowana na ustawie karnej bp bamberskiego (1507) kanclerza Jana Schwarzenberga

• w tekście - klauzula salwatoryjna - nadająca ustawie jedynie moc posiłkową w stosunku do norm partykularnych

Francja

• szczególny partykularyzm norm: północna Francja - kraje prawa zwyczajowego (lokalne prawa w liczbie ok. 360, wywodzące się po części z tradycji szczepowych), południowa Francja - kraje prawa pisanego - prawo oparte na prawie rzymskich, traktowanym jako „pisana racja” (ratio scripta), na podstawie Breviarum Alarici

• spisy prawa: od XIII wieku; najdawniejszy, ok. 1200 - Najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii - zastąpiony Wielką Księgą Prawa Zwyczajowego Normandii - obowiązujący w praktyce zbiór prawa, stosowana do dziś jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich należących do Anglii

• ok. 1280 - spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont, Coutumes de Beauvaisis, Filip de Beaumanoir

• stopniowa unifikacja coutume'ów - ordonans Karola VII (1454)

• w w. XVI - unifikacja większych praw zwyczajowych: paryskiego, orleańskiego, normandzkiego, nirveńskiego itd.; Coutume de Paris służył (od 1580) jako wzór do dalszych prac redakcyjnych, a także do interpretacji i uzupełniania luk innych coutume'ów

• myśl unifikacji: w dziele Oratio de concordia et unione (XVI w.) Karola Dumoulin'a, podobnie Franciszek Hotman (XVI w.) - Antitribonian

• ujednolicanie i harmonizowanie praw zwyczajowych, formułowanie w doktrynie pojęć ogólnych, tworzenie ogólnej systematyki: Jan Domat (XVII), Robert Pothier (XVIII)

• prawo rzymskie: działalność glosatorów w Montpellier: Rogeriusa, Placentinusa; brak recepcji z powodów politycznych, teza o królu - imperatorze w królestwie; żadne prawo obce nie uzyska na terenie Francji mocy obowiązującej; przyznanie prawu rzymskiemu waloru „pisanej racji” (ratio scripta), stosowane we Francji: non ratione imperii, sed imperio rationis

• 1219 - zakaz nauczania prawa rzymskiego w Paryżu (bulla Super specula Honoriusza III)

• rozwój naukowego, nie praktycznego, zainteresowania spuścizną rzymskiej jurysprudencji: Cujacius (XVI), Hugo Donellus (XVII), Dionizy Gothofredus (XVI/XVII), Jakub Gothofredus (XVI/XVII) - nowy kierunek badań - mos gallicus (czysto naukowe i teoretyczne podejście do dziedzictwa rzymskiego) - szkoła w Bourges

• ustawodawstwo królewskie: ordonanse, o charakterze norm ogólnych (w przeciwieństwie do przywilejów); regulowały kwestii z dziedziny ustroju politycznego

• ordonanse z Villers-Cotterets (1539) - inspiracja do opracowania przez Jana Imberta dzieła z zakresu postępowania karnego i cywilnego Institutiones forenses; i z Moulins (1560)

• J. Bodinus - źródłem prawa wola absolutnego monarchy, za czasów Ludwika XIV: ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667 roku, ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r.; ordonans o handlu z 1673 r. - Kodeks Savary'ego; ordonans o marynarce z 1681 (przepisy z dziedziny handlu morskiego), czarny kodeks (code noir) z 1685 r. - stanowisko prawne Murzynów w koloniach

• Ludwik XV: z dziedziny prawa prywatnego, zw. z nazwiskiem kanclerza Daguesseau: ordonans o darowiznach (1731), ordonans o testamentach (1735), ordonans o substytucjach fideikomisarnych (1747)

Hiszpania

• prawo wizygockie - prawo religii mahometańskiej - lokalne prawa zwyczajowe (wpływ tradycji germańskich oraz prawa rzymskiego)

• wpływy Islamu: podstawowym źródłem prawa: Koran (prawdy objawione i nauki Mahometa przekazane ustnie) złożony ze 144 sur, podzielonych na 6200 wersetów - przepisy religijne, moralne i prawne, nieusystematyzowane + relacje świadków, objawienia pośrednie - sunna

• uciekanie się sędziów do własnego rozsądku i poczucia sprawiedliwości - decyzje na podstawie „opinii” (ra'j) - decyzją kalifów wydobywano elementy rozstrzygnięć przypadków podobnych - pojęcie analogii (kijas), ogólnej zgody (idżma) do stosowania pewnych reguł; od VIII w. - działalność szkół prawniczych, zakaz twórczej interpretacji źródeł od X w. (prawnicy - naśladowanie (taklid) zasad wypracowanych w jurysprudencji, składających się na stały, zamknięty i niezmienny system); wiek XIX - modernizacja prawa, recepcja kodyfikacji europejskich

• Aragon: compilatio maior z XII w.

• Leon i Kastylia: Siete Partidas, Alfons X Mądry, 7 części, el. prawa rzymskiego, kanonicznego, miejscowego: przepisy z dziedziny organizacji i nauki Kościoła, p. administracyjnego, wojskowego, ustroju sądów, postępowania, p. rodzinnego, zobowiązań, spadkowego i karnego

• 1255 - skrócona i zmodyfikowana wersja - Fuero Real

• kanclerz Montalvo (XV w.) - zebranie istniejących źródeł prawa: 1485: Ordenanzas, 1505: Leyes de Toro (obow. do XIX w.) - pierwszeństwo ustawodawstwa królewskiego nad prawami zwyczajowymi

• 1567 - Neuva Recopilation (Filip II) - zbiór prawa kościelnego, państwowego, administracyjnego, prywatnego i karnego

Anglia

• prawo zwyczajowe Anglów, Sasów, Jutów - bez wpływów rzymskich

• istotna rola ustawodawstwa królewskiego - ok. 600 ustawa Etelberta (władcy Kentu) - przepisy z dziedziny prawa karnego i rodzinnego; IX w. - Alfred Wielki (król Wessexu) - kodyfikacja dla całej Anglii, oparta na dotychczasowych ustawach królewskich i Piśmie Św.; ustawa Kanuta Wielkiego (ok. 1030)

• leges barbarorum - spisane nie po łacinie, ale w języku rodzimym (old english)

• system common law: różnorodne lokalne prawa zwyczajowe, prawo zwyczajowe Normandów - pod wpływem działalności sądów królewskich - jednolity, powszechny system

• źródłem rozstrzygnięć - precedensy sądowe (orzeczenia uprzednio zapadłe w podobnych sprawach); walor ten miały szczególnie wyroki królewskich sądów centralnych, tzw. sądów westminsterskich: Sądu ławy Królewskiej (spr. karne), Sądu Spraw Pospolitych (cywilne), Exchequeru (skarbowe)

• common law - ze swego pochodzenia i charakteru - prawem precedensowym, powszechnym

• niewielki wpływ prawa rzymskiego, mimo obecności na studiach prawniczych (Liber pauperum Vaccariusa); czerpanie z p. rzymskiego i kanonicznego el. metody prawniczej, niektórych zasad ogólnych przy odrzucaniu treści pozytywnej - w czasach infiltracji prawa rzymskiego Anglia posiadała już własny system prawny, sędziowie angielscy kształcili się nie na uniwersytetach, ale w korporacjach o charakterze szkół zawodowych, praktycznych (gospodach prawniczych - Inns), nowym potrzebom gospodarczym sprostał system rozstrzygania wg zasad słuszności

• equity law - konieczność uelastycznienia reguł common law, dostosowania ich do zmieniających się okoliczności - działalność Sądu Kanclerskiego, niezwiązanego regułami prawa powszechnego; w orzeczeniach kierował się względami słuszności

• statute law - ustawy: asyzy, konstytucje, statuty - wydawane przez kancelarię królewską pisemne rozkazy - ryty; przodująca rola parlamentu, którego ustawodawstwo mogło zmieniać i uchylać normy prawa powszechnego

• zbiory wyroków: records - urzędowe protokoły rozpraw sądowych z wyrokami; ich uzupełnieniem - reports - szczegółowe motywy wyroków z prawną argumentacją; sprawozdania te publikowane w Yearbooks, od XVI w. ukazywały się drukiem jako Reports, początkowo anonimowe, później nazwiska autorów - najznakomitszy: Edward Coke (XVI/XVII)

• źródłem poznania - księgi prawne i literatura prawnicza; szybkie pojawienie się prywatnych kompilacji: XII - Ranulf Glanvill (De Legib us et consuetundinibus Angliae tempore Henrici secundi), XIII - Henryk Bracton (De legibus et consuetudinbus Angliae libri quinque); XV - Jan Fortescue (De laudibus legum Angliae)

• niektóre księgi - oficjalne źródło prawa (Books of Authority) - dzieła Edwarda Coke'a (Institutes of the Law of England), Williama Blackstone'a (Commentaries in the Law of England)

Czechy i Węgry

Czechy

• prawo zwyczajowe w czasach pierwszych Przemyślidów

• 1189 - statut Konrada Ottona (Statuta ducis Ottoni) - zagadnienia postępowania sądowego i prawa karnego

• XIV - Księga Rożemberska sporządzona z inicjatywy Piotra z Rozenburgu - spis prawa zwyczajowego, gł. dot. procesu sądowego

• XIV - Ordo iudicii terrae - postępowanie przed sądem ziemskim

• prywatny spis prawa ziemskiego - (1400) - Vyklad na pravo zeme ceske Andrzeja z Dube

• ok. 1300 - Ius regale montanorum Gocjusza z Orvieto, wydana z inicjatywy Wacława II; Maiestas Carolina - (XIV) - całość prawa ziemskiego i sądowego; stosowane w praktyce, choć nieobowiązujące formalnie

• Ordynacja Ziemska Królestwa Czeskiego (XV/XVI) - normy prawa zwyczajowego, uchwały sejmów oraz ustawodawstwo królewskie dot. szlachty, zatwierdzony przez Ferdynanda I w 1527 jako Iura et constitutiones Regni Bogemiae

• Wiktor Kornelius - (1508) - O prawach ziemi czeskiej ksiąg dziewięć

Węgry

• prawo zwyczajowe, plemienno-szczepowe, bardzo jednolite wobec nierespektowania zwyczajów ludności miejscowej i istnienia silnej władzy centralnej

• Dekrety Świętego Stefana - zawierające rozporządzenia królewskie wydawane na zjazdach nadwornych; Dekrety Świętgo Władysława (XI), Dekrety Kalmana (XI/XII)

• początkiem oficjalnego ustawodawstwa królewskiego: Złota Bulla Andrzeja II z 1222 - gwarancje dotychczasowych przywilejów szlachty, sprawy z dziedziny prawa prywatnego i karnego

• zbiór wszystkich praw i zwyczajów: Decretum Maius (1486) Macieja Korwina - na miejsce prawa zwyczajowego prawo pisane (ius scriptum), mające moc ustawy obowiązującej wieczyście

• Stefan Werboczy - Tripartitum opus iuris consuetundinarii inclyti regni Hungariae, zbiór prawa zwyczajowego - źródło prawa w praktyce

Ruś Kijowska i Rosja

• traktaty Rusi z Bizancjum (Olega, Igora i Światosława) - źródło poznania najdawniejszego prawa ruskiego; powoływanie się na Zakon ruski - istnienie na Rusi określonego systemu prawa

• prawo zwyczajowe i ustawodawstwo książęce - zebranie przekazów źródłowych - Ruska Prawda, analogiczny z frankońskim poziom rozwoju prawa

• dwie redakcje Ruskiej Prawdy: Krótka Prawda (przepisy głównie prawa karnego i procesu, zł. z Prawdy Jarosława oraz Prawdy Jarosławiczów; wyraźnie feudalny charakter prawa, instytucja prawa jako przywileju) i Obszerna Prawda (XII, przepisy Krótkiej Prawdy oraz Statut Włodzimierza Monomacha)

• XV w. - Skrócona Prawda (wyciąg z Prawdy Obszernej z przeróbkami)

• ustawy cerkiewne: wydawane przez książąt w celu regulowania spraw kościelnych: Statut księcia Włodzimierza o sądach cerkiewnych, Statut księcia Jarosława

• infiltracja prawa bizantyjskiego - zbiory cesarzy tłumaczone na staroruski - nomokanony (zbiór Jana Scholastyka): Nomokanon 50 rozdziałów (wyciąg kodyfikacji justyniańskiej, przetłumaczony przez św. Metodego na j. słowiański), Zbiór Focjusza (IX w., kodyfikacja prawa kościelnego, zbiór prawa Kościoła Wschodniego); Nomokanon 14 rozdziałów (zastosowanie w praktyce sądownictwa cerkiewnego, VII) - Księga Wytyczna (Kormczaja Kniga) (w nich: Ekologa, Procheiron - jako Gradskij zakon) oraz Zakon Sundyj Liudem (gł. na postanowieniach Eklogi).

• ustawodawstwo ogólnorosyjskie: 1498 - pierwszy zbiór (Iwan III) - Sudiebnik - prawo zwyczajowe i Ruska Prawda, przywileje terytorialne (Ustawny Gramot) - regulował organizację sądów i postępowanie sądowe; Carski Sudiebnik (1550), Sobornoje Ułożenije (1649) cara Aleksego Michajłowicza - zbiór opracowany przez komisję pod przew. ks. Odojewskiego na podstawie Sudiebnik, ukazów carskich, prawa bizantyjskiego i III Statutu Litewskiego

Litwa

• prawo zwyczajowe - do końca XV roku

• 1468 - Sudiebnik K. Jagiellończyka

• statuty litewskie: 1529 - I Statut Litewski - prawo sądowe, ustrój państwowy i organizacja społeczeństwa (p. zwyczajowe, stanowione - polskie, litewskie, ruskie); II Statut Litewski (1566) - nowa systematyzacja materiału prawnego, większy wpływ polskiego prawa, III Statut Litewski - (1588) odrębność prawa litewskiego, wyłączność terytorialna jego obowiązywania

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO

Prawo prywatne w średniowieczu

Prawo osobowe i rodzinne

• zdolność prawna - tylko ludzie wolni; niewolni - traktowani jako rzeczy ruchome bądź nieruchome

• charakter i zakres zdolności prawnej - uzależniony od przynależności stanowej danej jednostki; stanowy charakter zdolności prawnej

• cudzoziemcy - nie posiadali podmiotowości prawnej (początkowo); wraz z rozwojem kontaktów - pod opieką panującego; wyrobienie zasad gościnności, które obejmowały cudzoziemców pewną opieką prawną; ius albinagii - prawo władcy do objęcia spadku po zmarłym cudzoziemcu

• zdolność prawna uzależniona od dobrej sławy - ograniczenia zdolności jako konsekwencja wykonywania pewnych zawodów (hańbiących, niesławnych), dzieci nieślubnych czy z powodu utraty czci

• ograniczona zdolność prawna kobiet - w zakresie dziedziczenia czy sprawowania opieki

• zdolność prawna - uzależniona od stanu zdrowia: kalek, karłów, potworków, chorych, zdrowia psychicznego

• nabycie zdolności prawnej - w momencie przyjęcia do rodziny (w formie symbolicznej przez podniesienie dziecka przez ojca - sublatio); płód w łonie - nie posiadał zdolności, ale otaczany był specjalną ochroną prawną

• utrata zdolności prawnej - z chwilą śmierci fizycznej i fikcyjnej (cywilnej) - wyjęcie osoby spod prawa (wywołanie) - utrata wszelkich praw cywilnych = pozbawienie wszelkiej ochrony prawnej (mógł wywołaniec zostać bezkarnie zabity)

• zdolność do czynności prawnych - uzależniona od wieku i płci

• mężczyźni - dojście do pełnoletności (pierwotnie - z osiągnięciem dojrzałości fizycznej - na podstawie oględzin; w demokracji wojennej - zdolnością do posługiwania się bronią) - między 12 a 15 rokiem życia

• kobiety - ograniczone w zdolności do czynności prawnych - w ciągu całego życia; pełnoletniość - opieka (mundium) ojca, męskiego krewnego lub męża - ograniczenia z powodu „słabości przyrodzenia” (infirmitas sexus); asystencja opiekuna w procesie; z powodu „kruchości przyrodzenia” otoczone wyższą ochroną prawną

• ograniczenia: zdrowie fizyczne, umysłowe, rozrzutność

• małżeństwo: pierwotna forma zawarcia: porwanie (raptus) - przekształcone w zwyczaj kupna żony - następnie w drodze umowy (oddanie narzeczonej „za” dary - cena kupna - pretium emptionis); kupno żony - w kupno władzy, opieki (opłata - wieno, wittum, meta - z czasem jako zabezpieczenie materialne żony na wypadek owdowienia)

• zawarcie (wczesne średniowiecze): akt świecki; zmówiny (wstępna umowa ślubna, regulująca warunki i termin zawarcia) oraz zdawiny (uroczysta; zazwyczaj przeniesienie się panny młodej do domu męża oraz pokładziny) - początkowo nie uwzględniano woli kobiety

• do Soboru Trydenckiego: brak wymagań Kościoła co do określonej formy małżeństwa, decydowała zgodna wola stron (consensus facit nuptias); przekształcenie zmówin w zaręczyny (sponsalia de futuro) - zamiar zawarcia związku małżeńskiego w przyszłości; od Soboru Laterańskiego (1215) - obowiązek publicznych zapowiedzi

• przeszkody małżeńskie: zrywające (ich naruszenie - małżeństwo nieważne) i wzbraniające (nie czyniły małżeństwa nieważnym); zrywające: pokrewieństwo (impedimenta consanguintatis) - początkowo - do VI st. komputacji rzymskiej (wg urodzeń), później komputacja kanoniczna (w X w. - do VII st., 1215 - do IV stopnia); ponadto: powinowactwo, pokrewieństwo sztuczne, duchowe, śluby zakonne, występki cudzołóstwa; także: różnica wiary - przejmowane z p. kanonicznego przez p. świeckie

• ponadto: różnica pochodzenia, różnica stanu (zakaz małżeństw między wolnymi a niewolnymi, między członkami stanu)

• rozwiązanie małżeństwa: za obopólną zgodą lub jednostronnie (z reguły wyłącznie mężowi - cudzołóstwa, nastawania na jego życie) - przez proste oddalenie z domu; Kościół - zakazy ponownego małżeństwa za życia drugiego z małżonków; zasada bezwzględnej nierozerwalności związku małżeńskiego

• małżeństwa wdów: początkowo - zwyczaj grzebania wraz z mężem; później - obowiązek określonej zapłaty, długie okresy żałoby (jako środki zapobiegające niepewności pochodzenia dziecka); Kościół - jako rodzaj bigamii

• stosunki osobiste: pod dominującą pozycją męża (głowa rodziny) - obowiązek wierności, posłuszeństwa, wspólnego zamieszkania, prawo męża do cielesnego karcenia; niekiedy - np. prawo klucza (prawo kierowania całym gospodarstwem domowym i czeladzią); w XIII w. - podlegały jurysdykcji sądów duchownych

• stosunki majątkowe małżeńskie

• wyprawa (paraphernalia) - początkowo: przedmioty osobistego użytku kobiety; z czasem - część majątku należąca do córki w spadku - własność żony, mogła nią samodzielnie rozporządzać

• posag (dos) - nie był początkowo wyodrębniony, stanowił część wyprawy; uiszczana przez ojca (opiekuna) część majątkowa jako jej wyposażenie z majątku rodzinnego (otrzymanie - pozbawiało spadku)

• wiano (dotalitium) - pierwotnie cena kupna żony; w pl. germańskich - zabezpieczenie materialne żony na wyp. owdowienia; instytucja darowizny przedślubnej (ustanawiane w ruchomościach, później - nieruchomościach) - stało się odpowiedzią na posag, polegało na ustanawianiu przez męża w swym majątku oprawy (augmentatio dotis) - zabezpieczenie posagu i odwzajemnienie męża; także: podarek poranny (donum matutinum, wynagrodzenie utraconego dziewictwa) oraz podarek poślubny (donum nuptiale, płacony jednorazowo lub corocznie jako wyraz szczególnej miłości do żony)

• dominująca pozycja męża w zakresie zarządzania i rozporządzania majątkiem

• system pełnej wspólności - cały majątek (wniesiony i uzyskany) - wspólną własnością (swoboda decyzyjna odnośnie ruchomości, nieruchomości - zgoda żony, po śmierci - cały na drugiego małżonka); system ograniczonej wspólności (utrzymanie odrębnej własności wniesionych do małżeństwa np. nieruchomości; zarząd częścią wspólną i rozdzielną - do męża, 2-za zgodą żony); system jedności zarządu majątkowego (żona właścicielką nieruchomości, jak i ruchomości wniesionych do małżeństwa - zarząd i użytkowanie - mąż); Francja - rząd posagowy (przyznający mężowi wyłączne prawo zarządzania nieruchomościami żony - przy całkowitym zakazie alienacji i obciążania długami); zasady majątkowe - w drodze umów małżeńskich

• w sprawach małżeńskich - jurysdykcja sądów świeckich

• rodzice i dzieci - ród - wszyscy mężczyźni od wspólnego przodka (kobiety poprzez małżeństwo + osoby przyjmowane do wspólnoty rodowej) - więzy pokrewieństwa tylko przez linię męską (system agnacyjny); z czasem - system kognacyjny (rzeczywiste więzy krwi, wszyscy krewni - od strony ojca - po mieczu; i matki - po kądzieli)

• ewolucja od wielkich, patriarchalnych rodzin do małych wspólnot

• na czele - ojciec z władzą nad wszystkimi domownikami (szczególnie szeroka nad dziećmi prawymi, łącznie z prawem życia i śmierci - ius vitae ec necis - ograniczanym) - pozostałości: prawo karcenia domowego, prawo ożenienia syna i wydania za mąż córki bez względu na ich wolę

• demokracja wojenna - koniec z chwilą uznania za zdolnego do noszenia broni, z biegiem - zasada - wraz z gospodarczym usamodzielnieniem)

• wspólnoty domowe - niedziały ojcowskie (całe gospodarstwo tworzyło wspólną własność ojca z synami)

• dzieci nieprawe - początkowo nie podlegały daleko idącej dyskryminacji; wpływ Kościoła - nieprawe nie wchodziło do rodziny ojca, w stosunku pokrewieństwa tylko z matką, nie miało prawa do nazwiska, praw spadkowych (odmawianie zdolności do czynności prawnych)

• pokrewieństwo sztuczne - przysposobienie (adopcja, afatomia), początkowo uroczysty akt - później - instytucja o charakterze majątkowym (umożliwienie ustanowienia określonej osoby spadkobiercą w celu przekazania po śmierci)

• opieka - wszelkie prawa i obowiązki związane z pieczą nad pewną osobą z powodu płci, zdrowia, nieobecności itd.: nad małoletnimi, ojcowska, jeżeli nie krewny - opiekun urzędowy; prawo średniowieczne w zasadzie wykluczało sprawowanie opieki przez kobiety

• pierwotni - opieka rodu, z reguły krewny z linii męskiej - opiekun przyrodzony (tutoir legitimus), opieka zwierzchnia - osoby opiekuna/ów

Prawo rzeczowe

• do prawa rzeczowego - normy regulujące takie społeczne formy korzystania z rzeczy, które ukształtowane są jako prawa podmiotowe bezwzględne (skuteczne erga omnes)

• wczesne średn.: „rzeczy” - przedmioty materialne, zmysłowo postrzegalne - z czasem - renesans kategorii rzeczy niezmysłowych (res incorporales)

• podstawowe znaczenie: podział na ruchomości i nieruchomości

• ziemia otoczona szczególną ochroną prawną, natomiast rzeczy ruchome - liche (res mobilis, res vilis)

• pierwotnie - zabudowania jako rzeczy ruchome; niektóre ruchomości - zaliczane do nieruchomości (ze względu na przeznaczenie) - ruchomości unieruchomione (ryby w stawie, zboże na pniu itd.); nieruchomościami rzeczy szczególnie wartościowe

• prawo najdawniejsze: ruchomości związane z osobą - zerwanie związku z osobą - zerwanie prawnych więzów - w razie dobrowolnego oddania poszukiwać można było rzeczy wyłącznie u tego, kto ją przyjął, nie u osób trzecich

• nieruchomości - podział na dobra dziedziczne (rodowe, bona hereditaria) i dobra nabyte (bona acquisita)

• posiadanie - własność: wczesne Ś. - brak ścisłego rozgraniczenia między faktycznym władztwem (posiadaniem), a władztwem prawym (własnością) - każde władztwo nad rzeczą rozumiane jako prawo do niej

• władztwo nad ziemią: tenuta (od trzymać - tenere), inwestytura (od ubierać), gewere (pilnować, strzec), saisine (sezyna, od obejmować) - później termin possessio

• posiadanie - ruchomości: wyłącznie faktyczna detencja, trzymanie rzeczy w swoim władaniu - stąd przywiązywanie w czynnościach prawnych podstawowej wagi do aktów o charakterze zmysłowo postrzegalnym; posiadanie nieruchomości - nie wymagało faktycznej detencji, jego istotą było pobieranie pożytków z nieruchomości

• posiadaczami gruntu - bezpośrednio nim władający (bezpośredni) oraz ci, którzy tylko pobierali korzyści (czynsz etc.) - pośredni - możność jednoczesnego posiadania nieruchomości przez wiele osób (własność podzielona)

• władność - początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej; uważana za najwyższy stopień posiadania (za najpełniejsze władztwo nad rzeczą) - konkretyzacja w praktyce sądowej; początkowo stosowano najpierw terminy określające posiadanie (z podkreśleniem wieczystego czy dziedzicznego charakteru) - później termin dominium (władztwo) lub proprietas

• odróżnienie włąsności od posiadania - w sferze procesu sądowego: strona wyzuta z posiadania występowała z zarzutem bezprawnego posiadania (malo ordine possidere), oskarżony - udowodnienie swego prawa: rozstrzyganie kwestii posesoryjnych (wyzucie czy naruszenie) i petytoryjnych (stwierdzenie prawa do)

• podstawę stosunków produkcji doby feudalnej stanowiła własność pana feudalnego w stosunku do ziemi, połączona z określonym władztwem nad bezpośrednimi wytwórcami (chłopami) - proces stopniowego uzależniania: komendacja (z instytucji praecarium) - prośba o użytkowanie cudzej rzeczy; chłop-prekarzysta oddawał swoją ziemię, by otrzymać ją z powrotem w użytkowanie w zamian za świadczenia i ciężary (renta feudalna)

• postępujące zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej, jej warunkowy charakter - własność powstawała w drodze nadań dokonywanych przez władcę jako beneficjum (nadanie o charakterze czasowym) - z czasem nabrały charakteru dziedzicznego, stając się lennami - prawa feudałów do ziemi nie tylko jako wartość ekonomiczna, ale jako wykładnik ich pozycji społeczno-politycznej

• własność bezwarunkowa, wolna - alodialna

• feudalna własność - powiązana ze stanową strukturą społeczeństwa; była w zasadzie własnością szlachty; wiązała się najczęściej z władztwem o charakterze publiczno-prawnym - właściciel miał jednocześnie uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na jego gruntach ludnością (z tytułu własności - prawo do renty feudalnej; z tytułu zależności osobistej chłopa - zakaz opuszczania gruntu, wymóg zezwolenia pana na małżeństwo) - władza administracyjno-policyjna i sądownicza właściciela (sądownictwo dominialne)

• własność podzielona - podział własność lenna między nadającego ziemię (seniora), zachowującego własność zwierzchnią (dominium directum, eminens) i wasala-lennika, który otrzymywał własność podległą, użytkową (dominium utile); podział praw do ziemi między właścicielami a jej bezpośrednimi użytkownikami - konstrukcja - dziełem glosatorów

• niedziały rodzinne - pozostałość w zakresie nieruchomości dawnej wspólnoty rodowej - utrzymanie wspólnego władania ziemią przez ojca z synami czy samych braci (bracia niedzielni - fratres indivisi) - wspólna własność - własnością pospólnej ręki (manus communis) - udział każdego z członków wspólnoty nie dawał się wyrazić w części ułamkowej; uczestnik nie miał prawa dysponowania swym udziałem, w razie jego śmierci prawa nie na spadkobierców, tylko powiększały majątek wspólny

• charakterystyczne - związanie własności feudalnej (ograniczenia i wzajemne zależności między podmiotami prawa własności - np. ograniczenia w zakresie swobody alienacji ziemi)

• własność w doktrynie wieków średnich: krytyka własności prywatnej (Izydor z Sewilli), św. Tomasz - własność - prawem naturalnym, jego prawa naturalne związane z naturalnymi obowiązkami (wobec potrzeb innych członków społeczeństwa) - własność jako funkcja społeczna

• ograniczenia alienacji: tendencja do utrzymania nieruchomości w rodzinie - początkowo konieczność uzyskania przyzwolenia najbliższym krewnych (laudatio parentum) na alienację dóbr nieruchomych; zakaz rozporządzania majątkiem tak, by miało to uszczuplać lub pozbawiać najbliższej rodziny praw z tyt. dziedziczenia (prawo wyczekiwania - ograniczające jednostkę w dysponowaniu mieniem)

• z czasem - zawężenie ograniczeń do dóbr rodowych, nie nabytych

• uprawnienia w stosunku do dóbr rodowych - z prawa bliższości (ius propinquitatis) - wyłączającego z dziedziczenia osób obcych (jeżeli istnieli krewni): np. w formie retraktu (wykupu) rodzinnego - uprawnieni krewni mogli dokonać w określonym terminie odkupu sprzedanej nieruchomości ; prawo pierwokupu - wobec chęci sprzedaży dóbr konieczność zaoferowania ich w pierwszej kolejności krewnym; ograniczenia z tytułu sąsiedztwa - prawo retraktu nabliższych sąsiadów (retractus ex iure vicinitatis); w stosunkach lennych - prawo retraktu lennego (przysługujące seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych); ograniczenia wprowadzane przez monarchę z tytułu jego praw zwierzchnich w postaci regale ziemi

• nabycie własności:

• pierwotne - nabywca nie wywodził swego prawa od poprzednika, nabycie niezależne od czyichkolwiek uprawnień - zawłaszczenie, znalezienie rzeczy, łupy wojenne, własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu, w czasach pierwotnych - zasiedzenie; nieruchomości - poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu; zapowiedź - interdicto - zakaz wstępu i korzystania z ziemi przez inne osoby

• pochodne - przeniesienie prawa własności z jednej na drugą osobę - na podstawie kupna-sprzedaży, darowizny lub zamiany; początkowo przez fizyczne wręczenie przedmiotu; 2 akty: umowa realna (sala, traditio, wzdanie), połączone z wywiązaniem się zbywcy (evacuatio, resignatio); realny charakter, istotą - przeniesienie władzy nad rzeczą; wejście w posiadanie (investitura, intromissio, wwiązanie) poprzez symboliczne gesty i czynności w celu uwidocznienia faktu przejścia posiadania na nabywcę

• początkowo oba akty jednocześnie, później zwyczaj zawierania umowy poza gruntem wobec osób, które mogły poświadczyć jej dojście do skutku

• pod wpływem Kościoła - nabycie własności przez wręczenie dokumentu (traditio per cartam) w obecności świadków - uzupełnione przedmiotami symbolizującymi grunt i władzę nad nim

• dążenie do uzyskania nienaruszalnego świadectwa nabycia nieruchomości - fikcyjny proces przed sądem między stronami

Zobowiązania

• cechą - względny charakter, skuteczność tylko między stronami zobowiązania (inter partes)

• w prawie średniowiecznym - nie zawsze przestrzegany rozdział między prawem rzeczowym a zobowiązaniowym

• zobowiązania - pierwotnie - z czynów niedozwolonych (deliktów) - nie odróżniano skutków cywilnych i karnych

• drugim źródłem - umowy: formalne i realne

• formalne: zobowiązanie się kogoś do świadczenia w przyszłości, dokonywanego drogą uroczystego przyrzeczenia - ślubowania wiary (fides facta); przysięga + gesty symbolizujące oddanie się w razie niewypełnienia umowy w moc wierzyciela: złożenie ręki w dłoń wierzyciela (przybicie), przez wręczenie laski (festuca) czy innego przedmiotu związanego z osobą dłużnika wierzycielowi (wadiacja - vadiatio)

• realne: zobowiązanie się jednej ze stron wynikało z faktu przyjęcia świadczenia, otrzymania rzeczy od drugiej strony - dłużnikiem przez przyjęcie świadczenia od jakiejś osoby; kupno-sprzedaż (zapłacenie - obowiązek sprzedawcy), z czasem - przyjęcie zadatku (arrha) - zobowiązanie wydania rzeczy, zobowiązanie do uiszczenia ceny w określonym czasie; do realnych: darowizna (bo prawo średniowieczne łączyło darowiznę z obowiązkiem wręczenia darczyńcy daru wzajemnego), zamiana

• odpowiedzialność: zakres szeroki, dotykał osoby dłużnika - niewypłacalny jako krzywoprzysięzca, wyjęty spod prawa (mógł być bezkarnie zabity), z czasem łagodzenie odpowiedzialności cielesnej - dłużnik popadał w niewolę, z której mógł się pracą wykupić; z czasem zastąpienie odpowiedzialności osobą odpowiedzialnością majątkiem

• sama umowa - powinność jej wypełnienia, ale nie rodziła odpowiedzialności prawnej - dopiero przyjęcie odpowiedzialności (w określonej formie) - utwierdzenie umowy - dłużnik odpowiedzialny (przysięga lub wręczenie festuki); rozdział między długiem a odpowiedzialnością (niekiedy na kim innym ciąży dług, a na kim innym odpowiedzialność)

• zabezpieczenie wierzytelności: środki umacniania umów: zakładnictwo, rękojemstwo, zastaw, załoga, łajanie

• zakładnictwo: z reguły krewny dłużnika więźniem do czasu wypełnienia zobowiązania (zakładnik utrzymywany przez wierzyciela, nie mógł być zmuszany do pracy, w razie niewykonania zobowiązania - przechodził pod władzę wierzyciela, na niego przechodziła odpowiedzialność dłużnika)

• rękojemstwo: odpowiedzialność na inną osobę (ręczyciela, z reguły krewnego), który ręczył osobą i majątkiem, ale do czasu wykonania pozostawał na wolności, dopiero w razie niewypełnienia - dostawał się pod władzę wierzyciela; z biegiem czasu - stał się pośrednikiem między dłużnikiem a wierzycielem (mediator) - ustanawiany w drodze wadiacji; rękojemstwo własne - dłużnik sam swoim ręczycielem

• zastaw: dla wierzyciela na cudzej rzeczy, z której mógł zaspokoić wierzytelność - ograniczone prawo rzeczowe (władza wierzyciela miała charakter bezwzględny, skuteczny erga omnes)

• ustanowienie zastawu: w drodze umowy (umowny, dany), bez umowy i bez woli dłużnika (zastaw wzięty, ustawowy) lub wskutek decyzji sądu (sądowy) - genezą wziętego: przysługująca pierwotnie wierzycielowi możność stosowania samopomocy

• przedmiot zastawu: pierwotnie - ruchomości (szczególnie najściślej związane z samą osobą dłużnika) - zastaw ruchomy zastawem ręcznym, z dzierżeniem (w razie zwrotu długu - zwrot zastawu), zastaw na upad, w razie niezwrócenia długu - przedmiot przechodził na własność wierzyciela (mógł go sprzedać lub zatrzymać), z czasem zastaw zaczął spełniać rolę dodatkowego zabezpieczenia wierzytelności

• mógł spełniać funkcję zakładu (vadium) - ustanowienie obowiązku dłużnika zapłaty na wypadek niewywiązania się ze zobowiązania (przypadającej wierzycielowi jako kara umowna - poena vallata, bez zmniejszania zobowiązania głównego)

• zastaw nieruchomości - najpierw także zastawem z dzierżeniem - przeniesienie własności nieruchomości na zastawnika, po zwrocie długu własność przechodziła z powrotem na zastawcę; z czasem - na wierzyciela tylko użytkowanie nieruchomości (zastaw użytkowy); użytkowanie połączone z prawem do pobierania pożytków (zastaw antychretyczny)

• zastaw użytkowy czysty - pobierane pożytki nie zaliczane na poczet długu, spełniały rolę odsetek; zastaw do wydzierżenia (ad extenutationem) - pożytki zarachowane na poczet należności

• załoga (obstagium) - dłużnik lub poręczyciel zobowiązywał się w razie niewypełnienia zobowiązania w terminie udać się do gospody wraz z całym orszakiem, przebywać tam i ucztować na własny koszt do czasu uiszczenia długu

• łajanie (increpatio) - w razie niewypłacalności wierzyciel miał prawo wystawić cześć i dobre imię dłużnika na publiczne zniewagi (obelżywe słowa, pisemne paszkwile, ośmieszające ryciny etc.)

Spadkobranie

• dziedziczenie - wraz z pojawieniem się indywidualnej własności

• początkowo - bez możliwości swobodnego dysponowania mieniem na wypadek śmierci - dziedziczenie wg określonego prawnie porządku (w zależności od bliskości pokrewieństwa) - znane tylko dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato)

• przedmiotem spadkobrania - początkowo ruchomości

• ogólne ograniczenie kobiet, zwłaszcza w zakresie dziedziczenia nieruchomości (niekiedy prawa ograniczane do dóbr macierzystych, pochodzących od matki), wpływ także względów społecznych

• porządek dziedziczenia - regulowany przez prawa zwyczajowe na określonych zasadach bliskości pokrewieństwa po zmarłym; najbliższymi spadku - synowie, w przypadku kilku - podział w równych częściach

• nieznane prawo wyobrażenia (ius repraesentationis) - potomkowie wcześniej zmarłego syna spadkodawcy wchodzący na jego miejsce

• tendencja do rozszerzania kręgu osób dopuszczonych do spadku - w celu zapobieżenia objęcia spadku bezdziedzicznego przez władcę - kaduka; inaczej w realiach wiejskich

• w prawie frankońskim - dziedziczenie wg parantel (I - zstępni, II - wstępni wywodzący się od ojca spadkodawcy, III - od dziada etc., bliższa parantela wykluczała dalszą, w ramach tej samej - pierwszeństwo bliższych pokrewieństwem)

• Zwierciadło Saskie - podział na koła: ściślejsze i obszerniejsze (do VII st. komputacji rzymskiej)

• niekiedy odmienne spadkobranie dóbr ojcowskich i macierzystych - prawo powrotu - w braku zstępnych dobra do krewnych linii, z której pochodziły (paterna-paternis, materna-maternis)

• niedopuszczanie do dziedziczenia współmałżonka lub wyznaczanie go w dalszej kolejności

• nabycie spadku: przez samą śmierć (mortuus saisit vivum) - spadkobierca wwiązany w spadek z mocy samego prawa; stopniowo - zasady formalnego obejmowania spadku w posiadania, z czasem - sądowe wwiązanie

• dziedziczenie testamentowe

• prawo wyczekiwania, jedynie osoby bezdzietne - majątek obcym (w formie fikcyjnej adopcji) - zmiany pod wpływem Kościoła: wykształcenie się pojęcia „części swobodnej” spadku - uzależniona od liczby synów (część jaka przypadałaby jeszcze jednemu: przy 2 - 1/3, przy 3 - 1/5 etc.); zasada „adopcji Chrystusa” - początek zasadzie swobodnego dysponowania na wypadek śmierci częścią majątku

• na Rusi - instytucja testamentu (riad) - w nim spadkodawca ustalał wysokość części majątku przypadającej na każdego z synów

• przedmiotem - początkowo ruchomości, nieruchomości - nabyte; dysponowanie dobrami rodowymi - z uwzględnieniem praw spadkowych najbliższych krewnych - dziedziców koniecznych

• testament nie wymagał ustanowienia dziedzica, zawierał po prostu dyspozycję majątku lub jego części

• zasada niepodzielności lenn - wprowadzenie sukcesji jednostkowej

• w prawie francuskim: fraragium (najstarszy syn - większa część, mniejsza - podlenno młodszym), paragium (wewnętrzny podział lenn, ale na zewnątrz całość reprezentowana przez najstarszego z braci)

• tendencja do utrzymania lenn w rękach męskich przedstawicieli rodu

• odsuwanie od dziedziczenia krewnych wstępnych - zasada „lenno nie idzie w górę”

Zmiany w prawie prywatnym od schyłku średniowiecza

Wpływ prawa rzymskiego

• wulgaryzacja - przemiany w prawie rzymskich, które nastąpiły w czasach poklasycznych; prawo wulgarne podstawą dla Brewiarza Alaryka

• działalność glosatorów i komentatorów: w Italii (od Pawii w X wieku, następnie w Bolonii Irnerius i uczniowie, quattuor doctores: Martinus, Bulhgarus, Jacobus, Hugo) - egzegeza tekstów, objaśnienia (glosy), uogólnienia całej legis (summa), dokonywanie zestawień wszystkich postanowień Corpus Iuris Civilis odnoszących się do danej kwestii

• wypracowanie teorii własności podzielonej: wykorzystanie rzymskiej nauki o skargach - konstrukcja własności użytkowej (dominium utile) jako własność podległa własności zwierzchniej podmiotów, którym przysługiwała skarga windykacyjna wprost - stąd własność główna (dominium directum); wola posiadania dla siebie podciągane pod pojęcie possessio civilis, przyznawane włąścicielowi zwierzchniemu, posiadacz - possessio naturalis - posiadanie tylko corpore

• komentatorzy: oparcie na udoskonalonej metodzie dialektycznej - naginanie prawa rzymskiego do potrzeb życia

• zajmowanie się także sprawami prawu rzymskiemu nieznanymi: m.in. wypracowanie norm kolizyjnych między przepisami miast włoskich - teoria statutowa Bartolusa de Saxoferrato - początek prawa międzynarodowego prywatnego; opracowanie teorii umów nieformalnych („gołych umów - pacta nuda) -dojście do skutku umowy przez samo porozumienie stron

• naukowe opracowanie teorii spółek handlowych na podstawie nowych ich form: komandytowych, z ograniczoną odpowiedzialnością; wyodrębnienie prawa wekslowego

• formalna recepcja prawa rzymskiego w Niemczech: z idei kontynuacji cesarstwa rzymskiego; przyczyny materialne - rozwój gospodarczy

• czerpanie samych form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych

• także za pośrednictwem nauki - twórcza adaptacja pojęć rzymskich do rodzimych instytucji i do potrzeb praktyki sądowej

• zmodernizowane prawo na romanistycznych podstawach: prawo powszechne (Gemeines Recht) lub pospolite - formalnie moc posiłkowa w stosunku do praw terytorialnych, jednak w praktyce wypierało prawo miejscowe - „nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego” - usus modernus

Zmiany w prawie osobowym i rodzinnym

• zdolność do czynności prawnych - wraz z osiągnięciem odpowiedniego wieku - określane ustawowo

• trzy kategorie wieku: małoletniość (do osiągnięcia lat sprawnych, dla dziewcząt granica niższa), lata sprawne, lata roztropne (całkowita pełnoletniość)

• małoletni - pozbawieni zdolności do czynności prawnych; lata sprawne - ograniczona zdolność do czynności prawnych (możność podejmowania niektórych działań prawnych za zgodą lub w asystencji)

• ograniczenia wynikające z przynależności stanowej - np. zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan; zakazy trudnienia się przez szlachtę rzemiosłem lub handlem; ograniczenia chłopów w sferze stosunków majątkowych, jak i życia osobistego)

• ograniczenia praw cudzoziemców (zakaz nabywania dóbr, wywozu majątku)

• wyznanie - zakazy małżeństw między wyznawcami różnych religii; wyłączanie niechrześcijan od możliwości występowania w charakterze świadków etc.; pozbawienie potomków heretyków praw dziedziczenia

• ograniczenia zdolności do czynności prawnych kobiet; upośledzenie prawne dzieci nieślubnych (nie przyznawano im prawa stanu - przynależności do rodziny ojca, prawa do nazwiska, praw spadkowych)

• ograniczenia osób stanu duchownego (w zakresie testowania, nabywania praw spadkowych, sprawowania opieki)

• ograniczenia ze względu na stan zdrowia fizycznego (kalectwo, ciężka choroba fizyczna), psychicznego, uznanie za marnotrawcę - powoływanie kuratorów

• osoby prawne: odróżnianie osób fizycznych, naturalnych od osób sztucznych (zbiorowości, którym prawo nadawało cechy podmiotów prawa) - wkład kanonistyki z teorią osoby moralnej (persona moralis); glosatorzy - osobowość prawna danego okręgu miejskiego jako odrębnego podmiotu stosunków prawnych

• związki osób (korporacje, universitas personarum) oraz związki o charakterze majątkowym (fundacje, universitas rerum) - najwcześniej pierwsze: zw. polityczne (gminy, miasta), religijne (klasztory, kolegiaty etc.), zawodowe (gildie, cechy), humanitarne (bractwa), naukowe; dla drugich - podstawą fundacje kościelne, osobowość prawna związków typu zakładowego, których podstawą był substrat majątkowy

• małżeństwo: decydujący wpływ Kościoła - związek nierozerwalny, monogamiczny, ustanowiony jako sakrament, w którym umowa stanowiła tylko formę objawienia woli, nie istotę - wyłączność Kościoła w kwestii uregulowania związku, jak i jurysdykcji sądowej

• gallikanizm - próba połączenia idei religijnego charakteru małżeństwa z kompetencjami państwa w tym zakresie

• od Soboru Trydenckiego (1563) - jedynie wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa przez ślub (declaratio consensus) - zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów w obecności proboszcza i dwóch świadków, poprzedzony zapowiedziami (denuntiationes matrimoniales, bannae)

• egzamin przedślubny - ze znajomości zasad religii chrześcijańskiej

• małżeństwo niezawarte w formie kościelnej uważane za nieważne ze względu na przeszkodę tajności

• rozbudowany katalog przeszkód: zrywające - pozostawanie w związku małżeńskim, pokrewieństwo naturalne, cywilne, duchowe, śluby zakonne, różność religii, cudzołóstwo, uprowadzenie, przymus, błąd + różnica stanów (w praktyce sądownictwa kościelnego - jako błąd co do przymiotu osoby)

Zmiany w prawie majątkowym

• przeprowadzenie rozróżnienia między faktycznym władztwem nad rzeczą a prawnym tytułem do niej

• określenie posiadania przez dwa elementy: faktyczne władztwo (corpus), wola posiadania (animus)

• specjalne formy sądowej ochrony posiadania i powstanie odrębnego procesu posesoryjnego - ochrona posesoryjna z rzymskich interdyktów posesoryjnych i na podstawie skarg wykształconych w prawie kanonicznym (skarga spoliacyjna, przyznająca bp wyzutemu z majątku i urzędu na skutek skargi karnej możność domagania się przywrócenia utraconego posiadania)

• nowa kategoria - posiadanie praw (possessio iuris) - posiadanie w zakresie jakiegoś prawa (rzeczowego, obligacyjnego, czy o charakterze niemajątkowym - familijnych, funkcji, godności etc.; uprawnienia Kościoła - beneficja, dziesięciny; prawa prawnych osób wobec Kościoła) - odróżnienie od posiadania rzeczy (possessio rei)

• przemiany własności: własność o charakterze podzielonym między kilka podmiotów - własność użytkowa (dominium utile), podległa - do użytkownika lenna, wasala, własność zwierzchnia (dominium directum eminens) - w rękach seniora - z tego tytułu miał prawo do opłat (często symbolicznych), prawo retraktu feudalnego

• w miejscach, gdzie zachowały się silne wpływy prawa rzymskiego - występowała własność o charakterze alodialnym

• dążenie do przekształcenia własności podzielonej we własność zupełną dotychczasowych użytkowników - ordonans (wszystkie ziemie muszą mieć pana zwierzchniego -nulle terre sans seigneur) - opozycja - wszelka własność jest wolna, o ile pan zwierzchni nie wykaże tytułu (nul seigneur sans tire)

• dziedziczne prawo chłopa do uprawianej ziemi - w czasach recepcji ujmowaną jako emfiteuza; chłop zależny ekonomicznie i ograniczony w prawach do ziemi - poddaństwo gruntowe

• Europa Środkowa - „wtórne poddanie”, radykalne pogorszenie położenia prawnego chłopów, rozwój gospodarki pańszczyźnianej - poddaństwo osobiste podstawową formą zależności

• wzrost znaczenia ruchomego kapitału kupieckiego kosztem ziemi - rozwój stosunków ekonomicznych

• nabycie nieruchomości - rozpowszechnił się zwyczaj sądowego przenoszenia własności; instytucja ksiąg, w których wpisywano treść dokumentu transakcji

• wpis: konstytutywny (decydował o przeniesieniu tytułu na nabywcę) lub deklaratoryjny (tylko potwierdzał dokonanie przeniesienia własności - księgi w celu rejestracji umów, transkrypcji)

• teoria tytułu i prawnego sposobu nabycia nieruchomości: do przeniesienia własności nieruch. potrzeba było podstawy prawnej - tytułu nabycia (określonej czynności prawnej - np. umowy) oraz tradycji (przeniesienia posiadania wraz ze zgodną wolą przeniesienia własności - sposób nabycia, modus); w prawie francuskim - w drodze tylko umowy, wystarczał sam tytuł, bowiem posługiwano się fikcją przeniesienia posiadania

• stopniowe ograniczanie ograniczeń w zakresie alienacji dóbr dziedzicznych (najdłużej w stosunkach wiejskich)

• zabezpieczenie podstaw majątkowych dla utrzymania świetności rodów szlacheckich - przez zakładanie fideikomisów familijnych (ordynacji rodowych) - na podstawie aktu fundatora stanowiącego, że dany majątek ma pozostać przy danym rodzie jako całość niezbywalna, niepodzielna, powierzana następcy wg określonego porządku sukcesji - instytucja powiernictw rodzinnych (Hiszpania - zakładanie majoratów)

• ciężary realne - obciążające daną nieruchomość, powtarzające się świadczenia na rzecz określonych podmiotów - od służebności różniły się obowiązkiem świadczeń pozytywnych (w pieniądzu, naturze, prac, usług, ciężarów przymusowych) - renty (obciążające nieruchomości świadczenia pieniężne w zamian za uzyskanie określonego kapitału)

• omijanie kanonicznego zakazu lichwy - instytucja kupna renty (dysponujący kapitałem przekazywał właścicielowi nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za to kupował prawo do renty obciążającej dany grunt) - niekiedy ustanawiana przez wpis do ksiąg i wystawienie dokumentu (listu rentowego) - z czasem uzyskał charakter papieru wartościowego; pierwotnie - wieczysty charakter renty, z czasem - renta wykupna - wyderkaf

• zastaw bez dzierżenia - zastawiony przedmiot przy dłużniku, wierzyciel nabywał prawo zastawu przez wpis wierzytelności do ksiąg - w razie nieuiszczenia zastaw na własność wierzyciela lub dokonywano sprzedaży publicznej

• hipoteka - zastaw umowny, zabezpieczenie zobowiązań, przedmiot zastawu w ręku dłużnika - wprowadzenie jawności hipotecznej (tajność w prawie rzymskim) - obowiązek wpisu - kwestia ewentualnej kolizji między wierzycielami (zasada pierwszeństwa), zasada szczegółowości (dokładne określenie wysokości sumy wierzytelności i dóbr obciążonych)

• prawo zobowiązań: odchodzenie od formalizmu i symboliki; przesunięcie odpowiedzialności w razie niewywiązania się z zobowiązania z osoby na majątek dłużnika

• areszt za długi jako środek przymusu osobistego wobec opieszałych i niewypłacalnych dłużników

• majątkowe zabezpieczanie umów - stosowanie różnego rodzaju kar konwencjonalnych, pochodzących z instytucji zakładu

• rozwój kontraktów konsensualnych, dochodzących do skutku przez samo oświadczenie woli (solo consensu) - przy niektórych - ważność zależna od np. wpisu do ksiąg czy rejestrów

• obrót samymi umowami - uzasadnienie w rzymskiej cesji

• skrypt dłużny - na jego podstawie wierzyciel ponosi swoje uprawnienia na rzecz osoby trzeciej (zw. z dopuszczalnością zmiany podmiotu zobowiązania) - z czasem w formie listów na okaziciela (prototyp weksli)

• nowe rodzaje umów lub istniejące zmieniały charakter: darowizna (umowa, której treścią - przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby nieodpłatnie, bez świadczenia wzajemnego), z najmu wyodrębniono umowę pożyczki (jej przedmiotem pieniądze lub inne rzeczy zamienne - najczęściej umacniana zastawem ręcznym; w operacjach handlowych - wystawienie przez dłużnika weksla)

• złagodzenie zakazu lichwy (usura) - pobieranie procentów, o ile kredyt przeznaczony był na cele handlowe lub przemysłowe; wymóg umiarkowanej wysokości odsetek

• najem nieruchomości - dzierżawa (arenda)

• najem usług - locatio-conductio operarum - forma regulacji prawnej pracy najemnej

• spółki (zawiązywanych w celach handlowych lub wytwórczych przez osoby dysponujące odpowiednimi środkami finansowymi lub ich wkład stanowiła praca/wiedza fachowa): jawne (wszyscy uczestnicy dzielili się na równi zyskami, ponosi równy udział w stratach i odpowiedzialności), komandytowa (obok wspólników odpowiadających wobec osób trzecich bez ograniczeń - wspólnicy odpowiadający tylko do wysokości wkładu), z ograniczoną odpowiedzialnością (wszyscy odpowiadali tylko swoim wkładem)

• umowa depozytu (wiernej ręki) - powierzano pewnej osobie przechowanie rzeczy ruchomej lub nieruchomej, osoba ta zobowiązywała się zwrócić rzecz w nieuszczuplonym stanie; sekwestr - przechowanie rzeczy, do której rościły sobie prawo dwie lub więcej osób

• dziedziczenie - przyjmowanie porządku dziedziczenia z regulacji justyniańskiej: zstępni, wstępni (+ rodzeństwo i ich dzieci), rodzeństwo przyrodnie i jego dzieci, pozostali krewni bez ograniczenia (bliżsi wyłączają dalszych) - równouprawnienie płci w dziedzinie spadkobrania - w praktyce modyfikowane wg zwyczajów miejscowych

• rozwój spadkobrania testamentowego - przejęcie rozwiązań rzymskich - konieczność ustanowienia spadkobiercy, dziedzica

• 2 formy testamentu: publiczny (złożony ustnie do ksiąg lub pisemnie przed sądem) i prywatny (w obecności określonej liczby świadków)

• inne formy: wspólny (więcej osób ustanawiało wspólnego spadkobiercę), wzajemny (dwie osoby ustanawiały się wzajemnie spadkobiercami)

• prawo najbliższych krewnych (dziedziców koniecznych) do określonego udziału w części spadku - zachowek

• zanik pierwotnych ograniczeń w dziedziczeniu lenn, utrzymały się jednak odrębne zasady - longobardzki system dziedziczenia lenn - dopuszczanie podzielności, uznawanie krewnych bocznych, w praktyce sądowej - dopuszczanie kobiet

• dziedziczenie ordynacji rodowych (fideikomisów familijnych) - sukcesja jednostkowa, zasada primogenitury, majoratu (najbliższy stopniem, najstarszy męski krewny), senioratu (najstarszy żyjący członek rodu)

• w dziedziczeniu gospodarstw rolnych - jednostkowe, zasada majoratu bądź minoratu

HISTORIA PRAWA KARNEGO

Prawo karne w średniowieczu

Wczesne średniowiecze

• w społeczeństwie pierwotnym - karanie w ramach rodu i siłami społ. rodowej

• najwcześniejszy - podział przestępstw na naruszające interesy ogółu (szkodliwe dla społeczeństwa) i naruszające interesy jednostki i jej rodu

• przestępstwa związane z powstaniem organizacji państwowej: zdrada kraju, zbiegostwo z wojska, zbrodnie religijne (krzywoprzysięstwo, świętokradztwo) - sądzone na zgromadzeniach ludowych

• kara - charakter sakralny (przebłaganie bóstwa) - ofiara z przestępcy, zwyczaj niszczenia rodziny i majątku winowajcy

• przestępca - łamał mir (pokój publiczny) - wykluczenie ze społeczności, „nosił głowę wilka” (caput gerat lupinum)

• w przestępstwach naruszających interesy jednostki i rodu - sprawiedliwość dochodzona drogą sądową lub przez samopomoc (zemstę rodową) - przy mężobójstwie - pomsta krwawa - zbrojne wystąpienie przeciw rodowi zabójcy

• z czasem - zadośćuczynienie w formie okupu (compositio) jako środka wykupienia się od zemsty

• poszerzanie katalogu przestępstw naruszających interesy ogółu - publicznych, ściganych przez aparat państwowy, zagrożonych karami publicznymi

• ich ściganie - oparte na koncepcji złamania miru; panujący na straży pokoju powszechnego - on publicznym mścicielem wobec pokój gwałcących

• rodzaje miru: miejscowy (zapewnienie szczególnej ochrony pewnym miejscom - drogom królewskim, dworowi, targom, kościołom), osobowy (szczególna ochrona pewnych osób - członków drużyny, kobiet, sierot, duchownych)

• w razie naruszenia miru łamiący zawsze ponosił karę publiczną

• zaliczanie do przestępstw publicznych czynów godzących w interesy materialne władzy; najwyższe kary za przestępstwa przeciw religii

• przestępstwa prywatne - krzywdy wyrządzone jednostce i jej rodzinie, dochodzone na drodze sądowej lub przez samopomoc - zastępowanej okupem - wykształcenie się kar kompozycyjnych

• wczesne średniowiecze: przestępstwa przeciw państwu i panującemu, przeciw religii, przeciw życiu i zdrowiu, przeciw mieniu, przeciw moralności

• ograniczanie krwawej zemsty - ewolucja w kierunku wojen prywatnych

• zemsta krwawa - w stan wrogości rodów, wojen, wróżd (faida)

• interwencje władzy w spory prywatne - ustawowe nakazywanie pojednania (przez przysięgę - zerwanie porozumienia karane jako krzywoprzysięstwo), przyjęcia okupu pod karą państwową za naruszenie miru królewskiego

• powstanie instytucji pośredników (arbitri, mediatores)

• ograniczenia co do miejsca - instytucja azylu kościelnego, naruszający go podlegał karze za zbezczeszczenie miejsca poświęconego; ochrona we własnym domu, także miejsca odbywania sądów, młyn, prom, droga publiczna

• ograniczenia co do czasu - rozejmy boże (treuga Dei) - zakaz wojen w czasie uroczystości kościelnych, świąt, wielkiego postu; wprowadzenie przedawnienia dochodzenia krzywd

• ograniczenia co do osób - zawężanie kręgu krewnych po stronie ofiary, jak i sprawcy - związane ogólnie z ograniczaniem odpowiedzialności zbiorowej; regułą jednak obowiązek ponoszenia ciężarów okupu przez krewnych sprawcy, który mógł przechodzić także na spadkobierców

• Pojęcie przestępstwa: nie przeprowadzono ścisłego odróżnienia między przestępstwem a czynem naruszającym prawo prywatne

• przestępstwem - każdy akt wyrządzenia szkody, niezależnie od tego, na skutek czego powstał - ujmowane jako krzywda, dochodzona jednakowymi środkami

• tendencja do uznawania za przestępstwa takich czynów, które wywoływały zmiany w świecie zewnętrznym i ich oceniania od strony wywołanego skutku zewnętrznego - nie zajmowano się z reguły podmiotową stroną przestępstwa (subiektywną), ujmowane było obiektywnie - od strony zewn. przejawów

• nie brano pod uwagę nastawienia psychicznego sprawcy, istnienia lub braku złego zamiaru; odpowiedzialność za szkodę w ramach przypadku

• formalne ujmowanie związku między działaniem lub zaniechaniem a szkodą

• nie odróżniano pojęcia odpowiedzialności karnej od cywilnej

• tendencje do subiektywizacji odpowiedzialności: św. Augustyn (przestępstw = grzech, a więc zawinione naruszenie prawa boskiego) - Edykt Rotara, prawo wizygockie

• zaczątki uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa: przesądzenie z góry faktu działania umyślnego - ukrywanie, zatajenie przestępstwa; okoliczności powodujące bezkarność - działania przeciwko temu, który sprowokował zajęcie - instytucja początku - stąd instytucja obrony koniecznej

• bezkarnym zabójstwo w czasie wróżdy, zabójstwo wyjętego spod prawa, dokonane w czasie pojedynku sądowego

• niekiedy - zabicie schwytanego na gorącym uczynku - np. nocnego złodzieja czy gwałciciela

• utrzymanie odpowiedzialności zbiorowej - rodziny, nawet sąsiadów - obowiązek krewnych spłaty okupu; w państwach słowiańskich - odpowiedzialność całej gminy (opola) w razie niewykrycia przestępcy; wymierzanie kar rodzinie: infamia, wygnanie, nawet śmierć

• stopniowo ograniczana - najdłużej utrzymała się odpowiedzialność głowy domu za przestępstwa domowników pod jego władzą; tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności - pod wpływem Kościoła

• traktowanie wszystkich biorących udział w przestępstwie na równi i jednakowe ich karanie; najwcześniej zaczęto odróżniać współsprawstwo i poplecznictwo (pomoc w dokonaniu przestępstwa)

• nie ponoszono odpowiedzialności za usiłowanie przestępstwa - nie znano konstrukcji usiłowania; jedynie usiłowanie otrucia (prawo salickie, Edykt Rotara), wyciąganie miecza w celu ugodzenia (prawo burgundzkie)

• kary państwowe - dążenie do obejmowania przestępstw godzących w interesy ogółu własnym systemem kar publicznych

• kary jako odpłaty za wyrządzone zło - odwet, zasada talionu lub kary odzwierciedlające

• stopniowe rozpowszechnianie idei okupu - jako majątkowej rekompensaty wyrządzonej szkody

• podstawową karą publiczną - kara śmierci, w różnych formach - w celu odstraszenia oraz prewencji szczególnej (generalnej) - uniemożliwienia dalszych przestępstw

• kary mutylacyjne - kary okaleczenia, jako kary odzwierciedlające, samoistne, dodatkowe, np. zaostrzające karę śmierci, bądź zastępcze

• kary: śmierci i okaleczenia - kary krwi

• wyjęcie spod prawa - proskrypcja (proscriptio) - możliwość bezkarnego zabicia sprawcy; wygnanie z kraju (exilium) - wobec właścicieli ziemskich w razie darowania im kary śmierci, połączona z karą konfiskaty bądź zniszczeniem majątku; kara „złupienia”

• z idei okupu - możliwość wykupienia się od kary publicznej - kary pieniężne na rzecz panującego lub sądu, jako formy rekompensaty za przestępstwa publiczne - niekiedy uzależniona od woli panującego, w przypadkach wyjątkowo ciężkich - niedopuszczalna, także przy istnieniu szczególnie obciążających okoliczności przy zagrożeniu karą śmierci

• kary prywatne - forma rekompensaty za wyrządzoną krzywdę - okup

• system kar kompozycyjnych, ustalanych pierwotnie każdorazowo przez strony, mediatorów lub sąd; później - ustawowe taksowanie szkód

• dwa elementy kary kompozycyjnej: suma płacona na rzecz pokrzywdzonego lub rodziny - główszczyzna bądź w razie okaleczenia - pokutne; dopełnieniem - opłata na rzecz władcy (fredus, mulkta) - jako forma publicznej kary pieniężnej

• główszczyzna (wergeld) - suma płacona za „głowę” zabitego - stanowy charakter, wysokość uzależniona także od płci i wieku

• wysokość pokutnego (Busse) - w zależności od wielkości zranienia, rodzaju uszkodzenia ciała

• okup na rzecz państwa - fredus, wira (na Rusi) - albo stanowił określoną część główszczyzny, albo wyznaczany był w stałej sumie pieniędzy - przejaw obejmowania karania przestępstw prywatnych

• obowiązek zapłaty kompozycji - także na krewnych i spadkobiercach; jeżeli sprawca nie mógł się wykupić - płacił życiem

Rozwój średniowiecznego prawa karnego

• ograniczanie wojen prywatnych - ustawy: „ustawy pokoju” (constitutiones pacis), „pokoje ziemskie” (Landfrieden) - szczegółowo regulujące warunki i formy zemsty prywatnej

• ograniczanie czasu wojen - rozejm boży; we Francji - tzw. czterdziestodniówka królewska (zakaz atakowania przez 40 dni krewnych nieprzyjaciela, którzy nie byli przy wybuchu sporu)

• regulacja warunków prowadzenia walki i sposobów pojednania; instytucja przedawnienia możności dochodzenia krzywd drogą zemsty prywatnej; wprowadzenie obowiązku zapowiedzenia odwetu („odpowiedź” - deffidatio hostilitatis); sposobem pojednania - zapłacenie okupu oraz akt pokory w uroczystej formie (wśród szlachty francuskiej - publiczny akt upokorzenia się - amende honorable)

• klasyfikacja przestępstw: sprawy królewskie (cas royaux) we Francji - przestępstwa skierowane przeciw interesom króla, sądzone przez organa królewskie; szeroka interpretacja - rozszerzanie katalogu przestępstw

• wymierzanie kary pieniężnej na rzecz monarchy lub sądy równolegle z prywatnym rozwiązaniem sporu - jako kara za naruszanie ustalonego porządku publicznego, przyczyny fiskalne - zacieranie się granicy między przestępstwami prywatnymi i publicznymi

• podział ze względu na wagę czynu: casua maiores (przestępstwa większe) i causa minores (mniejszej wagi); wyróżnienie zbrodni i przekroczeń - kryterium podziału: wielkość szkody, stopień naruszenia porządku, grożąca kara; w Zwierciadle Saskim - próba określenia tego kryterium za pomocą woli; w prawie francuskim - podział przestępstw na gardłowe i niegardłowe (w zależności od rodzaju sankcji karnej)

• w prawie angielskim: wg sposobu karania - podział na zbrodnie (felony) i wykroczenia (misemeanour); przy zbrodni - zawsze kara śmierci z konfiskatą mienia, przy wykroczeniu - swoboda wyboru środka karnego przez sędziego; zbrodnia zdrady (treason) - wyłącznie śmierć, przy zdradzie głównej - kwalifikowana kara śmierci; podział ze względu na stopień uszkodzeń ciała

• crimen leasae maiestatis - obrazy majestatu, najcięższe przestępstwo spośród tych przeciwko państwu; szeroko interpretowana; wzrost znaczenia represji karnej za przestępstwa przeciw interesom skarbowym

• wyróżnianie przestępstw przeciwko władzom i sądom

• duże znaczenie herezji - zbrodnia obrazy majestatu boskiego: ekskomunika, konfiskata majątku i spalenie żywcem

• przestępstwa przeciw czci - obraza czynna (spoliczkowanie, targanie za włosy) lub słowna (zniewaga - obraźliwe słowa, lub potwarz - zarzucenie komuś przestępstwa)

• subiektywizacja odpowiedzialności - kazuistyczne określanie i wyodrębnianie w źródłach pewnych stanów faktycznych; spowodowanie śmierci przez niedbalstwo lub z przypadku - główszczyzna w miejsce kary śmierci; zranienie w czasie zabawy - nawiązka zamiast kary państwowej

• nadal okoliczności wyłączające przestępność czynu - ujmowane w sposób obiektywny - wyłączając bezprawność czynu, a nie umniejszając lub wyłączając winę

• warunki wyższej karalności - nadal w sposób obiektywny: naruszenie miru

• bezprawność czynu - początek

• tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności: zasada ponoszenia odpowiedzialności przez samego sprawcę (przy wielu wyjątkach); nadal obowiązek krewnych do ponoszenia kary pieniężnej ze sprawcą lub w jego miejsce; rozciąganie np. kary infamii na krewnych; odpowiedzialność karna panów za przestępstwa sługi; niekiedy nadal odpowiedzialność zbiorowa związków terytorialnych

• klasyfikacja kar - prawo niemieckie: kary na gardle i ręku (zbrodnie; kary śmierci, okaleczenia - możliwość wykupienia od kary śmierci), na skórze i włosach (za przekroczenia; kary hańbiące: chłosta, stanie pod pręgierzem, noszenie kamieni) - rozpowszechnienie kar na czci (szczególnie wobec szlachty)

• kary pieniężne - jako wykupienie się od kary cielesnej lub jako kary samoistne; kary pieniężne - zróżnicowanie ze względu na pozycję społeczną pokrzywdzonego; regułą zasądzenie, obok kary prywatnej, kary publicznej; niekiedy specjalne kary pieniężne

• okup na rzecz władzy państwowej - przekształcał się w karę majątkową (grzywnę, konfiskatę); okup jako kara prywatna - odszkodowanie

Prawo karne Italii

• działalność glosatorów (Azo), kanonistów (Durantis), komentatorów (Bartolus de Saxoferrato, Baldus de Ubaldis, Albertus Gandinus), XVI w. - Tiberius Decianus, Julius Clarus, Prosper Farinaccius

• oddziaływanie prawa rzymskiego, germańskiego, kanonicznego, rozwiązań poszczególnych praw statutowych; wpływ lokalnych uwarunkowań

• rozpowszechnienie się zasady publicznoprawnej - uznawanie każdego przestępstwa za czyn naruszający interes ogółu i zakłócający ustalony przez państwo porządek publiczny - związane z ogólnym wzrostem czynnika państwowego

• prawo karne jako jeden z ważniejszych instrumentów zabezpieczania ustalonego przez rządzących ładu - wymierzenie kary winowajcy jako sprawa władzy państwowej, niekiedy jej wyłączny atrybut

• pojednanie między sprawcą a pokrzywdzonym bądź rodziną pokrzywdzonego nie chroni przed karą publiczną

• wkroczenie rzymskiego systemu kar cielesnych, przy cięższych przestępstwach obligatoryjnych

• klasyfikacja: w oparciu o grożącą za nie karę - najcięższe (crimina atrocissima), ciężkie (atrocia), lekkie (levia); podział w zależności od tego, czy przestępstwo występowało w przepisach czy nie: zwyczajne (ordinaria), nadzwyczajne (extraordinaria)

• uznanie podmiotowej strony przestępstwa za podstawę odpowiedzialności; czynniki subiektywne (wewnętrzne nastawienie sprawcy do czynu, jego świadomość, zamiar, wola popełnienia przestępstwa) przesłankami odpowiedzialności karnej; wpływu nauki Kościoła o woli popełnienia czynu (animus) jako czynniku decydującym o grzechu

• dolus - działanie umyślne świadome - zamiar, wola wywołania skutku przestępnego, a niekiedy nawet samo wyobrażenie skutku

• wina nieumyślna - brak świadomości przestępstwa - wszelkie działania z niedbalstwa

• odróżnianie winy nieumyślnej, nawet minimalnej, od przypadku (casus; sytuacja, w której sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego nawet przy zachowaniu należytej staranności) - sprawca nie ponosił odpowiedzialności

• znaczne ograniczenie odpowiedzialności zbiorowej, choć niekiedy utrzymanie odpowiedzialności zbiorowości (universitas) w przypadku nieujęcia sprawcy, ponadto relikty odpowiedzialności karnej ojca za przestępstwa domowników pozostających pod jego władzą

• zrównanie odpowiedzialności karnej kobiet i mężczyzn - różnice jedynie w zakresie wymiaru kary; odpowiedzialność sądowa kobiet, niekiedy tylko karcenie domowe

• odpowiedzialność karna nieletnich: nie można im przypisywać takiej samej winy, jak dorosłym, ze względu na ograniczoną poczytalność - brano pod uwagę stopień rozwoju umysłowego jednostki, stopień świadomości czynu przestępnego (capacitas doli)

• bezkarność (okoliczności, w których dany czyn nie nosił znamion przestępstwa - nie rozstrzyganie, czy chodzi o braki w elemencie subiektywnym, czy obiektywnym - czyli wyłączające bezprawność)

• obrona konieczna (defensio) - siłę wolno odeprzeć siłą (inculpata tutela - odparcie napaści): obrona musiała być umiarkowana: czyn dokonany w rzeczywistej obronie tylko z powodu napaści (circa causam), reakcja powinna nastąpić natychmiast (circa tempus), powinna dokonana zostać środkami odpowiadającymi środkom użytym przez napastnika (circa modum) - niezachowanie któregoś elementu - przekroczenie granic obrony koniecznej (karalne)

• pomoc konieczna - działania w celu udzielenia pomocy napadniętemu

• pomoc własna - egzekwowanie przez jednostkę swych praw w drodze samopomocy - niedopuszczalna; jedynie zemsta na złodzieju przyłapanym nocą w domu

• niekiedy - bezkarność czynów popełnionych w afekcie (stanie silnego wzburzenia umysłu, ograniczającego świadomość) - zabójstwo cudzołóżcy schwytanego na gorącym uczynku

• bezkarna kradzież z nędzy (pod wpływem nauki św. Tomasza) - pod warunkiem szczególnych okoliczności (zaspokojenie natychmiastowej potrzeby, w okresie głodu etc.)

• wyłączenie przestępności czynu: zabicie wyjętego spod prawa, działanie osób sprawujących funkcje urzędowe (rozkaz), działanie na rozkaz przełożonego, lekkie uszkodzenie cielesne dokonane w czasie gry czy zabawy (causa ludi)

• usiłowanie - rozpowszechnianie się poglądu, że o przestępstwie decydować powinien zamiar, a nie skutek zewnętrzny;

• rozwój nauki o stopniach usiłowania - stadiach czynu przestępnego

• nauka o trzech elementach karalnego pojęcia usiłowania: sam zamysł, zły zamiar (cogitare), przystąpienie do działania (czynności przygotowawcze - agitare), niedoprowadzenie do skutku - stąd nauka o trzech stopniach usiłowania (contactus): oddalonym (remotus), bliskim (propinquus), najbliższym (proximus)

• niekaralność samego zamiaru: kanoniczne, doktryna świecka (Ulpian); drugi stopień usiłowania (bliskiego), wskazujący zły zamiar - w niektórych statutach karalne

• odpowiedzialność za udział - bez opracowania def. udziału, kazuistyczne określenie

• niektóre statuty: odpowiedzialność każdego za cały czyn, inne (Rzymu z 1362) - określenie odpowiedzialności poszczególnych uczestników

• mandat (polecenie lub nakaz popełnienia przestępstwa; odpowiedzialność zleceniodawcy i wykonawcy jednakowa), consilium (udzielenie rady, pomocy moralnej), auxilium (pomoc natury fizycznej, poplecznictwo - z reguły ujmowane jako odrębne przestępstwo); odrębne - spisek (conspiro) - zmowa, sprzysiężenie, tajne zebranie - niebezpieczne dla porządku publicznego

• system kar: uznanie publicznoprawnego charakteru kary, wypieranie kar kompozycyjnych przez kary na życiu i ciele

• teorie dot. celu kary - jako konieczność odpłaty, unieszkodliwienia, satysfakcji, zapewnienia porządku publicznego, odstraszenia; dwoistość ujęcia kary w doktrynie chrześcijańskiej

• od kompozycji (okupu prywatnego) i grzywny (bannus - kara publiczna) - kary cielesne: charakter subsydiarny

• w XII - obligatoryjne kary cielesne; stopniowo stawały się karami o charakterze podstawowym; tendencja do wzmocnienia represji karnych oraz całkowitego wypierania kar kompozycyjnych; karanie jako wyraz omnipotencji państwowej (przede wszystkim funkcja odstraszenia) - Galeazzo Visconti - twórca krwawego systemu karnego (z „wielkim postem”)

• wymiar kary: kary ściśle oznaczone lub możliwość stosowania kar arbitralnych

• układanie taryf karnych, ściśle sędziego wiążących

• okoliczności obciążające: przestępstwo w nocy, na cmentarzu, w kościele, w czasie świąt - podwojenie kary (duplicatio poenae); także w przypadku recydywy bądź w przypadku popełnienia przez osobę piastującą urząd publiczny; zwiększenie kary ze względu na przynależność stanową

• okoliczności łagodzące: pojednanie, przyznanie się do winy

• kary arbitralne, wymierzane w wysokości określonej swobodnym uznaniem sędziego - w sytuacji obniżania lub podwyższania kary; stosowanie kar w drodze analogii, wg sądu (za czyny nieprzewidziane w statutach) - wyróżnianie kar zwyczajnych (poena ordinariae) oraz nadzwyczajne (extraordinariae)

XVI-XVII w.

• potrzeba unifikacji prawa, likwidacji partykularyzmu prawnego

• wyrazem omnipotencji władzy absolutnej - obejmowanie reglamentacją prawną wszelkich dziedzin życia

• działania w celu skodyfikowania prawa karnego (procesowego i materialnego)

• okres ordynacji karnych

• Constitutio Criminalis Carolina - kodeks karny Karola V z 1532 roku: zwycięstwo

• publicznoprawny charakter przestępstwa - każde przestępstwo narusza w jakiejś mierze porządek w państwie - zwalczanie przestępstw w interesie ogółu

• brak możliwości wykupienia się od kary

• pojednanie, ugoda między sprawcą a pokrzywdzonym (rodziną) nie uwalniała od odpowiedzialności

• zasada winy jako podstawy odpowiedzialności - o przestępstwie nie skutek zewnętrzny, ale zamiar

• zakres odpowiedzialności - w zależności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy - wyodrębnienie różnych stopni winy: odróżnienie czynu w złym zamiarze (umyślnie) od popełnionego nieumyślnie; wyodrębnienie morderstwa (mężobójstwa umyślnego, kryminalne) od zabójstwa (nieumyślnego, cywilnego, karanego mniej okrutną śmiercią); szczegółowy rozdział między winą umyślną (dolus) a nieumyślną (culpa), przypadkiem (casus, nie podlegający karze publicznej, a jedynie obowiązkowi odszkodowania pieniężnego)

• nakaz uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstw; szczegółowe opracowanie okoliczności wyłączających przestępność: niezawiniony przez sprawcę błąd (error), przymus (vis) fizyczny, niedojrzałość psychiczną; choroba umysłowa, niedojrzały wiek; działanie w obronie koniecznej

• konstrukcja stanu wyższej konieczności - działanie spowodowane koniecznością życiową, nieodpartą potrzebą (przymus psychiczny)

• brak kar prywatnych; wszystkie publiczne - głównym celem odstraszenie (prewencja generalna)

• system kar - wysoki stopień okrucieństwa, rozbudowany katalog; kara sprawiedliwa - dostosowana do stopnia ciężkości i charakteru czynu; tendencja do upodobnienia kar do przestępstw (drogą talionu lub kar odzwierciedlających)

• osiem rodzajów kary śmierci (spalenie, ścięcie, ćwiartowanie, łamanie kołem, powieszenie, utopienie, zagrzebanie żywcem, wbicie na pal), kwalifikowane kary śmierci, zaostrzane (wleczenie końmi, szarpanie ciała rozpalonymi kleszczami); kary mutylacyjne, kara chłosty, stania pod pręgierzem, wygnanie, konfiskata; wzmianka o więzieniu (np. jako kwalifikowana kara śmierci lub przetrzymywanie przed wyrokiem)

• we Francji - kara dożywotniej pracy na galerach; w Rosji (Soborjnoje Ułożenije - 1649) - kary bicia knutem, kara zesłania, katorga (zesłanie z ciężkimi robotami)

• arbitralność - przyznanie dużej swobody sędziemu; dopuszczenie zasady analogii (karalność czynów niewymienionych, a podobnych do uwzględnianych przez prawo; stosowanie kar nadzwyczajnych, z reguły łagodniejszych)

• wskazówki nakazujące wzięcie pod uwagę okoliczności oraz stanowiska prawnego pokrzywdzonego i sprawcy

• liczne odwołania do prawa cesarskiego (rzymskiego), fakultetów, prawniczych, opinii znawców

• okoliczności łagodzące: upływ czasu, przyznanie się do winy, wykazanie skruchy, przebaczenie pokrzywdzonego, zwrot skradzionego przedmiotu, zły stan zdrowia, pochodzenie szlacheckie

• okoliczności obciążające: przyłapanie na gorącym uczynku, recydywa, czyn przeciw krewnym, przełożonym, osobom wyższego stanu; nagminność danego przestępstwa

• nowe kierunki i prądy: Anglia (sankcje przeciwko włóczęgostwu, żebractwu); masowe „polowania na czarownice” (czary jako zbrodnie obrazy majestatu boskiego - spalenie żywcem na stosie; w dobie reformacji) - 1487 (Kolnia): J. Sprenger, H. Kramer „Młot na czarownice”; zwalczający czarownice: B. Carpzow (Lips), komentator Caroliy, „Practica nova imperialis...” - szczególnie okrutne środki wobec czarownic; obrońcy - F. Spee „Cautio criminalis”, D. Wisne (PL)

HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

Proces w średniowieczu

• powstanie procesu związane z powstaniem organizacji państwowej i specjalnych organów

• w czasach przedpaństwowych - samopomoc; zemsta prywatna; karanie wewnątrz rodu

• z czasem - umowa o oddanie sprawy sądowi (na zgromadzeniach, jawnie, ustnie)

• brak rozróżnienia bezprawia karnego od cywilnego - w tym samym trybie dochodzone czyny o z zakresu p. karnego, jak i cywilnego

• wspólny cel - ukaranie sprawcy; każdy proces w swej istocie procesem karnym

• rozróżnienie przestępstw naruszających interesy ogółu od przestępstw prywatnych; kryterium odróżnienia: element procesowy: publiczne dochodzone z urzędu, prywatne w drodze postępowania skargowego

• arbitralne działania władcy wobec naruszeń spokoju publicznego; gniew władcy wyrażający gniew ogółu - proces przed królem, urzędnikami (rugowy) lub w postępowaniu zwyczajnym

• proces zwyczajny: skargowość - postępowanie tylko wtedy, gdy ktoś wystąpił ze skargą, wnoszoną przed sędziego wraz z wezwaniem przeciwnika do stawienia się w sądzie (pozew - citatio; zastąpił umowę między stronami; początkowo o charakterze prywatnym)

• z czasem zastąpienie pozwu prywatnego (mannitio) przez pozew sądowy (bannitio) - urzędowy i zagwarantowany środek przymusu państwowego, formułowany na podstawie wniesionej skargi

• nieuzasadnione niestawiennictwo - początkowo grzywna, kolejne - tymczasowe zajęcie dóbr (missio in bannum), wyjęcie spod prawa; odrodzenia rozprawy - odkłady (dylacje)

• początkowo - wymóg osobistego stawiennictwa, nie dot. osób, którym prawo odmawiało zdolności procesowej (możności podejmowania działań w procesie i czynności procesowych - małoletni, kobiety; w ich imieniu przedstawiciele ustawowi)

• ustność i jawność: postępowanie z chwilą stawienia się powoda (actor) i pozwanego (reus); spór od skargi pozwanego, poprzedzonej przysięgą od lekkomyślności, lub dowodu przestępstwa - wezwanie do odpowiedzi

• formalizm - konieczność przestrzegania symboli, gestów, formuł - każda pomyłka = przegranie sporu - instytucja pomocników, rzeczników stron (prolocutores) - przekształconych w zastępców procesowych (prowadzących sprawy w imieniu i z upoważnieniem podsądnych)

• kontradyktoryjność - sporność, wolna rozprawa stron; proces jako spór dwóch stron, którego sąd był obserwatorem (biernym) - orzeczenie, która strona przedstawiła więcej argumentów, po czyjej stronie stoi prawo, bez dociekania rzeczywistego stanu rzeczy (prawdy materialnej) - oparcie tylko na argumentach i danych przedstawionych przez strony

• wyrok merytoryczny - jeżeli pozwany uznał skargę lub potrafił odrzucić pretensje niepodważalnym świadectwem

• wyrok warunkowy, dowodowy, końcowy - otwierający następny etap procesu - postępowanie dowodowe; określenie, która ze strona ma „bliższość w dowodzie” - pierwszeństwo w jego przeprowadzeniu (miało to znaczenie wobec istnienia przysięgi oczyszczającej jako sposobu oczyszczenia się z zarzutu) - instytucja „ciężaru dowodu (onus probandi) nie tyle obowiązkiem, co przywilejem - przeprowadzenie przeciwdowodu tylko wtedy, gdy strona z pierwszeństwem w dowodzie upadła

• regułą - pierwszeństwo w dowodzie pozwanego; pierwszeństwo wyższego stanem

• bierna pozycja sędziego w procesie

• środki dowodowe: irracjonalny charakter, pierwiastki sakralne, zabobonów, symbolika, formalizm, najskuteczniejsza: interwencja sił nadprzyrodzonych

• przysięga - charakter samoprzekleństwa; jako sposób oczyszczenia z zarzutu (oczyszczająca - iuramentum puragorium), gdy prawo przyznawało bliższość do dowodu; oskarżająca (accusatorium) - składana przez powoda jako dowód popełnienia przestępstwa; z reguły przysięga wraz ze współprzysiężnikami (coniuratores, consarcamentales) - od 2 do 72, nieskładającymi przysięgi co do prawdziwości twierdzenia (faktów będących przedmiotem dowodu), ale stwierdzających (pod groźbą narażenia własnej osoby) przysięgę strony za czystą i prawdziwą; początkowo musieli należeć do rodu, później dobierani z sąsiedztwa

• świadkowie - podobna rola jak współprzysiężników, ograniczone znaczenie; początkowo tylko ci, którzy byli specjalnie zaproszeni do uczestniczenia w jakimś akcie (co świadczyli - świadkowie przywołani - testes rogati), nie zaś przypadkowi uczestniczy wydarzeń; zeznania w formie przysięgi na potwierdzenie podanej przez stronę tezy (iuramentum assertorium) - czysto formalny charakter zeznań, bez możliwości zmiany czy uzupełniania

• ordalia, Sądy Boże (iudicia Dei) - siły pozaziemskie udzielają pomocy słusznej sprawie; wpływ Kościoła; zakaz uczestniczenia duchowieństwa od 1215 (S. Laterański); jednostronne (próba zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, poświęconego kęsa - kawałek chleba bez zakrztuszenia) i dwustronne (pojedynek sądowy - iudicium pugnae, zwycięstwo w bezp. walce najlepszym sposobem udowodnienia racji; możliwość powołania zastępcy; próba krzyża)

• dokumenty - wchodzące stopniowo; pełna moc dokumentów królewskich, dokumenty prywatne mogły być zaczepione przez odmówienie im wiarygodności lub uroczyste przedziurawienie (perforatio cartae), przedarcie przed sądem; z czasem potwierdzeniem autentyczności - wpis do księgi

• nagana wyroku: przysługująca każdemu uczestnikowi procesu - zarzut, że wyrokujący świadomie złamał prawo (nagana sędziego) - powodowała powstanie sporu między naganiającym a sędzią, rozstrzygany w drodze pojedynku sądowego

• z czasem - rozstrzyganie nagany przed innym sądem, z reguły wyższym - początek toku instancji

• początki badania merytorycznej strony sprawy - cechy apelacji; we Francji - nagana przywilejem właścicieli ziemskich, stan rycerski - prośby o poprawienie wyroku

• postępowanie z urzędu: najpoważniejsze przestępstwa - prawo karania przez monarchę, niezwiązanego istniejącymi procedurami ani normami materialnymi

• karanie - wg uznania monarchy, postępowanie arbitralne - szybkość i dowolność represji karnej

• jako przejaw zemsty publicznej, „gniewu” panującego

• w postępowaniu królewskim czy przed sądem królewskim - silniejsze przejawy sędziowskiego kierowania procesem (wszelkie decyzje w drodze urzędowego nakazu, karanego w przypadku złamania), postępowanie dowodowe z urzędu - przesłuchanie inkwizycyjne

• postępowanie rugowe w monarchii frankońskiej - przybywający na dany teren urzędnicy wybierali najpoważniejszych spośród mieszkańców (rugowników) - ich zadaniem było ujawnianie przestępstw i wskazywanie podejrzanych, poprzedzone przysięgą - zeznania zastępowały skargę prywatną

• szczególna rola w Anglii - rozwój sądownictwa przysięgłych w sprawach karnych; Henryk II (XII w.) - w sprawach karnych (rozbój, mężobójstwo, kradzież, podpalenie, fałszerstwo monet) sędziowie prowadzili dochodzenie z urzędu na podstawie opinii publicznej (fama publica) z pomocą dwunastu przedstawicieli danego hrabstwa (zeznający pod przysięgą, czy opinia publiczna obwinia kogoś o dokonanie danego przestępstwa) - wskazanie danej osoby formalnym oskarżeniem publicznym

• proces wydobywczy - proces o zwrot skradzionego przedmiotu (gonienie śladem - okradziony mógł ruszyć śladem złodzieja przy udziale domowników, krewnych i sąsiadów wezwanych na krzyk (clamor), Ruska Prawda - obowiązek uczestniczenia; znalezienie rzeczy - postępowanie zwane licowaniem rzeczy (intertiatio) - wstępny akt procesowy; oskarżony mógł wskazać tego, od kogo nabył - zachodźcę, postępowanie między okradzionym a ostatnim z zachodźców)

• proces o zbiegłych poddanych - wykluczający stosowanie w tych sprawach samopomocy

• w przypadku dostarczenia do sądu winowajcy przyłapanego na gorącym uczynku i przedstawienia świadków zdarzenia - brak możliwości zaprzeczenia czy oczyszczenia z zarzutu pozwanego

• egzekucja wyroków: początkowo pozostawiona samym zainteresowanym, o charakterze pozasądowym, dochodzona w drodze pomocy własnej

• sam wyrok - nie stanowił prawa do przeprowadzenia egzekucji; wpierw przyrzeczenie zwrotu przez dłużnika - w razie niedopełnienia - władza nad osobą dłużnika; po przejściu na odpowiedzialność majątkową - wierzyciel mógł za zgodą sądu zając ruchomości dłużnika (najczęściej żywy inwentarz) - jako środek wywarcia presji

• wykształcanie się egzekucji sądowej - ograniczona początkowo do ruchomości, z czasem przeprowadzana w dobrach nieruchomych, jeżeli ruchomości nie wystarczały; sekwestr jako sposób wywarcia presji; zaspokojenie pretensji przez wwiązanie wierzyciela w daną nieruchomość

• niedopuszczanie do egzekucji - kary pieniężne, ostatecznie - usunięcie siłą z nieruchomości

• tendencje rozwojowe, podział skarg: stopniowe wyodrębnianie procesu cywilnego i karnego; najwcześniej w prawie angielskim (postępowanie w sprawie przestępstw z urzędu, z udziałem przysięgłych - z biegiem czasu sądzących i orzekających o prawdzie; postępowanie w sprawach cywilnych - przysięgli, początkowo świadkowie czynności lub faktu, stali się ciałem badającym dowody, orzeczenie o prawdzie podstawą wyroku)

• podział skarg w zależności od celu: cywilne (odszkodowanie w postaci zasądzenia kwoty bądź zwrotu rzeczy), karne (ukaranie sprawcy), mieszane (odszkodowanie + ukaranie sprawcy)

• rozpowszechnianie pisemności postępowania, system zarzutów procesowych (ekscepcji) - oddalanie pretensji powoda lub odraczanie sprawy; początki apelacji; rozszerzenie katalogu spraw badanych z urzędu, przenikanie elementów postępowania inkwizycyjnego

• procesy szczególne: postępowaniem przeciw szkodliwym ludziom (nocivi terrae, Niemcy) - jako narzędzie walki z wystąpieniami pospólstwa i włóczęgostwem; w Rosji - przeciwko lichym ludziom

• proces gościnny (Gastprozess) - dla cudzoziemców w celu ułatwienia ściągania wierzytelności; bez znaczenia błędy formalne, brak wymogu współprzysiężników, dopuszczalność zastępstwa stron, skrócenie terminów procesowych, usprawnienie postępowania egzekucyjnego

• postępowanie zapobiegawcze - przeciw obcemu kupcowi-dłużnikowi (podejrzenie zamiaru ucieczki)

• postępowanie upadłościowe (konkurs) wobec niewypłacalnych dłużników

Od schyłku średniowiecza

Proces cywilny

• proces włoski: podstawą odrodzenie zasad procesu rzymskiego, działalność glosatorów, komentatorów i kanonistów: proces rzymsko-kanoniczny

• rozpowszechnienie pisemności; toczony głównie poprzez wymianę pism procesowych

• proces skargowy - zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) - tylko od woli strony zależało rozpoczęcie procesu - nemo iudex sine actore

• zasada kontradyktoryjności (sporności) - do samych stron należało gromadzenie i przedstawienie materiału procesowego; sędzia w ogóle nie działał z urzędu, jedynie na wniosek strony; w wyrokowaniu opierał się jedynie na materiale zgromadzonym przez strony i żądań powoda

• zasada prawdy formalnej - nie mógł dociekać rzeczywistego stanu rzeczy, nie mógł brać pod uwagę okoliczności znanych, ale nie zawartych w aktach - co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle (non est in actis, non est in mundo); przy ocenie dowodów nie mógł się sędzia kierować własnym przekonaniem, musiał trzymać się określonych reguł z góry określających wartość poszczególnych środków dowodowych: legalna teoria dowodowa (teoria dowodów formalnych)

• stadia procesu: 2 etapu przedzielone wdaniem się w spór - litis contestatio;

• pierwsze: wniesienie pozwu (citatio) z pisemną skargą (libellus actionis) - nazwisko, przedmiot roszczenia, określenie sądu, podstawa prawna, nazwisko pozwanego (quirs, quod, coram quo, quo iure, a quo); spełnienie wymogów formalnych - wezwanie przez sędziego pozwanego, ten mógł złożyć pisemną obronę (defensio) podnosząc zarzuty (ekscepcje)

• ekscepcje zwalniające od wdania się w spór - deklinatoryjne: sprawa już prawomocnie osądzona (rei iudicatae), w danej sprawie zawarto ugodę (litis finitae) - wnoszone przed rozpoczęciem procesu

• ekscepcje niweczące pretensje powoda - peremptoryjne: przedawnienie, nastąpiło zaspokojenie roszczeń powoda - wnoszone w trakcie procesu

• ekscepcje zmierzające do odroczenia sporu - dylatoryjne - niewłaściwość sądu, niesprawność pozwu

• na obronę - replika, na replikę - duplika

• po wdaniu się w spór - merytoryczny rozbiór sprawy: odtąd spór umocniony przed sądem (stronom nie wolno się było z niego wycofać czy zmieniać treści skargi)

• wymiana pism procesowych - badanie sprawy przez ustalanie faktów wymagających udowodnienia: metoda wyodrębniania pozycji spornych, wymagających udowodnienia w postaci artykułów dowodowych (articuli probandi) - przedstawianie przez powoda skargi na piśmie w postaci krótkich zdań (pozycji) zawierających jeden fakt

• ciężar dowodu spoczywał na tym, który twierdził

• środki dowodowe: przyznanie się strony, przysięga stron, zeznania świadków i dokumenty

• po zakończeniu - wyrok stanowczy (sententia definitiva), w odróznieniu do przedstanowczego (interlocutoria) - wydawanego w toku procesu w kestiach incydentalnych

• środkiem odwoławczym: apelacja - odwołanie do sądu wyższej instancji, od nowa zajmująca się merytorycznym rozpatrywaniem sprawy (każda ze stron - 2 krotna apelacja; dopiero 3 jednobrzmiące wyroki - ostateczne rozwiązanie sprawy)

• wzrost roli zastępców procesowych: adwokatów (doradcy prawni, przygotowujący pisma procesowe) i prokuratorów (w imieniu stron występujących w sądzie)

• pełnomocny wyrok - tytułem egzekucyjnym; egzekucja - przez specjalnego urzędnika; egzekucja na ruchomościach - nieruchomościach (subhastacja - sprzedaż na licytacji) - przymus osobisty (areszt za długi)

• postępowanie przewlekłe; w komunach miejskich - skrócony tryb postępowania - sumaryczny -wpływ sędziego na tok postępowania, wybór i ocenę środków dowodowych; skrócone, uproszczone, bez litiskontestacji, art. dowodowych i apelacji od wyroków przedstanowczych

• powszechny niemiecki proces cywilny: połączenie pierwiastków procesu rodzimego i rzymsko-kanonicznego

• zasada ewentualności - przezorności - strona zobowiązana była do przedstawienia od razu wszystkich twierdzeń i zaprzeczeń, z jakimi miała w trakcie procesu wystąpić);

• wymiana pism procesowych ograniczona do czterech: skargi, odpowiedzi, repliki, dupliki;

• wyrok na dowód - otwierający nowe stadium procesu - postępowanie dowodowe: co ma być dowiedzione, która ze stron i w jakim terminie dowód ma przeprowadzić) - na podstawie akt post. dowodowego - wyrok ostateczny;

• sędzia krępowany zasadą prawdy formalnej (wyrokowanie na podstawie przedstawionych danych, niezależnie od własnego przekonania o wartości dowodów i znajomości faktów);

• odwołanie - przez apelację, od wyroku ostatecznego - rewizja (wysłanie akt do fakultetu prawnego)

• Francja: połączenie pisemności z ustnością oraz zasadą sporności

• I stadium: pisemne pozwanie, wymiana pism (skarga, zarzuty, prośba o wyznaczenie terminu)

• II stadium: stan sprawy zawisłej - nie można zmieniać skargi, nie można prowadzić układów - ustna rozprawa stron przed sądem i przedstawianie dowodów; przedmiot i rodzaj dowodu ustalany przez same strony

• podstawą wyrokowania - referat sędziego-sprawozdawcy na podst. akt sprawy

• apelacja; środki nadzwyczajne: opozycja przeciw wyrokowi zaocznemu; restytucja (prośba o uchylenie wyroku w ostatniej instancji i przywrócenia stanu poprzedniego); kasacja (skarga przeciw wyrokowi składa do Rady Stanu z powodu naruszenia prawa materialnego lub uchybień formalnych) - nie można było zmienić wyroku na drodze kasacji, bo nie badano wyroku pod kątem merytorycznym

Proces karny

• proces karny włoski: przekonanie, że każde przestępstwo narusza porządek publiczny i podlega państwowemu karaniu

• zapowiedzią procesu inkwizycyjnego - postępowanie z doniesienia (per denuntiationem)

• postępowanie inkwizycyjne - z sądownictwa kościelnego (konieczność zwalczania ruchów heretyckich - instytucja inkwizytorów, sędziów śledczych o specjalnych uprawnieniach; postępowanie wszczynane na podstawie denuncjacji - obowiązku wszystkich wiernych; dopuszczało stosowanie tortur; skodyfikowane przez Innocentego IV w bulli „Ad extirpanda” 1252)

• wdrożenie postępowania - z urzędu

• funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego - w jednym ręku

• oskarżony nie był stroną, a przedmiotem postępowania; pozbawiony był prawa do obrony i apelacji

• proces proces tajny, utrwalany w pisemnych protokołach - podstawa wyroku

• postępowanie oparte na teorii dowodów formalnych, dopuszczenie stosowania tortur

• trzy stadia: postępowanie informacyjne (inkwizycja generalna - zbieranie wiadomości i gromadzenie materiału), właściwego śledztwa (inkwizycja specjalna - podejrzany osadzany w zamknięciu, poddawany szczegółowemu badaniu - ułożonemu w formie krótkich pozycji, spisywanie odpowiedzi, powtarzanie pytań w celu wyłowienia ew. sprzeczności; legalna teoria dowodowa - przyznanie się jako królowa dowodów; stosowanie tortur) oraz osądzenia

• postępowanie - od wdrożenia śledztwa z urzędu przez sędziego-inkwirenta (na podstawie powzięcia wiadomości, otrzymania informacji lub wieści publicznej)

• rozwój postępowania inkwizycyjnego: zwycięstwo tej formy związane z rozwojem absolutyzmu

• Carolina - utrzymywała jeszcze postępowanie sądowe; ale wszczęcie ze skargi związane z dużym ryzykiem

• we Francji - ordonans z Villers-Cotteret z 1539, szczegółowo rozbudowane z ordonansie z 1670; w Rosji - „rozysk”, a rozwinięty - za Piotra I

• wszędzie wszczynany z urzędu lub przez specjalny organ, na podstawie wiadomości, doniesień, informacji, famy publicznej, schwytania na gorącym uczynku

• odrodzenie się instytucji rugowników

• zasady wspólne dla wszystkich krajów

• teoria dowodów formalnych - wiązała sędziego w zakresie oceny ich wartości, klasyfikacja dowodów wg ich wartości; zeznania świadków oceniane przez pryzmat pozycji społ., do dowodów domniemanych (pośrednich): poszlaki (indicia)

• zwolnienie z tortur osób wyższych stanów

• w razie nieudowodnienia - uwolnienie od sądu, możliwość wznowienia w każdej chwili postępowania w razie pojawienia się nowych dowodów czy poszlak; w prawie niemieckim, przy dowodach częściowych (o wartości ½ pełnego dowodu) - kara z podejrzenia, łagodniejsza

• rozprawa końcowa - ustna i jawna, z reguły czysta formalność

• ograniczona możliwość odwołania się od wyroku

• specjalny tryb w procesach o czary: do wszczęcia jakiekolwiek doniesienia, nawet nominacja - wskazanie imienia na torturach przez skazaną czarownicę; do wyroku skazującego - dowody domniemane; brak ograniczeń co do świadków; rozbudowany system tortur; środkiem dowodowym - zwyczaj „pławienia” domniemanych czarownic; metoda szukania na ciele diabelskich znaków za pomocą nakłuć; w czasie procesu przetrzymywanie w beczkach

PRAWO W CZASACH NOWOŻYTNYCH I NAJNOWSZYCH

PROGRAM KODYFIKACJI PRAWA

• wiek Oświecenia - wiekiem kodyfikacji

• twórca terminu „kodyfikacja” - J. Bentham (1748-1832)

• postulat nowego, oderwanego od średniowiecznego, porządku prawnego, zbudowanego od podstaw

• podstawą ideologiczną kodyfikacji - filozofia prawa natury (odwoływanie się do pewnych stałych, niezmiennych, „naturalnych” wartości o charakterze absolutnym; człowiek jako cząstka wielkiego mechanizmu Natury, porządek społeczny z poznawalnych rozumem praw przyrody)

• egalitaryzm i liberalizm; w prawie karnym - humanitaryzm, bezpieczeństwo prawne jednostki

• twórca nowożytnego prawa natury - H. Grocjusz (1583-1645) - stałe, niezmienne, wynikające z natury człowieka zasady: dotrzymywania umów, naprawienia szkody, nienaruszalności własności, karania pewnych czynów

• 2 etapy: absolutnego (oderwana od praktyki spekulacja filozoficzna, prawa naturalne jako zamknięty, absolutny i uniwersalny system praw rozumowych, stanowiących rządzący światem porządek nadrzędnych) i względnego prawa natury (relatywizacja; przenikanie prawa natury do każdego z ustawodawstw jako czynnika służącego przebudowie porządku prawnego bądź weryfikacji istniejącego)

• prawo natury - jako czynnik pozwalający oceniać prawo wg kryteriów rozumu, reguł etyki czy sprawiedliwości

• przekonanie o konieczności podporządkowania przyszłych dzieł ustawodawczych zasadom prawa natury

• teza o deklaratoryjnym charakterze funkcji prawodawcy - odkrywania ideałów prawnonaturalnych, przyswojenie i ogłoszenie w odpowiedniej formie

• prawo świeckie - zerwanie z metodą scholastyczną, ze średniowieczną identyfikacją p. natury z p. boskim

• założenia programu kodyfikacji: stworzenie całkowicie nowego systemu; zerwanie z feudalnym partykularyzmem - jednolity zbiór; wyłączne obowiązywanie kodeksów; zerwanie z niepewnością prawną, partykularyzmem, samowolą, nadużyciami - pewność prawa (ius certum) - rozstrzyganie wszelkich możliwych sytuacji, bez dowolności wyrokowania; zupełność kodeksów, bez luk (szczególnie na gruncie prawa karnego); kodeks - krótki, jasny, powszechnie zrozumiały - nieufność wobec prawników, rola sędziego - subsumcja (podciąganie stanu faktycznego pod odpowiedni przepis); odwołania do „powszechnej szczęśliwości jako nadrzędnego celu prawodawczego - kodeks sprawiedliwy, służący idei dobra powszechnego;

• pierwszy program kodyfikacji - W.G. Leibniz - plan wprowadzenia nowego kodeksu ogólnoniemieckiego, opartego na założeniach słuszności naturalnej, zwięzłego, jasnego, zupełnego, kończącego stan niepewności prawnej

• Bawaria: - za panowania Maksymiliana Józefa III; inicjatorem i realizatorem - wicekanclerz W.X.A. Kreittmayr

• Codex Iuris Bavarici Criminalis 1751 - kodeks karny

• procedury sądowej 1753

• Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis - 1756 - kodeks cywilny

• próby operowania językiem prostym i zrozumiałym, odstępowanie od zagmatwanej kazuistyki, wpływy Oświecenia

• nauka i nauczanie prawa: filozofia prawa natury - negacja zastanych urządzeń i niepotwierdzonych rozumem prawd; prawo profesorskie - oderwana od praktyki rozumowa spekulacja

• w założeniach - prawo uniwersalne

• nowa dyscyplina: prawo narodów (ius gentium) jako zbiór norm prawnych obowiązujących między państwami

• podejmowanie badań szczegółowych nad systemami prawnymi różnych ludów i epok - program uniwersalnej historii prawa

• powstanie prawoznawstwa porównawczego (Monteskiusz - O duchu praw)

• wprowadzanie do nauczania uniwersyteckiego prawa natury: Heidelberg (Pufendorf), Uppsala, Paryż, Halle, Wittenberga etc.

• systematyka prawa nowożytnego - kształtowanie się: ścisły rozdział pomiędzy sferą praw jednostkowych i ogólnych - odrodzenie rzymskiego podziału na prawo prywatne i publiczne

• początkowo - pod uwagę brano trójpodział z Instytucji; Landrecht: o prawach indywidualnych i społecznych

• prawo prywatne - jako całokształt stosunków osobistych i majątkowych między jednostkami; w XIX wieku - stosunki osobisto-majątkowe w ogóle (prawo cywilne) i wyodrębnienie prawa handlowego - tylko stosunki majątkowe; pozostałe prawa - prawo publiczne

• system prawny Anglii: podstawą rozstrzygnięć - prawo precedensowe

• prawo precedensowe (common law), uzupełniane normami słuszności (equity) - prawo sędziowskie

• rolą sędziego - wyłonienie (z precedensów czy poczucia słuszności) reguły prawnej

• norma prawna - jako konkretne, jednostkowe rozstrzygnięcie o charakterze ściśle praktycznym - każdorazowo w danej sprawie formułowana

• normy tworzone przez sędziów; ustawy - zbiór abstrakcyjnych zasad, które nabierają treści wraz z dokonaniem wykładni przepisu w konkretnym przypadku

• statuty - w celu porządkowania, uzupełniania i unowocześniania prawa tradycyjnego - od XIX wieku - Condolidations Acts

• kodyfikacja prawa kanonicznego: niekodyfikowany od Clementinae z 1317

• postulat wysunięty w czasie I Soboru watykańskiego

• powołanie specjalnej komisji papieskiej (sekretarzem P. Gasparri), wspieranej przez Kolegium Konsultorów - Kodeks Prawa Kanonicznego, promulgowany bullą Benedykta XV w 1917 roku - wyłączna i pełna kodyfikacja; I - normy ogólne, II - przepisy o osobach, III - o rzeczach, IV - o procesach, V - o przestępstwach i karach;

• pozytywizm prawniczy, jurysprudencja pojęciowa

• nowy Kodeks prawa kanonicznego dla Kościoła łacińskiego - 1983, Jan Paweł II

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO

Źródła prawa cywilnego i handlowego

Landrecht pruski - 1794 r.

• prace rozpoczęte za panowania Fryderyka Wilhelma II, zlecone Ch. Thomasiusowi

• Fryderyk II Wielki - zlecenie opracowania kodyfikacji K.G. Svarezowi i E.F. Kleinowi

• na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury, po niemiecku, dokładny, pozbawiony luk, wykluczający możliwość sporów interpretacyjnych - wymogi stawiane przez Fryderyka

• wszedł w życie w związku z rozbiorami, jako zbiór praw o charakterze posiłkowym

• zamiarem - skodyfikowanie całości prawa materialnego; 19 187 paragrafów, przepisy prawa państwowego, administracyjnego, sądowego (prywatnego i karnego)

• obszerność - miał zawierać pewne i niezawodne rozwiązania dla każdego przypadku - zupełność drogą kazuistycznego gromadzenia jak największej ilości rozwiązań szczegółowych

• oparty na ideologii Oświecenia, prawie natury, ale regulował także instytucje feudalne, typowe dla społ. stanowego i absolutyzmu policyjnego

• obowiązywał do wydania ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego

Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB)

• próby kodyfikacji za rządów Marii Teresy - projekt Codex Theresianus

• prace kodyfikacyjne zrealizowane w niewielkim stopniu za rządów Józefa II - 1786: pierwsza część kodeksu, obejmująca prawo osobowe - Kodeks Józefiński

• Leopold II - działalność Karola v. Martiniego - 1797 - Kodeks cywilny zachodniogalicyjski - tereny porozbiorowe jako „pole doświadczalne” - oparty na fil. prawa natury, nieliczne przepisy o char. feudalnym; 1852 - wprowadzony na krótko na Węgrzech, od 1855 - w Krakowie

• Allgemeines Burgerliches Gesetzbuch (ABGB) - 1502 paragrafy, podzielony na 3 części: o prawie osobowym, rzeczowym, przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym

• oparty na konstrukcjach prawnonaturalnych - równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów

• instytucje prawne dot. ustroju społ.-ekonomicznego poza kodeksem

• sformułowania krótkie, proste, wyraziste, odwołania do zdrowego rozsądku, zasad słuszności, ujęcie ogólne na tyle, by podciągnąć pod nie jak najwięcej przypadków

• nawiązywał do prawa rzymskiego

• zmiany w ciągu XIX wieku: wraz ze zniesieniem feudalizmu, stosunków poddańczych na wsi (objęcie normami własności chłopskiej), wraz z rozwojem kapitalizmu - potrzeba wydawania ustaw szczegółowych; w latach 80. - hasła solidaryzmu społecznego

• trzy nowele: I - 1914 (pr. osobowe, rzeczowe, spadkowe), II - 1915 (sprostowanie i odnowienie granic), III - 1916 (zmiana przep. p. zobowiązań)

• do dziś w Austrii, po I wojnie św. w niektórych państwach powstałych po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej

Kodeks Napoleona

• działalność komisji pod przewodnictwem J.J. Cambaceresa

• 1800 - komisja powołana przez Napoleona spośród prawników ancien-regime'u - opracowanie kodeksu

• Kodeks cywilny Francuzów 1804 r., w 1807 otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona

• 36 ustaw; 2281 artykułów, trzy księgi: I - o osobach; II - o majątkach i różnych rodzajach własności; III - o różnych sposobach nabywania własności - formalnie nawiązywała do Instytucji justyniańskich

• usankcjonowanie trzech wolności: osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego; centralnym pojęciem - instytucja własności

• założenia prawnonaturalne, realizacja postulatów burżuazji (pełna swoboda jednostki i jej inicjatyw gospodarczych)

• charakter antyfeudalny; opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu

• nawiązywał do dawnego prawa francuskiego (połączenie dawnego prawa zwyczajowego F. północnej, prawa rzymskiego pisanego i prawa rewolucyjnego - przede wszystkim w zakresie prawa majątkowego)

• w prawie osobowym element dawnej epoki: patriarchalna koncepcja legalnej rodziny

• zwięzły, prosty język, jasny; bez kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych, teoretycznych konstrukcji

• światowy zasięg, wprowadzany we wszystkich krajach z orbity Grand Empire'u

• ważniejsze nowelizacje: okres IV, V Republiki - zmiany dot. głównie prawa osobowego i rodzinnego; niewielkie zmiany, aktywność ustawodawcza w znacznej mierze poza materią kodeksu

• zadanie modernizacji - orzecznictwo

Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego

• próby za panowania Piotra I i Katarzyny II

• właściwy ruch kodyfikacyjny - w XIX wieku, działalność M. Sperańskiego

• plan ułożenia kodeksów dla wszystkich dziedzin prawa; za Mikołaja I - zebranie całego materiału w jednym zbiorze: Pełnym Zbiorze Praw Cesarstwa Rosyjskiego - podstawy dla Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1835 r. (ukończony w 1832)

• 15 tomów, kompilacja obejmująca niemal wszystkie dziedziny prawa

• charakter feudalno-stanowy, w niewielkim stopniu uwzględniający interesy mieszczaństwa; kompilacja prawa w jego dotychczasowej formie; błędy techniczne (luki, sprzeczności, kazuistyka, niejednolita terminologia)

Kodeks cywilny niemiecki (BGB) - 1896 (z mocą obowiązującą od 1900)

• projekt A.F.J. Thibauta - program opracowania ogólnoniemieckiej kodyfikacji

• F.K. Savigny - prawo, jak i język, obyczaje, jest produktem wewnętrznego, organicznego rozwoju historycznego społeczeństwa, a nie wyrazem woli suwerena

• po zjednoczeniu Niemiec - komisja od 1874

• 2385 paragrafów

• pandektowa systematyka prawa: część ogólna, prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne, spadkowe

• pozytywizm prawniczy, szczytowe osiągnięcie jurysprudencji pojęciowej

• oparty na założeniach liberalno-indywidualistycznych, mimo pewnych akcentów anty

• ustawa wprowadzająca kodeks utrzymała w niektórych miejscach instytucje feudalne

• abstrahował w przepisach od zagadnień pozaprawnych, sytuacji społ.-gosp. - ustępstwem - liczne klauzule generalne

Kodeks cywilny szwajcarski (ZGB) - 1907 (wszedł w życie w 1912)

• kodyfikacja - pod wpływem pandektystyki; hasła unifikacji w XIX wieku

• 1881 - ogólnoszwajcarski kodeks zobowiązań

• działalność E. Hubera - projekty częściowe, podstawa kodyfikacji

• kodeks cywilny 1907 + inkorporacja kodeksu zobowiązań z 1881

• kombinacja systemu pandektowego i Instytucji: wstęp, I - prawo osobowe, II - prawo rodzinne, III - prawo spadkowe, IV - prawo rzeczowe, prawo zobowiązań jako faktyczna ks. V

• tendencje egalitarne i liberalne zmodernizowane w interesie społecznym i z uwzględnieniem sytuacji słabszych uczestników życia gospodarczego

• prosty język, krótkie artykuły (tylko ogólne wskazówki), nie szafuje się klauzulami generalnymi

• elementy postulatów szkoły wolnego prawa - art. 1: upoważnia sędziego (w razie luk) do rozstrzygania wg reguł, które by ustanowił, gdyby sam był ustawodawcą

II Rzeczpospolita

• 4 systemów prawnych; ziemie zab. rosyjskiego - KN ze zmianami; zabór pruski - BGB; zabór rosyjski - ABGB; na Kresach Wschodnich - tom. X cz. I Zwodu Praw, na obszarze Spiszu i Orawy - prawo węgierskie

• działalność w 2 etapach: unifikacji i kodyfikacji

• 1926 (projekt F. Zolla) - ustawy z zakresu prawa międzynarodowego i międzydzielnicowego prywatnego; ustawa o prawie autorskim, o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, z 1928 - o ochronie wynalazków, wzorów etc.

• 1929 - projekt prawa małżeńskiego K. Lutostańskiego - świecki charakter instytucji, fakultatywna forma zawarcia (cywilna lub kościelna), jurysdykcja sądów powszechnych, równouprawnienie małżonków - protesty duchowieństwa i konserwatystów

• ukazały się tylko projekty S. Gołąba o stos. prawnych między rodzicami i dziećmi (1934) oraz o urzędzie opiekuńczym (1938)

• prawo rzeczowe: komisja - F. Zoll, J. Wasilkowski, prawo spadkowe - H. Konic, S. Wróblewski, K. Przybyłowski; część ogólna - I. Koschembar-Łyskowski

• wyodrębnienie zobowiązań: E. Till (projekt, kontrprojekt L. Domańskiego); komisja - referent główny R. Longchamps de Berier; ogłoszony w formie rozporządzenia Prezydenta z 1933 Kodeksu zobowiązań (moc od 34) - przepisy kodeksów dzielnicowych + szwajcarskiego kodeksu i francusko-włoskiego projektu

Anglia

• wzrost roli statutów - uzupełnienie i modernizacja prawa precedensowego

• w dziedzinie obrotu handlowego: ustawa wekslowa (1892), o spółkach zwykłych (1890), o sprzedaży (1893), o handlu i marynarce (1894);

• ustawa o sytuacji prawnej małoletnich (1874), o własności (1925)

Źródła prawa handlowego

• pierwsza kodyfikacja - we Francji, ordonans o handlu (1673) i o marynarce (1681)

• pierwszy nowożytny kodeks handlowy - code de commerce z 1807

• ks. I - prawo handlowe i wekslowe; II - prawo morskie; III - prawo upadłościowe; IV - jurysdykcja i organizacja sądów handlowych

• oparty na zasadzie przedmiotowej - zaliczał do prawa handlowego normy, które dot. obrotu handlowego; wyodrębnienie norm uznanych przez prawo za handlowe, bez względu na to, kto je wykonywał

• 1861 - projekt kodeksu w Norymberdze - wprowadzony w 1862 w Austrii (do 1938); w 1871 dla całego Ces. Niemieckiego; oparty także na zasadzie przedmiotowej

• kodeks handlowy niemiecki z 1897 (HGB) - I - sytuacja prawna kupca, II - spółki handlowe, III - czynności handlowe; IV - handel morski

• nurt socjalny; kryterium podmiotowe - prawo handlowe jako prawo kupców

• Polska: prace komisyjne, referencji: A. Doliński, A. Górski; w latach 30. - T. Dziurzyński; projekt + wcześniejsze ustawy szczegółowe jako I część kodeksu handlowego - ogłoszony rozporządzeniem Prezydenta z 1934 (kodeks handlowy polski)

• prawo handlowe dot. kupców oraz czynności handlowych; ks. I - dot. kupców; księga II - czynności handlowych;

• uchylony w 1964 z pozostawieniem niektórych przepisów

Instytucje prawa prywatnego

Pierwszy okres rozwoju

• założenia prawnonaturalne: hasła wolności, własności, umowy

• silne akcenty patriarchalne, antyegalitarne

• w prawie majątkowym - indywidualizm i liberalizm

• idea autonomii woli jednostki w sferze prywatnoprawnej

• zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej, zasada swobody umów

Drugi okres rozwoju

• reformy w duchu społecznym, hasła solidaryzmu społecznego

• ochrona słabszych jednostek

• uwzględnianie interesu społecznego - odwrót od liberalizmu

• interwencjonizm państwowy

• okres publicyzacji prawa prywatnego - do wewnątrz systemu publicznoprawne metody regulacji stosunków prywatnoprawnych

Prawo osobowe i rodzinne

Osoby fizyczne

• punktem wyjścia - konstrukcja praw podmiotowych - ze sfery naturalnej wolności jednostki

• przeciwstawienie się ograniczeniom z epoki feudalnej

• zajmowanie się sytuacją prawną osób fizycznych, jednostek

• w epoce liberalizmu: powszechność praw cywilnych i równość podmiotów

• odstępstwa od zasady równości - ograniczenia praw cywilnych dot. szczególnie kobiet (prawo francuskie - szczególna pozycja mężczyzny w rodzinie - władza mężowska; upośledzenie we władzy rodzicielskiej) i dzieci nieślubnych (prawo francuskie - odmawiało praw wynikających ze stos. rodzinnych i pokrewieństwa)

• ograniczenia z przyczyn wyznaniowych (np. Żydów w prawie austriackim)

• ograniczenia natury faktycznej - uzależniające wykonywanie niektórych praw cywilnych od czynników natury moralnej (godność osobista, walory charakteru); wpływ mógł wywierać również stan majątkowy danej osoby (ABGB, BGB)

• zdolność prawna - z chwilą urodzenia; zapewnienie ochrony dzieci poczętych, a nienarodzonych (np. przez ustanowienie kurateli ventris nomine)

• koniec - wraz ze śmiercią; nie tylko śmierć naturalna - KN - śmierć cywilna (na skutek skazania na pewne kary, powodowała utratę praw cywilnych, majątkowych i osobistych)

• zdolność do czynności prawnych - zależała od wieku (najczęściej - 21 lat, p. szwajcarskie - 20), stanu psychicznego (niedorozwój, choroby umysłowe - ograniczanie zdolności), płci (upośledzenie kobiet), trybu życia (pozbawienie zdolności marnotrawców czy alkoholików)

Osoby prawne

• negatywny stosunek do osób prawnych - F.K. v Sacigny - teoria fikcji prawnej - wszelkie zbiorowości jako twory sztuczne, nieposiadające bytu realnego, uznawane za podmioty prawa na mocy fikcji; teoria interesu R. Iheringa - wiązała pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego prawem interesu tylko z osobami fizycznymi, nie zaś prawnymi (uważanymi za wytwór techniki prawniczej)

• pierwsze kodeksy - jedynie wzmianki; ściślejsze uregulowanie - BGB (69 paragrafów)

• romaniści, przedstawiciele pandektystyki - teorie fikcji; germaniści (odłam jurysprudencji niemieckiej) - realny byt osób prawnych (O. v Gierke) - teoria organiczna: osoba prawna przyrównywana do żywego organizmu ludzkiego, obdarzonego wolą, rozumem, organami, zdolnością do działań prawnych

• zasadniczy podział: na osoby prawne prawa prywatnego (tworzone przez samych zainteresowanych; umowa bądź akt założycielski, regulowane normami p. prywatnego) i prawa publicznego (powoływane przez ustawę - fiskus, zakład użyteczności publ.)

• z czasów rzymskich podział na: korporacje (stowarzyszenia funkcjonujące jako zbiorowość osób będących członkami osoby prawnej, realizujących wspólne cele) i fundacje (zakłady, których podstawą był substrat majątkowy)

• wyróżnianie również: osób prawnych o charakterze majątkowych i o charakterze niezarobkowym (altruistyczne)

• dwa systemy powstawania (nabywania zdolności prawnej) osób prawnych: system koncecyjny - historycznie wcześniejszy (powstanie osoby prawnej uzależnione od zezwolenia władz) i system normatywny (dana zbiorowość nabywała osobowość przez wypełnienie wszystkich wymogów, przy samym wpisie do rejestru)

• we Francji - 1901 - ustawa Waldeck-Rousseau - swoboda zakładania stowarzyszeń dozwolonych przez prawo, przyznająca osobowość prawną z mocy ustawy (z wyj. zw. religijnych)

• kodeks cywilny niemiecki - ingerencja państwowa w proces powstawania osób prawnych

• kodeks szwajcarski - osobowość prawna z mocy samego prawa - system normatywny

Małżeństwo

• tendencja do nadania instytucji świeckiego charakteru i objęcia ustawodawstwem państwowym

• od Grocjusza, prawo natury - małżeństwo jako umowa cywilna

• patent Józefa II o małżeństwie (Ehepatent) z 1783 - małżeństwo umową cywilną, reg. przepisami państwowymi, jurysdykcja sądów państwowych

• podobnie Landrecht

• laicki model małżeństwa: Kodeks Napoleona, BGB

• wyznaniowy model: prawo rosyjskie (Zwód Praw)

• mieszany model: ABGB - małżeństwo jako umowa, laickie określenie zasad dot. istoty małżeństwa, zdolności do jego zawarcia, przeszkód; jurysdykcja świecka; zawarcie w formie alternatywnej: wyznaniowej lub świeckiej; separacja (rozłączenie) dla wszystkich, rozwód tylko dla niekatolików; odrębne regulacje małżeństw żydowskich; instytucja małżeństwa cywilnego z konieczności (Notzivilehe)

• stosunki małżeńskie - dominująca pozycja męża (KN), władza mężowska nad żoną (pozbawienie jej samodzielnej zdolności do działań prawnych)

• na zasadzie zwierzchnictwa również stosunki majątkowe

• ustrój małżeński ustawowy i kilka rodzajów ustrojów umownych: system ogólnej wspólności (całe mienie małżonków jako majątek wspólny) i system całkowitej rozdzielności (majątki małżonków rozdzielone)

• Kodeks Napoleona - wspólność ustawowa (ruchomości, mienie nabyte w czasie małżeństwa, zarząd, użytkowanie i rozporządzanie - do męża)

• zasada rozdzielności - ABGB (domniemanie, że mąż jako ustawowy zastępca zarządza majątkiem żony), kodeks cywilny niemiecki (BGB) - system zarządu i pobierania pożytku (mąż)

Rodzina

• cechy patriarchalne

• KN - dążenie do zapewnienia nienaruszalności, utrzymania silnej, patriarchalnej władzy ojca

• domniemanie ślubnego pochodzenia dziecka; zakaz poszukiwania ojcostwa; upośledzenie dzieci nieślubnych

• dzieci pozamałżeńskie: „zwykłe”, naturalne (mogły zostać uprawnione przez małżeństwo lub uznane, mogły dochodzić sądownie swego pochodzenia - proces o poszukiwanie stanu - utrudniony, tylko dochodzenie macierzyństwa; mimo uznania nie wchodziły do rodziny, uzyskiwały tylko ograniczone prawa spadkowe) oraz dzieci ze związków cudzołożnych i kazirodczych (nie mogły zostać nigdy uznane ani uprawnione, zakaz poszukiwania stanu, pozbawione praw spadkowych, jedynie uprawnienia alimentacyjne)

• silna władza ojcowska - władza nad dziećmi (wyłączna), wyłączny zarząd majątkiem dziecka; możność stosowania wobec dziecka przymusu fizycznego

• tendencje: indywidualizacja i liberalizacja przepisów antyegalitarnych i patriarchalnych; tendencja do wprowadzenia nowych ograniczeń - wzrost ingerencji państwa

• ABGB - prawo małoletniego niepozostającego na utrzymaniu rodziców do samodzielnego zobowiązywania się do świadczenia usług

• BGB - samodzielność małoletnich (w sferze majątkowej, pod pewnymi warunkami - prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego), ułatwienie zaciągania się do rpacy

• wzrost roli kobiet we władzy rodzicielskiej; polepszenie sytuacji dzieci nieślubnych

• wzrost ingerencji państwa: francuska ustawa z 1889 - ingerencja sądu we wszystkich sytuacjach uzasadniających obawę o „zdrowie, moralność i edukację”; nowela I ABGB - decyzja sądowa w sprawach ograniczania lub pozbawiania władzy rodzicielskiej, w sprawach losów dzieci w razie separacji czy rozwodu; BGB - kontrola nad sprawowaniem przez ojca funkcji przedstawiciela ustawowego, wykonywaniem władzy ojcowskiej, zarządzaniem majątkiem dzieci

• zmiany w instytucji opieki - nadzór nad wykonywaniem do organów publicznych (nowela I - opieka generalna), BGB - kontrola opieki

Prawo majątkowe

Własność

• przejęcie konstrukcji własności z prawa rzymskiego jako możliwie najpełniejszego, nieskrępowanego władztwa jednostki nad rzeczą; prawnonaturalne hasła nienaruszalności własności prywatnej

• własność jako prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutną i wyłączną nad dobrami do niej należącymi; nieskrępowany obrót i pomnażanie zysków

• Landrecht, ABGB, Zwód Praw - przy jednoczesnym sankcjonowaniu istnienia własności feudalnej; obok def. własności pełnej - własność podzielona; Landrecht - przepisy o lennach, fideikomisach, dobrach dziedziczno-czynszowych; ABGB - def. własności podzielonej, polegającej na oddzieleniu prawa do istoty rzeczy i prawa do pożytków; Zwód Praw - pojęcie własności niepełnej, ograniczonej przez czyjeś inne, niepełne prawa do majątku

• wyliczanie uprawnień właściciela pełnego - określenie własności w sposób pozytywny

• Kodeks Napoleona - zerwał z pozostałościami feudalnymi; instytucja nieograniczonej i nienaruszalnej własności prywatnej na czele całego systemu prawno-majątkowego

• własność jako „prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony, byleby nie czyniono z nich użytku przez ustawy lub urządzenia zabronionego”

• pełnia własności, absolutny charakter; treść ujmowana negatywnie - wolno czynić z własnością wszystko, byle w zakreślonych przez prawo granicach

• właściciel nie może wykonywać prawa własności w sposób naruszający interesy innych osób - określanie granic wykonywania prawa własności

• wywłaszczenie - ze względów dobra publicznego - tylko w wypadkach wyjątkowych, za „słusznym i uprzednim” odszkodowaniem

• w dobie reform społecznych - hasła solidaryzmu społecznego - teoria własności jako funkcji społecznej - nacisk nie na prawa, a obowiązki właściciela - uzasadniona przez Leona Duguita (własność przestała być absolutnym i nienaruszalnym prawem podmiotowym)

• teoria funkcjonalizmu - w nauce społecznej Kościoła; Rerum Novarum 1891 Leona XIII; nawiązanie do nauki św. Tomasza z Akwinu - własność nienaruszalnym dobrem indywidualnym, ale jednocześnie o charakterze społecznym

• orzecznictwo sądowe - dostosowywanie norm kodeksowych do wymagań społecznych - wymóg, by właściciel przy wykonywaniu prawa nie czynił użytku sprzecznego z ustawami i interesami osób trzecich - interpretowane rozszerzające, w duchu słuszności i dobra ogólnego - konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego

• BGB - tradycyjna definicja prawa własności, zaznaczenie istnienia granic wykonywania prawa, rozbudowane przepisy dot. ograniczeń wykonywania prawa własności z tyt. prawa sąsiedzkiego; ogólny zakaz szykany (wykonywania prawa własności w celu szkodzenia innemu) - podobne przepisy w Noweli III ABGB i innych kodeksach

• wzrost interwencjonizmu - wzrost liczby przepisów administracyjnych ograniczających właścicieli; po I wojnie - nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu i transportu

Zobowiązania

Umowy

• zasada swobody umów - przyznanie jednostce pełnej autonomii woli w dziedzinie prawa cywilnego (kształtowania stosunków umownych) - najpełniej Kodeks Napoleona

• dowolne kształtowanie treści i formy umów, byle nie naruszały porządku publicznego ani dobrych obyczajów

• kodeksy - na straży ważności umów - tylko w wyjątkowych okolicznościach nieważne

• jednostka jako pan swoich czynów w zakresie zawiązywania stosunków umownych - postulaty liberalizmu gospodarczego i zasady wolnej gry sił na rynku

• zniesienie zakazu pożyczek lichwiarskich

• ograniczenie możności zerwania umowy z powodu pokrzywdzenia; z ograniczeniami - justyniańska zasada możności rozwiązania umowy w przypadku nadmiernego uszczerbku (laesio enormis)

• nowa polityka społeczna - podporządkowanie swobody umów racjom dobra ogólnego i ochronie „małych ludzi” - naprzeciw: orzecznictwo sądowe - badanie umów nie tylko od strony kodeksowych przesłanek ważności, ale również społecznego oddziaływania

• klauzule generalne - badanie z zasadami „dobrych obyczajów”, „zwyczajów uczciwego obrotu”, „porządku publicznego” - ocena ważności umów w duchu słuszności; etyka materialna w sferę stosunków umownych (względy słuszności, moralności czy sprawiedliwości jako uzasadnienie nieważności umów zawartych z pokrzywdzeniem strony)

• niekiedy ustawowe zakazy lichwy

• BGB - nieważna czynność, przez którą ktoś wyzyskując przykre położenie, lekkomyślność lub brak doświadczenia chce osiągnąć materialne korzyści

• umowy o pracę - początkowo na założeniach abstrakcyjnej równości stron i ich autonomii woli; praca jako towar, nabywany za określoną cenę (zgodnie z warunkami popytu i podaży) - oparcie na rzymskiej konstrukcji locatio-conductio operarum - najmu usług, przy pominięciu społ. aspektów

• Landrecht - charakter feudalny przepisów; ABGB - ogólne ujęcie jako kontrakt pracy - również umowa o dzieło; w istocie usunięto problematykę z kodeksu; w praktyce pozostawienie przepisów o char. feudalnym kodeksu zachodniogalicyjskiego

• Kodeks Napoleona - pominięcie problemu pracy najemnej, ignorowanie jej społ. skutków; ujęte jako najem usług - w przepisach o najmie; nie można zobowiązywać się do usług inaczej, jak na pewien czas lub do oznaczonych zatrudnień; wyłom od kontraktu na niekorzyść pracownika (w razie sporu wiara oświadczeniom pracodawcy)

• reformy socjalne - ochrona publicznoprawna pracowników; poza kodeksami - ustawy dot. pracowników najemnych; powstanie nowej gałęzi - prawa pracy

• w kierunku ograniczania swobody umów w zakresie treści i sposobu; nowe kategorie umów (kierowane, taryfowe, adhezyjne - skutki z góry uregulowane i niezależne od woli kontrahentów i rozciągały się na osoby trzecie)

Podstawy odpowiedzialności cywilnej

• podstawą - wina; nie ponosiły odpowiedzialności osoby nieświadome swych działań (małoletni, chory umysłowo)

• odstępowanie od zasady winy, gdy nie można było przypisać winy osobom trzecim - obowiązek zapłaty odszkodowania ze względów słuszności (ABGB, Zwód Praw, BGB)

• za sprawcą - domniemanie braku winy - konieczność dowodu

• niekiedy uzależnianie zakresu odpowiedzialności od stopnia winy - ABGB: za zły zamiar (dolus) lub rażące niedbalstwo (culpa lata) - zupełne zadośćuczynienie, za zwykłe niedbalstwo (culpa levis) - jedynie naprawienie szkody rzeczywistej

• odpowiedzialność za szkody wyrządzone czynem własnym - odpowiedzialność za inne osoby, zwierzęta i rzeczy - pojęcie winy - w braku dozoru (culpa in custodiendo) lub nieodpowiednim doborze osoby (culpa in eligendo)

• odpowiedzialność za czyny drugiego - powołani z mocy ustawy lub umowy do nadzoru oraz ci, którzy posługiwali się osobami nadzorowanymi; KN: ojciec, matka, panowie i zleceniodawcy, nauczyciele i rzemieślnicy - zaostrzona odpowiedzialność tych grup, założenie domniemania winy

• odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy - początkowo na zasadzie winy z braku dozoru; przerzucenie ciężaru dowodu na osobę odpowiedzialną; wyjątkowo - odpowiedzialność obiektywna

• obciążanie osób posługujących się urządzeniami technicznymi odpowiedzialnością za skutek - obiektywna - „czyj zysk tego i strata” (eius damnum cuius commodum) - osoby podejmujące dla własnej korzyści działalność niebezpieczną dla otoczenia powinny ponosić ryzyko z tym związane (KZ z 1933)

• rozwój ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej - wskutek rozciągania obowiązku wynagrodzenia szkody na osoby, które szkody wyrządziły lub instytucje, które zawodowo zajmowały się pokrywaniem szkód

Spadkobranie

• zasada formalnej powszechności praw spadkowych

• zasada równości w dziedziczeniu

• Francja: zniesienie przywilejów starszeństwa i płci w dziedziczeniu, zniesienie dziedziczenia jednostkowego

• wyłomy od zasady równości - prawa spadkowe dzieci nieślubnych, gorsza pozycja małżonka

• zagwarantowanie w dziedziczeniu interesów rodziny - instytucja zachowku

• z indywidualizmu: zasada podzielności spadków - zakaz zmuszania spadkobierców do pozostawania w niepodzielności majątkowej - w każdej chwili mogli żądać udziału spadkowego w naturze

• z liberalizmu: zasada swobody testowania, początkowa przewaga dziedziczenia testamentowego nad ustawowym

• dziedziczenie testamentowe: każdy miał zdolność testowania (ograniczenia dot. zdolności do czynności prawnych) przy wyjątkach, np. dot. osób duchownych (prawo austriackie, rosyjskie), marnotrawców (ABGB - rozporządzanie tylko połową majątku),

• w zasadzie swoboda dokonywania rozporządzeń na rzecz każdego, z wyjątkami (KN): opiekunowie (od małoletnich czy podopiecznych), lekarze, aptekarze, duchowni

• zastrzeżenie, że swoboda testowania nie może naruszać praw spadkowych osób najbliższych - dziedziców koniecznych (przede wszystkim krewni, później - małżonek)

• system zachowku (ABGB, BGB) - nawiązujący do rzymskiej instytucji części obowiązkowej (pars legitima); osoby uprawnione nie otrzymywały konkretnego udziału w spadku, a jedynie roszczenie do spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej równą wartością do należnej im części obowiązkowej (legitymy)

• spadkobiercy konieczni - wierzycielami dziedzica testamentowego, ten nie był zobowiązany do działu spadku in natura

• wysokość zachowku - połowa części, która przypadałaby w dziedziczeniu ustawowym

• pozbawienie prawa do zachowku (wydziedziczenie) tylko z przyczyn w ustawie wymienionych

• w prawie francuskim - system rezerwy: podział spadku na 2 idealne części: rozporządzalną i rezerwę, spadkodawca mógł swobodnie rozporządzać pierwszą

• dziedzice konieczni - rzeczywistymi spadkobiercami (służyło im prawo o charakterze bezwzględnym do określonej części)

• w prawie rosyjskim podział na dobra rodowe i nabyte (nimi można było swobodnie dysponować)

• dziedziczenie ustawowe - początkowo bardzo szeroki krąg, upośledzona pozycja małżonka i dzieci nieślubnych (KN)

• KN - krewni do XII stopnia komputacji rzymskiej; dopiero w braku - małżonek, dzieci nieślubne uznane, państwo

• ABGB - system parantel, krewni do szóstej linii wg tego systemu; upośledzenie dzieci nieślubnych, małżonka

• w prawie rosyjskim - brak ograniczenia dziedziczenia krewnych co do stopni, dziedziczenie dz. nieślubnych tylko po matce, upośledzenie małżonków

• tendencja do ograniczania kręgu spadkobierców ustawowych, polepszania praw dz. nieślubnych i małżonków

• likwidacja sukcesji jednostkowej na rzecz równego udziału wszystkich spadkobierców; Francja - zakaz substytucji fideikomisarnych (podstawienia powierniczego)

• Napoleon - instytucja majoratów, jako niepodzielnych i niezbywalnych majątków ziemskich - podstawy ekonom. nowej arystokracji

• ABGB - przepisy o fideikomisach familijnych, dziedziczenie w linii męskiej - ale jako „obce ciało” w systemie spadkobrania; ogólne założenie równości praw spadkowych; pozostałe sprawy poza regulacjami kodeksowymi (np. dziedziczenie gospodarstw włościańskich); zagwarantowanie równych udziałów w spadkach - podział spuścizny in natura

• tendencja do ochrony niepodzielności własności - ochrona przed podziałem ziem (reforma KN z 1938)

• reformy - niektóre kraje Rzeszy: dziedziczenie przez jednego spadkobiercę dóbr w specjalnych rejestrach

• BGB - romanistyczne ujęcie; ale instytucja zachowku jako formy ochrony przed podziałami; przepisy umożliwiające zawieszanie na dłuższy czas działów spadkowych

• w Austrii - ustawa ramowa z 1889 - niepodzielne dziedziczenie niektórych gospodarstw rolnych (Tyrol, Karyntia, Czechy)

Instytucje prawa handlowego

• proces wyodrębniania norm należących do obrotu handlowego - prawa handlowego

• prawo handlowe - jako prawo szczególne wobec norm ogólnych prawa cywilnego

• kryteria: podmiotowe (osoba kupca) i przedmiotowe (obrót handlowy) - trzy systemu: podmiotowy, przedmiotowy i mieszany

• najwcześniejszy w systemie kapitalistycznym - system przedmiotowy, utrata korporacyjnego charakteru wraz ze zniesieniem podziałów stanowych; handel - jako każde pośrednictwo w obrocie dóbr; każdy akt - do prawa handlowego; każdy podejmujący czynność - charakter kupca - code de commerce z 1807

• z rozwojem nurtu socjalnego - kryterium podmiotowe - ujęcie prawa handlowego jako prawa właściwego dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi - kodeks handlowy niemiecki z 1897 r.; polski kodeks handlowy z 1934

• system mieszany - kodeks handlowy austriacki z 1862 - podmiotowo-przedmiotowe ujęcie; czynności handlowe niezależne od podmiotu wykonującego oraz takie, które uznawane były za handlowe tylko w przypadku wykonywania przez kupca

• rozwój spółek handlowych, szczególnie spółek akcyjnych - zw. ze skoncentrowanym kapitałem

• nowe znaczenie giełdy jako instytucji, w której dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i towarowymi; ustalanie skali cen i kursów

• prawo wekslowe, regulujące instytucję weksla jako papieru wartościowego zawierającego przyrzeczenie zapłaty ściśle określonej sumy

• prawo czekowe, instytucja czeku - dokumentu zawierającego polecenie zapłaty, środka bezgotówkowego dokonywania operacji pieniężnych

Kierunki myśli cywilistycznej

• pozytywizm prawniczy - nurt klasyczny, dogmatyczny: ograniczenie badań nad prawem do dogmatycznej analizy tekstów, kult litery prawa w oderwaniu od pozaustawowych czynników

• sprowadzenie roli nauki prawa do systematycznej analizy norm prawa pozytywnego

• badanie ogólnych pojęć prawnych przy zastosowaniu metody formalno-dogmatycznej

• szkoła egzegezy, Francja - sucha egzegeza przepisów Kodeksu Napoleona; kodeks cywilny jako zamknięta i kompletna całość dostarczająca rozwiązań dla wszystkich przypadków; kult przepisu prawnego, tworzenie abstrakcyjnych, oderwanych od realiów życia konstrukcji logicznych - szczyty rygoryzmu formalnego; rola sędziego - mechaniczne stosowanie przepisów do stanów faktycznych; wykładnia - uściślanie tekstu drogą operacji logicznych i ustalania zakresu obowiązywania norm kodeksowych

• na gruncie austriackim: F. Zeiller - wyłącznie dogmatyczna analiza norm kodeksowych; bezkrytyczny kult litery prawa

• na gruncie niemieckim: wobec braku ogólnoniemieckiej kodyfikacji - pozytywizm naukowy, rozwijał się na bazie nauki prawa - recypowanego prawa rzymskiego (pandektystyki) - B. Windscheid - jurysprudencja pojęć - skrajny przejaw metody formalno-dogmatycznej

• naturalizm prawniczy - potrzeba nasycenia prawa pozytywnego elementami zaczerpniętymi z nauk społecznych (nawet ścisłych); przeciw metodologicznym podstawom pozytywizmu, metodzie formalno-dogmatycznej i jurysprudencji pojęć

• jurysprudencja interesów - F. Heck; R. Ihnering - twórca jurysprudencji celowościowej; prawo - rola służebna wobec interesów społecznych czy jednostkowych, interesy te określają zarówno treść przepisów prawnych i należytą wykładnię

• prawo nie rozwija się przez mechaniczne tworzenie pojęć, ale jest odbiciem celów jednostkowych lub społecznych; przedmiotem wykładni - nie tylko literalne brzmienie ustawy, ale jej społeczny cel

• nowa metoda interpretacji prawa - teleologiczna, celowościowa

• jurysprudencja interesów - zapełnianie luk w prawie ustalaniem woli ustawodawcy wg kryterium interesów, które legły u podstaw wydania normy

• szkoła wolnego prawa (Francja - szkoła wolnych poszukiwań naukowych) - H. Kantorowicz, F. Geny, E. Huber (Szwarcaria); nieuchronność luk w prawie - ich wypełnianie drogą prawotwórczej działalności sędziego; sąd nie tylko związany prawem pozytywnym, ale może działać w sposób wolny

• francuska szkoła: normy pisane nie odpowiadają porządkowi prawnemu; istniejące luki - zapełniane przez twórczą interwencję sędziego - dokonywaną wg obiektywnych wskazówek nauki i wspomaganych właściwą techniką prawa

HISTORIA PRAWA KARNEGO

Założenia programu kodyfikacji

• szkoła humanitarna

• postulaty reformy - filozofia Oświecenia (Ch. Thomasius), dzieła Monteskiusza, Woltera

• C. Beccaria - 1764: „O przestępstwach i karach” - wykład postulatów humanitaryzmu

Program humanitaryzmu:

• dot. głównie procesu oraz prawa karnego materialnego

• walka z arbitralnością sędziów - samowolą i bezprawiem w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości

• zakaz analogii w prawie karnym - jako pewność prawna jednostki

• ogłoszenie kodyfikacji prawa karnego - określenie wszystkich przestępstw; zupełność kodyfikacji

• zasada formalnej równości wobec prawa karnego - ustawa obowiązywać miała wszystkich jednakowo

• pełna subiektywizacja odpowiedzialności karnej - zerwanie z odpowiedzialnością obiektywną

• indywidualizacja odpowiedzialności - zniesienie odpowiedzialności zbiorowej i przejawów represji karnej wobec niewinnych

• przewartościowanie dóbr chronionych represją karną - m.in. przeciw religii; walka z zabobonami, irracjonalnością; zniesienie karalności czarów i magii; zniesienie karalności samobójstw

• nowe założenia represji karnej i uzasadnienie sensu kary: utylitaryzm - istotą kary osiągnięcie pożytecznych dla społeczeństwa celów: zapobieganie dalszym przestępstwom, praca na rzecz społeczeństwa; najbardziej celowa i użyteczna - kara pozbawienia wolności połączona z obowiązkiem pracy

• niektórzy - kwestionowanie sensu i skuteczności kary śmierci; bardziej dotkliwa - kara ciężkich robót

• żądania zniesienia kar okrutnych, połączonych z męczarnią skazanego: kwalifikowanych kar śmierci czy kar mutylacyjnych

• ekonomia kar - wymierzana tylko w granicach i sposobami nieodzownymi do osiągnięcia skuteczności

• kara - określona ustawowo, współmierna do przestępstwa, relatywna

• o jej skuteczności, sprawiedliwości i użyteczności decyduje szybkość zastosowania oraz nieuchronność

Założenia kodyfikacji

• zasada legalizmu (ustawowości) w prawie karnym - przestępstwem tylko czyn zabroniony pod groźbą kary w ustawie (nullum crimen sine lege)

• zasada formalnej równości wobec prawa karnego

• dążenie do pełnej subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności

• ostateczne usankcjonowanie zasady prawnopublicznego charakteru przestępstwa

• cele i charakter represji: względy utylitaryzmu, racjonalizacji i laicyzacji

• czysto racjonalny charakter przestępstw przeciwko religii, usunięcie z katalogu przestępstw czarów, samobójstwa

• ochrona własności indywidualnej

• tendencja do zniesienia kar okrutnych i hańbiących, ograniczenie stosowania kary śmierci, rozbudowanie systemu kar pozbawienia wolności, opory wobec kary konfiskaty mienia

• technika kodyfikacyjna: część ogólna (ogólne założenia odpow. karnej, przestępstwa i kary) i szczególna; całkowite rozgraniczenie prawa materialnego i procesowego

• odejście od kazuistyki - normy abstrakcyjne, zwięzłe i najbardziej ogólne

• kodeksy epoki feudalnej: kodyfikacja bawarska Maksymiliana, Theresiana

• kodeksy epoki przejściowej: Josephina, Landrecht pruski, kodeksy rosyjskie

• kodeksy epoki konstytucjonalizmu: Code penal i bawarski kodeks z 1813

Źródła prawa karnego

• Francja

• na podstawie Deklaracji PCiO - zasada równości, określenie przestępstwa od strony materialnej i formalnej (zasada legalizmu)

• 1791 - Kodeks karny - dot. głównie zasad wymiaru kary i rodzajów kar; brak kwalifikowanych kar śmierci, kar mutylacyjnych, konfiskaty; główną karą - pozbawienie wolności; kara śmierci utrzymana w wyjątkowych przypadkach

• 1795 - Kodeks o przestępstwach i karach - 646 artykułów, dot. w szczególności reformy procesu

• 1810 - Code penal - wyłącznie przepisy prawa materialnego

• rozdział wstępny i 4 części: 2 o char. ogólnym i 2 o szczególnym

• jasne i precyzyjne sformułowania

• trójpodział przestępstw na: zbrodnie (kary dręczące i hańbiące - kara śmierci, dożywotnie lub czasowe roboty, ciężkie więzienie, deportacja), występki (kary poprawcze - dom poprawy, pozbawienie praw obywatelskich i cywilnych, grzywna), wykroczenia (kary policyjne - grzywna, areszt, orzekane przez sądy policji)

• surowość kar - w celu odstraszenia; powrót do stosowania kar śmierci, przywrócenie konfiskaty majątku, piętnowanie skazanego przez wypalanie znaków na ciele; śmierć cywilna - podlegające zmianom i ograniczeniom w XIX w. i później

• Austria

• 1768 - Theresiana - kodeks karny Marii Teresy; feudalny charakter, na podstawie Caroliny; prawo materialne i formalne; publicznoprawny charakter przestępstwa; wyróżnienie drobnych przestępstw, dochodzonych w postępowaniu cywilnym (prywatnych); kategoria przestępstw mieszanych; podział kar na bardzo ciężkie, ciężkie, lekkie; analogia, wymierzanie kar arbitralnych, uwzględnianie różnic stanowych; wyłącznie odstraszający charakter kary; okrutne, kwalifikowane kary śmierci

• 1786 - Leopoldina - Leopolda II - kodeks karny wydany dla Toskany; pierwszy pod bezpośrednim wpływem Beccarii - skreślenie kary śmierci, kar okrutnych i hańbiących; podstawową - kara pozbawienia wolności

• 1787 - Josephina - Józefa II - dot. prawa materialnego; I - o przestępstwach i karach kryminalnych, II - o przestępstwach i karach politycznych;

• kodeksowe rozróżnienie między przestępstwami ciężkimi i mniejszej wagi

• 264 paragrafy, bez kazuistyki, jasny i prosty język

• formalna definicja przestępstwa - przestępstwem tylko taki czyn, który uznany jest w kodeksie za przestępstwo

• zniesienie arbitralności sądów - stosowanie tylko kar przewidzianych w kodeksie

• bez zróżnicowania odpowiedzialności ze względu na stan społeczny

• subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności

• zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa

• pominięcie przedawnienia

• zniesienie karalności czarów, karalność pojedynków, przestępstwa przeciwko religii - „polityczne”, mniejszej wagi; pozostawienie karalności samobójstw

• zniesienie kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym; podstawowe kary - pozbawienia wolności (z ew. obostrzeniami)

• 1795 - przywrócenie kary śmierci za zdradę główną

• 1796 - (moc od 1797) - Ustawa karna dla Galicji Zachodniej - podstawa dla następnej kodyfikacji

• 1803 - Franciscana Franciszka II

• ścisły podział przestępstw na dwie kategorie: zbrodnie (księga I; karane przez władze sądowe) i ciężkie przestępstwa policyjne (księga II, karane przez władze administracyjne; także przestępstwa z działania lub zaniechania popełnione nieumyślnie, lżejsze uszkodzenia ciała, czyny naruszające dobre obyczaje)

• przywrócenie przedawnienia

• rozszerzenie katalogu przestępstw wobec władzy, samo pojęcie zdrady głównej

• zbrodniami przestępstwa przeciw religii i obyczajowe

• wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa;

• zniesienie kary konfiskaty majątku; złagodzenie kary więzienia

• możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary i przedterminowego zwolnienia z więzienia

• przeróbka w 1852 i ujęcie w formalne ramy kodeksu karnego - usunięcie przepisów z dziedziny procedury; trójpodział przestępstw (francuski)

• Niemcy

• pierwszą pełną kodyfikacją - Landrecht z 1794

• kazuistyka, brak ścisłego odróżnienia norm prawnych od moralno-obycajowych

• nullum crimen sine lege

• dopuszczenie stosowania środków zabezpieczających (np. zamykanie w domach pracy) po odbyciu kary: recydywistów, włóczęgów, żebraków

• utrzymanie karcenia domowego, stanowy charakter przestępstw przeciw czci; ochrona karna honoru stanów uprzywilejowanych

• 1851 - Kodeks karny pruski

• wzorowany na Code penal; trójdzielny podział przestępstw

• nullum crimen sine lege, formalna równość wobec prawa karnego

• ochrona interesów społ.-gosp. posiadaczy - rozbudowanie przepisów z zakresu ochrony praw majątkowych

• przepisy o charakterze absolutystyczno-policyjnym

• Bawaria: 1751 Codex Iuris Criminalis Bavarici Makymiliana II Józefa - rozwój pojęć ogólnych, subiektywizacja odpowiedzialności, udoskonalona technika legislacyjna

• 1813 - kodeks karny Anzelma Feuerbacha - 459 artykułów; część ogólna i szczególna; trójpodział przestępstw (francuski); syntetyczne normy, bez kazuistyki i wątków pozaustawowych, język prawniczy, jednolita terminologia

• A. Feuerbach - klasyczna szkoła prawa karnego; twórca nowoczesnej doktryny penalistycznej - pierwszy: nullum crimen sine lege

• ograniczenie swobody decyzji sędziowskiej - sankcje bezwzględnie oznaczone; rola sędziego - automatyczne wymierzanie kary

• represyjny system kar, kara śmierci, kara więzienia z obostrzeniami, instytucja śmierci cywilnej, kary cielesne - teoria przymusu psychologicznego: samo zagrożenie karą miało odstraszyć od popełnienia przestępstwa

• 1871 - Kodeks karny ogólnoniemiecki - przepisy wstępne i 2 części (ogólna i szczególna)

• ograniczenie i złagodzenie karalności przestępstw przeciw państwu

• ograniczenie kary śmierci, skrócenie maksymalnej wysokości kary więzienia (do 15 lat), warunkowe zwolnienie po 3/4 kary

• ustawodawstwo karne - w ustawach szczególnych

• III Rzesza - rozrost działania prawa karnego, 1935 - dopuszczenie analogii; rozbudowanie systemu środków zabezpieczających i poprawczych; penalizacja życia - wzrost liczby czynów karalnych, zaostrzenie represji karnej; rozbudowanie katalogu czynów karanych śmiercią

• Rosja

• 1767 - Instrukcja Katarzyny II - zbiór zasad dla komisji kodyfikacyjnej prawa karnego (oparta na ideologii Oświecenia, dziełach Monteskiusza, Beccarii) - celem p. karnego: zapobieganie przestępstwom, kara - zło konieczne, wymierzana tylko ze względów i w granicach określonych dobrem ogółu, proporcjonalna, szybka, nieuchronna

• działalność M. Sperańskiego - usystematyzowanie prawa karnego w XV t. Zwodu Praw z 1832

• 1845 - Kodeks Kar Głównych i Poprawczych (moc od 1846) - M. Sperański, D. Błudow, R. Hube (PL)

• 2224 artykuły

• dopuszczenie analogii, szerokie ujęcie zamiaru przestępnego, karalnego udziału w przestępstwie; kilka stopni usiłowania - karalność czynności przygotowawczych, nawet samo „przestępne zamierzenie”

• rozbudowane przestępstwa przeciwko władzy państwowej; rozbudowany katalog przestępstw przeciwko porządkowi publicznemu (wystąpienia robotników i chłopów poddanych)

• podział kar na główne (pozbawienie wszelkich kar, kara śmierci, zesłanie na katorgę, zesłanie na Syberię lub Zakaukazie, niekiedy obostrzane) i poprawcze (zesłanie krótkotrwałe, osadzenie w twierdzy, więzienie, kary cielesne, grzywna)

• stanowy charakter kar

• 1863 - Aleksander II - zniesienie kar cielesnych

• 1864 - ustawa zawierająca przepisy o wykroczeniach przeciw porządkowi publicznemu, obyczajności, własności

• rewizja KKGiP w 1866

• 1903 - projekt kodeksu karnego N.G. Tagancew i I.J. Fojnicki: zwięzły, założenia szkoły klasycznej; trójpodział przestępstw (francuski), nowoczesne ujęcie zasad odpowiedzialności, tendencja do kazuistyki - wprowadzony omyłkowo w 1915 na terenach b. Królestwa PL przez władze okupacyjne

• II Rzeczypospolita

• utrzymana moc kodeksów karnych państw zaborczych (kodeksu karnego austriackiego z 1852, kodeksu karnego niemieckiego z 1871, kodeksu Tagancewa z 1903, ustawy karnej węgierskiej z 1878)

• komisja: J. Makarewicz, W. Makowski, E.S. Rappaport (oraz E. Ettinger, E. Krzymuski, W. Miklaszewski, A. Mogilnicki, F. Nowodworski, W. Prądzyński, Z. Rymowicz)

• 1932 - Kodeks karny, rozporządzenie Prezydenta RP

• jasny, precyzyjny język

• podział na część ogólną i szczególną - podział na zbrodnie (kara więzienia od 5 lat do kary śmierci) i występki; drobniejsze - uregulowane odrębnym prawem o wykroczeniach

• nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori

• formalna równość wobec prawa karnego

• zasada subiektywizmu - odpowiedzialność wyłącznie od strony subiektywnego stosunku sprawcy do czynu; ściśle uzależniona od poczytalności i swobody kierowania wolą; konstrukcja winy - odpowiedzialność za czyny zamierzone i przewidywane; odpowiedzialność warunkowa nieletnich (13-17 lat)

• indywidualizm - odpowiedzialność podżegacza i pomocnika; odpowiedzialność w granicach swego zamiaru; nakaz uwzględniania okoliczności mających wpływ na wymiar kary

• zasada humanitaryzmu - kara w granicach i środkami niezbędnymi dla uzyskania przewidzianych celów; kara śmierci jako środek wyjątkowy (w 5 przypadkach); w stosunku do nieletnich - kary poprawcze z możliwością zamiany na środki wychowawcze

• nadzwyczajne złagodzenie kary, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie, rehabilitacja ustawowa i sędziowska, zatarcie skazania

• zasada środków zabezpieczających - izolowanie pewnych kategorii przestępców w specjalnych zakładach po odbyciu kary (nieodpowiedzialnych z powodu choroby psychicznej, alkoholików, narkomanów, recydywistów)

• Anglia

• nie doszło do skodyfikowania prawa karnego

• J. Bentham - program przebudowy prawa karnego z punktu widzenia użyteczności jednostkowej i społecznej

• ustawodawstwo - dot. zmian systemu karania; nieliczne zmiany w katalogu przestępstw; skłonność do kazuistyki; ujmowanie zjawisk prawnych od strony konkretnych rozwiązań w celach praktycznych

• „ustawy Roberta Peela” - przestępstwa przeciwko osobie -1828, fałszowania monet - 1832 etc.

• akty konsolidacyjne - z 1861: regulacja przestępstwa kradzieży, uszkodzenia cudzego mienia, fałszerstwa, fałszowania monet, przestępstwa przeciwko osobie

• zniesienie kary deportacji do koloni - przymusowe roboty karne; system progresywnego odbywania kary; warunkowe zwolnienie od kary; system probacji

• ustawy odnoszące się do poszczególnych rodzajów przestępstw (o alkoholikach, włóczęgostwie, ochronie dzieci, zwalczaniu handlu kobietami, kuplerstwa i sutenerstwa, o krzywoprzysięstwie, o fałszerstwie, krzadzieży)

Charakterystyka prawa karnego XIX i XX wieku

Obowiązywanie ustawy karnej

• postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu w dziedzinie karnej - zupełność formalna

• zupełność pod względem treści - materialna;

• legalizm

• powszechność obowiązywania ustawy karnej; stosowanie jednakowych zasad

• zasada formalnej równości - likwidowanie pozostałości feudalnych różnic stanowych

• nierówność faktyczna

• zasada, że przestępstwem jest czyn zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia - zasada, że ustawa karna nie działa wstecz (lex retro non agit) - odstępstwa: pierwszeństwo ustawy nowej do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie, gdy jest względniejsza dla sprawcy lub nie uznaje już danego czynu za przestępstwo

• formalna definicja przestępstwa, dominująca w ustawodawstwie

• w dobie Oświecenia - ujmowanie przestępstwa za pomocą pewnych kryteriów materialnych (przez wymienianie rodzaju zamachów, które powinny być uznane za przestępstw i wywoływać reakcję karną państwa); elementy materialne w Theresianie i Landrechcie

• u schyłku XIX wieku - odwrót od formalnej konstrukcji przestępstwa w kierunku pojęć bezprawia materialnego; rezygnacja z badań samego przestępstwa; przedmiotem zainteresowania - nie czyn, a osoba przestępstwa

• dwa elementy decydujące o przestępności danego zachowania ludzkiego: obiektywny (fakt, czy dany czyn był zabroniony - jego bezprawność) i subiektywny (wewnętrzny stosunek sprawcy do czynu - zawinienie)

• utrwalenie pojęcia publicznoprawnego charakteru przestępstwa - każde przestępstwo wyrazem nieposłuszeństwa - odpowiedź ze strony państwa w postaci represji karnej; czyn rodził po stronie państwa prawo karne podmiotowe - tytuł do ukarania)

• przestępstwa dochodzone w innym trybie niż publicznoskargowym, zależnym od inicjatywy osoby prywatnej - obraza, drobne kradzieże domowe, niektóre przestępstwa obyczajowe - dochodzone z oskarżenia prywatnego (samej osobie pokrzywdzonej jako oskarżycielowi pozostawiona decyzja co do wniesienia, popierania przed sądem czy wycofania skargi), ścigane z upoważnienia pokrzywdzonego, ścigane na wniosek danej osoby (droga pośrednia między publiczno- i prywatnoskargowym trybem postępowania; pokrzywdzony - prawo inicjatywy, z chwilą wszczęcia postępowania inicjatywę przejmowało państwo)

• podstawowy podział przestępstw: ze względu na rodzaj i wysokość sankcji karnej -wg stopnia natężenia reakcji społ.: model francuski: zbrodnie, występki, wykroczenia, zależnie od rodzaju i wysokości kar - w kodeksie niemieckim (1871), kodeksie rosyjskim (1903),

• dwupodział - kategoria wykroczeń poza kodeksem: polski kodeks karny (1932)

Subiektywne przesłanki odpowiedzialności - wina

• zasada subiektywizmu - uzależnienie odpowiedzialności od subiektywnego stosunku sprawcy do czynu, od indywidualnej winy - nullum crimen sine culpa

• podstawowy: podział na winę umyślną i nieumyślną

Wina umyślna

• wyrażana w różnych postaciach złego zamiaru - cechy świadomości i woli, oba czynniki skierowane na osiągnięcie skutku przestępnego

• zawsze - gdy sprawca działał w zamiarze popełnienia czynu przestępnego - zamiar mógł wyrażać się w postaci bezpośredniej chęci popełnienia czynu zabronionego lub w przewidywaniu możliwości jego popełnienia i godzenia się na to

• zamiar bezpośredni (dolus directus)

• zamiar ewentualny (dolus eventualis) - gdy świadomość sprawcy i jego wola nie są nastawione bezpośrednio na popełnienie przestępstwa, ale przewiduje on możliwość i godzi się z ewentualnością jego popełnienia

• zamiar pośredni (dolus indirectus) - zasada, że sprawcy działający w złym zamiarze przypisuje się wszystkie, nawet niezamierzone następstwa czynu; wola sprawcy skierowana na osiągnięcie skutku mniej przestępnego

• inne: dolus praemeditatus (po namyśle co do celu i sposobu urzeczywistnienia), dolus repentinus (pod wpływem nagłego impulsu), dolus generalis (skierowany na osiągnięcie skutku przestępnego ogólnie tylko określonego), dolus alternativus (zamiar skierowany zamiennie na różne rodzaje skutku przestępnego)

Wina nieumyślna

• gdy sprawca działał bez złego zamiaru, mając świadomość, że działanie jego wywoła skutek przestępny - bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie lub w ogóle nie miał świadomości przestępności skutków działania (choć mógł i powinien wiedzę takową posiadać)

• lekkomyślność (luxuria) - wina nieumyślna, świadoma - sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, ale przypuszcza lekkomyślnie, że go uniknie

• niedbalstwo (negligentia) - wina nieumyślna, nieświadoma - nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć mógł i powinien to przewidzieć

• w systemie angielskim: wyróżnienie form winy: zamiar, lekkomyślność, niedbalstwo - płynne granice, interpretacja - umowna; operowanie domniemaniem złego zamiaru

• koncepcja oparta na odpowiedzialności obiektywnej

Czynniki wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność

• poczytalność (zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania i należytego nimi kierowania) - niepoczytalność czynnikiem wyłączającym

• niepoczytalność z przyczyn psychicznych: badana metodą biologiczno-psychiatryczną (racje medyczne - typy schorzeń: obłąkanie, demencja, niedorozwój, choroba psychiczna), metodą psychologiczną (tylko następstwa psychologiczne nienormalności) lub metodą mieszaną (psychiatryczno-psychologiczną - KK z 1932)

• poczytalność uzależniona od stopnia dojrzałości psychicznej, nabywanej z wiekiem

• okolicznością wyłączającą winę - nieletniość (nie uświadamia sobie z pełni znaczenia swoich czynów, nie ma dostatecznie rozwiniętej woli) - konieczność stosowania innych środków karnych (zmierzających do wychowania i poprawy)

• system trzech okresów: okres dzieciństwa - bezwarunkowa odpowiedzialność; niedojrzałość - odpowiedzialność warunkowa, o ile działał z rozeznaniem (miał możliwość rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swym postępowaniem); dojrzałość - pełna odpowiedzialność, bezwarunkowa (kodeksy: niemieckie, rosyjski z 1903, polski z 1932

• nieletni, jeżeli nie działali z rozeznaniem - środki wychowawcze; z rozeznaniem - łagodniejsze kary bądź specyficzne środki poprawcze

• system pośredni trzech okresów - (kodeks austriacki) - w fazie środkowej sprawca podlegał odpowiedzialności bezwarunkowej, ale częściowej

• system dwóch okresów - (francuski Code penal) - do 16 roku życia nieletni odpowiada warunkowo, o ile działał z rozeznaniem; zreformowane w 1912 w kierunku trzech okresów

Kara

• twórca nowożytnej teorii kary - H. Grocjusz: oparcie na dwóch podstawach - słuszności i użyteczności - bezwzględność kary opartej tylko na pierwszym uzasadnieniu, absolutny charakter, cel sam w sobie; kara użyteczna - względny charakter, uzależniony od celów

• z tego rozdziału - teorie kar bezwzględnych i względnych

• teorie bezwzględne: z teorii odwetu moralnego Kanta (kara z kategorycznego nakazu bezwzględnej powinności) oraz teorii odwetu dialektycznego Hegla (związek pomiędzy przestępstwem a karą z logiki: przestępstwo - negacją prawa; kara jako negacja bezprawia)

• teorie utylitarne, względne: celem kary - zapobieganie nowym przestępstwom; teoria odstraszenia (K. Filangieri), teoria przymusu psychologicznego (A. Feuerbach), teoria zapobieżenia (ogólnego i szczególnego: zagrożenie - jako narzędzie prewencji ogólnej; wykonanie - środkiem prewencji szczególnej; J. Bentham)

• kary na interesie przestępcy - teoria poprawy (sprawiedliwa kara - zdolna doprowadzić do odrodzenia moralnego przestępcy i wyrobienia w nim potrzeby poszanowania porządku prawnego)

• teorie mieszane - połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi (E. Krzymuski)

System kar

• podział stopnia surowości z przyjętego podziału przestępstw

• podział kar wg stopnia samodzielności: zasadnicze (właściwy środek represji karnej, wymierzane samoistnie) i dodatkowe (nie mogły być wymierzane samoistnie, tylko w połączeniu z karą zasadniczą) - operowanie w kodeksach karami ściśle oznaczonymi

• wymierzanie dodatkowych dolegliwości zw. z represją karną - z mocy ustawy w postaci skutków skazania

• równość w zakresie karania

• stosowanie kar indywidualnych, w zależności od czynników określających status osoby ukaranego

• podział ze względu charakteru dobra, które dotknięte było karą:

• kara śmierci - ograniczana, niekiedy całkowicie zniesiona; z reguły o charakterze środka alternatywnego, nie stosowana wobec przestępców młodocianych, wobec kobiet, starców; usunięcie pozostałości kwalifikowanych kar śmierci

• kary cielesne - kaleczące (mutylacyjne) - usunięte z kodeksów (piętnowanie wyjątkiem), zwykłe (chłosta) - do poł. XIX wieku

• kara pozbawienia wolności - podstawowy środek represji karnej; kara więzienia - jako samoistny środek karny ukrócający dobra prawnego - wolności jednostki

• prototypy zakładów karnych - angielskie i holenderskie zakłady domy pracy

• celem - poprawa przestępcy, „leczenie” środkami oddziaływania religijnego

• twórcą nowożytnego programu więziennictwa - J. Howard

• system pensylwański - najskuteczniejszym środkiem uszlachetnienia moralnego więźniów - odcięcie od wszelkich wpływów: pełne osamotnienie - więzienie budowane sposobem celkowym, izolującym skazanych

• system auburnski (system odosobnienia) - dopuszczał wspólną pracę więźniów w całkowitym milczeniu

• system progresywny - podział więźniów zależnie od wysokości kary, wieku, cech indywidualnych; stopniowe przechodzenie więźniów od odosobnienia, przez wspólną pracę do pobytu w więzieniu o reżimie półwolnościowym

• system klasyfikacyjny - dzielący więźniów na klasy w zależności od dobrego sprawowania

• kara deportacji do kolonii, w Rosji - zesłanie na katorgę lub osiedlenie się

• kary majątkowe - zaprzeczające prawnonaturalnym hasłom nienaruszalności własności prywatnej, sprzeczne z zasadą równości (jako niewspółmierna dolegliwość dla bogatych i biednych); po pierwotnym usunięciu - idee nawrotu stosowania kar pieniężnych jako elastycznych i korzystnych finansowo dla państwa

• z reguły karę grzywny można było zamienić na karę pozbawienia wolności

• kara utraty praw - w skrajnej postaci charakter śmierci cywilnej (pozbawienie jednostki wszelkich praw stanu)

• nabrała charakteru środka dodatkowego - utrata praw publicznych, obywatelskich, honorowych, niektórych cywilnych (praw rodzicielskich) czy prawa wykonywania zawodu + nagana sędziowska, obowiązek wystąpienia z prośbą o przebaczenie, ogłoszenie wyroku skazującego w pismach - kary na czci

Środki zabezpieczające

• teoria środków zabezpieczających - kara nie jest wystarczającym sposobem zabezpieczenia społeczeństwa, nie wpływa ona na zahamowanie przestępczości

• ścisły determinizm - całkowita zależność woli człowieka i jego działania od czynników biologicznych i społecznych - odrzucenie winy i kary: prawo miał zajmować się sposobami zabezpieczenia społeczeństwa w zależności od stopnia zagrożenia

• przepisy mające na celu izolację jednostek niebezpiecznych i niepożądanych dla społeczeństwa

• systemem objęci mieli być sprawcy niepoczytalni oraz niepoprawni; osoby, których tryb życia lub nałogi są społecznie niepożądane i niebezpieczne

• środki lecznicze - wobec sprawców psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów

• środki poprawczo-zabezpieczające - zamknięcie w domach pracy przymusowej, zakładach dla niepoprawnych + represje o charakterze kary dodatkowej (odebranie praw rodzicielskich, prawa wykonywania zszawodu, przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi) - stosowane poprzez przedłużanie okresu odbywania kary (system norweski) bądź umieszczania pewnych kategorii przestępców od razu w zakładach ochronnych (szwajcarski) lub poprzez połączenie kary ze środkiem ochronnym

Główne kierunki doktryny

• szkoła klasyczna - przejęcie idei humanitarystów, ujmowanie w postaci abstrakcyjnych konstrukcji prawnych, w oderwaniu od realiów życia społecznego

• formalne opracowanie równości wobec prawa i zasady legalizmu

• formalna definicja przestępstwa - jako zjawisko prawne - jest to przekroczenie abstrakcyjnej normy prawnej; abstrahowanie od społecznych elementów (materialnych)

• abstrakcyjny charakter teorii odpowiedzialności karnej - podstawa: wina jednostki, obdarzonej niczym nieskrępowaną wolą

• teorie bezwzględne kary - sprawiedliwy odwet, funkcje prewencyjne

• badanie norm z pomijaniem czynników pozanormatywnych

• kierunek normatywny - kontynuacja szkoły klasycznej - ustawa jako samodzielny, realny twór, istniejący niezależnie od wszelkich czynników pozaprawnych; analiza metodami formalno-dogmatycznymi

• szkoła antropologiczna - C. Lombroso: skłonność do przestępstwa jako wrodzona cecha natury ludzkiej, od czasów pierwotnych, hamowana rozwojem cywilizacji i kultury

• ludzie rodzą się obarczeni instynktem zbrodni - wyróżnia ich szczególna budowa ciała (deformacja czaszki, niskie czoło, mańkuctwo) - wykrywanie i unieszkodliwianie za pomocą pomiarów antropologicznych

• szkoła socjologiczna - F. Liszt, A. Prinz, G. A. van Hamel - odejście od formalizmu szkoły klasycznej; odrzucenie skrajnie biologicznego punktu szkoły antropologicznej

• przestępstwo - jako zjawisko społeczne; podstawowym zadaniem nauki - jakie czynniki rodzą przestępstwo i jakimi środkami należy je zwalczać

• przestępstwo - nie tyle z indywidualnych cech, ile ze społecznych warunków egzystencji; nie jako przejaw woli jednostki, ale nieuniknione następstwo uwarunkowań społ., rezultat oddziaływania środowiska o kryminogennym charakterze

• kara - nie jako sprawiedliwa odpłata, ale pełniła funkcje ochronne lub celowe; główny cel - ochrona społeczeństwa - stąd system środków zabezpieczających

• F. von Liszt - uznawany za twórcę nowoczesnej polityki kryminalnej; w PL: J. Makarewicz, W. Makowski, B. Wróblewski, E. Rappaport

• szkoła socjalistyczna - przestępczość jako wytwór istniejących stosunków społ.-gospodarczych; produkt kapitalistycznej organizacji społeczeństwa, kapitalistycznej gospodarki - reformy nieskuteczne dopóki nie ulegnie zmianie cały istniejący porządek

HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

Proces cywilny

Austria

• 1781 - Powszechna Ordynacja Sądowa Józefa II

• 1796 - Powszechna Ordynacja Sądowa dla Galicji Zachodniej

• oparte na wzorach niemieckich - idee prawa natury, polityki oświeconego absolutyzmu

• wymiana pism procesowych, zachowanie ścisłego formalizmu, zasada sporności (kontradyktoryjności), przezorności (ewentualności)

• utrzymanie systemu dowodów formalnych

• zasada wolnej rozprawy stron - całkowita swoboda stron nad materią i przebiegiem procesu; drobiazgowość

• wniesienie pisemnej skargi - początek postępowania - wysłanie przez sąd pozwanemu (wyznaczenie terminu ekscepcji), replika, duplika; termin złożenia akt - na ich podstawie sąd wydawał niepubliczny i nieumotywowany wyrok stanowczy lub przedstanowczy (postanowienie o dopuszczeniu dowodów)

• środki dowodowe: przyznanie, dokumenty, świadkowie, opinia znawców, przysięga

• w sprawach drobnych - postępowanie ustne

• 1873 (J. Glaser) - w sprawach drobiazgowych: jawność, ustność, zasada bezpośredniości, zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd

• 1895 - procedura cywilna „kleinowska” (F. Klein):

• zasada pisemności, ustności, jawności, bezpośredniości postępowania

• kontradyktoryjność uzupełniana zasadą instrukcyjną

• zasada swobodnej oceny dowodów

• proces cywilny -jako funkcja społeczna

• wniesienie skargi - doręczenie pozwanemu - wyznaczenie terminu I rozprawy - na niej próba pojednania, rozstrzyganie zarzutów procesowych (ekscepcji) i ew. wydanie wyroku (w razie uznania skargi lub zrzeczenia się przez powoda) - kolejny termin (złożenie pisemnej odpowiedzi na skargę) - rozprawa główna: sąd mógł żądać wyjaśnień w celu ustalenia okoliczności, osobistego stawiennictwa, zarządzać ekspertyzy, przesłuchania świadków, przedłożenie dokumentów; koncentracja materiału procesowego (możliwość odrzucania twierdzeń i dowodów przytaczanych w celu przewlekania procesu, grzywna za pieniactwo)

Niemcy

• 1793 - Powszechna Ordynacja Sądowa dla Państw Pruskich

• skasowanie instytucji adwokatury (w to miejsce - urzędnicy sądowi w charakterze asystentów stron)

• zniesienie zasady kontradyktoryjności (wolnej rozprawy stron) - zasada śledcza - sędzia z urzędu mógł dochodzić okoliczności sprawy (nawet wbrew stanowisku stron)

• 2 stadia: instrukcji procesu (postępowanie ze stronami, przesłuchania, wyjaśnianie luk, sprzeczności w zeznaniach i oświadczeniach) i wyrokowania (wydanie orzeczenia na podstawie referatu sędziego prowadzącego instrukcję)

• 1877 - niemiecka procedura cywilna

• zasada ustności i kontradyktoryjności

• sąd przy orzekaniu opierać mógł się jedynie na materiale przedstawionym w formie ustnej

• zasada autonomii stron w procesie - wyłączna inicjatywa stron w zakresie dysponowania materiałem procesowym

• wyrok na podstawie dowodów dostarczonych przez strony

• w sprawach małżeńskich, o ubezwłasnowolnienie, ustalenie ojcostwa - zasada oficjalności i inicjatywy sądu

• zniesienie ścisłego podziału na stadia: I posiedzenie (ekscepcje) - postępowanie przygotowawcze (w sprawach zawiłych) - rozprawa główna: jawna, ustna

• zasada przeprowadzania dowodu przez sam skład orzekający

• zasada swobodnej oceny dowodów

• adwokaci - zastępujący strony przed sądami kolegialnymi

• środki przeciw wyrokowi: odwołanie (dot. ustalenia faktycznego, jak i podstawy prawnej), rewizja (do sądów apelacyjnych - dot. przyjętej w orzeczeniu podstawy prawnej)

Francja

• 1806 - Code de procedure, na podstawie ordonansu z 1667

• zasada równości stron, kontradyktoryjności, dyspozycyjności, koncentracji materiału procesowego, ustności, swobodnej oceny dowodów, formalizmu

• wytoczenie powództwa - konieczność poprzedzenia próbą pojednania (sędzia pokoju) - wytoczenie za pośrednictwem pełnomocnika sądowego, pozwany - również dobierał pełnomocnika - ustne lub pisemne pertraktacje pełnomocników - wniosek jednego z nich o wpis na wokandę - I posiedzenie: zgłaszanie konkluzji (wniosków i zarzutów) - kolejne: ustne debaty z udziałem stron lub adwokatów; materiał dow. dostarczany przez strony, sąd miał w pewnym zakresie inicjatywę własną (uzupełnienie, przesłuchanie stron, ekspertyzy); postępowanie dowodowe - prowadzone przez delegowanego sędziego

• ocena dowodów - wg swobodnego przekonania;

• wyrok na podstawie materiałów w formie krótkiej sentencji; motywy - sporządzane później, na wniosek strony

• w przypadku nieustanowienia obrońcy lub niestawiennictwa - wyrok zaoczny (przeciw niemu opozycja)

• środki odwoławcze: apelacja (zwyczajny, wg zasad I instancji), nadzwyczajne: opozycja trzeciego (zaskarżenie wyroku przez osobę, która nie brała udziału w postępowaniu, o ile wyrok naruszał jej prawa), restytucja (zaskarżenie wyroku ostatecznego, żądanie wznowienia postępowania - zarzut naruszenia ustawy lub błędnego ustalenia faktów); kasacja - uregulowana poza kodeksem

Rosja

• w t. X cz. II Zwodu Praw z 1832 - postępowanie tajne, pisemne, wyrokowanie bez styczności ze stronami na podstawie streszczenia pism procesowych dokonywanego przez kancelarię sądową

• wg legalnej teorii dowodowej - sąd mógł z własnej inicjatywy zbierać informacje dot. sprawy

• 1864 - procedura cywilna w ramach ustaw sądowych - XVI tom Zwodu Praw

• zasada kontradyktoryjności, elementy instrukcyjności (sąd mógł zadawać pytania stronom i wskazywać potrzebę uzupełnienia materiału dowodowego)

• zasada ustności połączona z pisemnością

• zasada publiczności i bezpośredniości - wprowadzenie wymogu przeprowadzania dowodów i przesłuchiwania świadków na posiedzeniu publicznym

• wniesienie pozwu - doręczenie pozwanemu (zgłoszenie zarzutów, zgromadzenie dowodów na I rozprawę) - rozprawa jawna, ustna

• dowód ze świadków, przesłuchania okolicznych mieszkańców, dokumentów, z przysięgi (za zgodą obu stron)

• wyrokowanie na podstawie swobodnej oceny dowodów

• środki odwoławcze: apelacja (merytoryczne rozpatrywanie sprawy przez sąd wyższej instancji), skarga kasacyjna (od wyroków sądów apelacyjnych - widoma obraza prawa materialnego lub formalnego)

II Rzeczypospolita

• prace unifikacyjne, kodyfikacyjne, z udziałem Tow. Prawniczego (Kraków) - K. Fierich

• Komisja Kodyfikacyjna, sekcja postępowania cywilnego: K. Fierich, J.J. Litauer, M. Allerhand, T. Dziurzyńki, S. Gołąb, A. Parczewski, K. Stefka

• 1930 - kodeks postępowania cywilnego - rozporządzenie Prezydenta RP (moc od 1933)

• koncepcje indywidualistyczno-liberalne: celem prawa procesowego - ochrona interesów prywatnych, procesowe gwarancje autonomii jednostki w dziedzinie praw podmiotowych

• zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) - materialnej (możność dysponowania przedmiotem procesu) i formalnej (dysponowanie środkami walki procesowej)

• zasada równości stron - równe prawa uczestników procesu; strony korzystały z jednakowych możliwości w zakresie przedstawiania twierdzeń, sąd musiał wysłuchać drugiej strony - jedynie gwarancje formalne: stąd instytucja prawa ubogich - zwolnienie od kosztów sądowych osób pozbawionych środków materialnych

• zasada kontradyktoryjności (sporności) - przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego - do samych stron; sąd biernym widzem walki procesowej - jedynie ocena przedstawionego materiału

• el. zasady instrukcyjnej - materialne kierownictwo procesu przez sąd - czynny udział w wyjaśnianiu okoliczności sprawy (wyjaśnienia, przedstawienie dowodów na poparcie twierdzeń, dopuszczanie dowodów niepowołanych przez strony, przesłuchiwanie świadków); odróżnienie instrukcyjności od zasady oficjalno-śledczej (dochodzenie i ustalanie przez sąd okoliczności faktycznych wszelkimi dostępnymi środkami)

• sędzia miał dążyć do poznania rzeczywistego stanu rzeczy, ustalenia prawdy obiektywnej (materialnej) - nałożono na niego obowiązek wyjaśniania wszystkich punktów spornych sprawy

• zasada swobodnej oceny dowodów - o wiarygodności i wadze materiału dowodowego decyduje przekonanie sędziowskie

• w praktyce dominująca zasada prawdy formalnej (prawniczej) - sąd dokonywał ustaleń na podstawie danych podawanych przez strony za prawdziwe, bez sprawdzania z rzeczywistym stanem rzeczy

• zasada jawności, ustności rozprawy, bezpośredniości (orzekanie na podstawie wiadomości z pierwszego źródła i osobistego kontaktu z materiałem dowodowym)

• koncentracja materiału procesowego - skupianie materiału faktycznego w celu wyjaśnienia okoliczności sprawy w ramach jednego posiedzenia

• kierownictwo formalne procesu przez sąd - dbałość o legalność i prawidłowość czynności procesowych

• wyłączna inicjatywa sądu w zakresie toku postępowania

Tendencje rozwojowe:

• zagwarantowanie pełnej kontradyktoryjności; jawności, ustności, bezpośredniości, swobodnej oceny dowodów - jako środki zabezpieczające możliwie bezstronny i bezpośredni kontakt składu orzekającego ze stronami i materiałem dowodowym

• idee liberalizmu i indywidualizmu - postępowanie służyło wyłącznie realizowaniu przez jednostki ich indywidualnych praw prywatnych; autonomia jednostki - od jej woli urzeczywistnienie praw podmiotowych

• zasada dyspozycyjności

• zasada równouprawnienia stron

• prawda formalna, prawnicza, mimo wysiłków w kierunku odkrywania prawdy obiektywnej

• przewlekłość, wysokie koszty

• hasła socjalizacji: proces - funkcje społeczne: zasada instrukcyjności (niekiedy nawet oficjalno-śledcza), zjawisko publicyzacji procesu cywilnego (podporządkowanie względom interesu ogólnego, państwowego)

Proces karny

• reforma oświeceniowa: krytyka inkwizycyjnego postępowania dowodowego - postulat zniesienia tortur (najwcześniej w Prusach, Austrii, Polsce)

• celem postępowania - dochodzenie do prawdy obiektywnej, materialnej

• zakwestionowanie przez humanitarystów legalnej teorii dowodowej

• wzorowanie na instytucjach angielskich

• instytucja przysięgłych - ze świadków oskarżających w sędziów wyrokujących, niezawisłych w swych orzeczeniach

• skargowy charakter - na podstawie skargi popularnej (sądowej lub policyjnej)

• postępowanie w trybie skargowym, przyznanie oskarżonemu równych praw procesowych - gwarancje nietykalności osobistej jednostki; reguły, w jakich miało odbywać się aresztowanie, zapobieganie przetrzymywaniu w więzieniach - oddanie pod sąd w najkrótszych terminach

• prawa oskarżonego: gwarancje przeciw samowolnemu uwięzieniu, prawo do obrony, zapewnienie ochrony prawnej, traktowanie jako niewinnego do momentu udowodnienia winy - domniemanie niewinności

Francja

• na podstawie DPCiO - zasada domniemania niewinności; oskarżony jako podmiot postępowania

• dekrety Konstytuanty z 1793 - jawność, prawo do obrony z prawem do wyboru obrońcy; ustność, swobodna ocena dowodów

• wprowadzenie udziału przysięgłych: ława oskarżająca (8) i orzekająca (12)

• 1795 - Kodeks o przestępstwach i karach - 3 stadia procesu: śledztwo wstępne (z urzędu, w sposób tajny i pisemny), postawienie w stan oskarżenia, rozprawa właściwa (ustna, jawna, kontradyktoryjność)

• 1808 - Kodeks postępowania karnego - 646 artykuły, 2 księgi: I (dot. dochodzenia wstępnego), II (kwestie wyrokowania i wymiaru kary)

• proces mieszany w sprawach karnych; odróżnienie postępowania wstępnego (zgodnie z zasadami procesu inkwizycyjnego - tajne, bez obrońcy, czynności podzielone między prokuratora - inicjatywa ścigania i wszczęcia śledztwa, oraz - sędziego śledczego - prowadzenie śledztwa w wypadku podejrzenia o zbrodnię) i głównego

• rozdział funkcji ścigania, śledztwa, sądzenia - każda w innych rękach

• na zasadach procesu skargowego, jawności, ustności, swobodnej oceny dowodów, kontradyktoryjności

• oskarżony stroną w procesie

• zmiany: nadanie postępowaniu wstępnemu cech skargowości (udział obrońcy, wgląd do akt)

Austria

• 1768 - Theresiana Marii Teresy; całkowite oparcie na procesie inkwizycyjnym

• 1776 - zniesienie tortur

• 1788 - ordynacja procesowa Józefa II

• w pełni proces inkwizycyjny; zasada tajności, pisemności, pośredniości

• oskarżony - przedmiotem postępowania, bez prawa obrony

• legalna teoria dowodowa - pozytywna teoria dowodów formalnych: sędzia musiał wydać wyrok skazujący, jeżeli przeciwko oskarżonemu przemawiała określona ilość i jakość dowodów

• nowe sposoby przymuszania: kary za nieposłuszeństwo (chłosta, post) - za odmowę zeznań lub zeznania kłamliwe;

• kary nadzwyczajne - rodzaj kar z podejrzenia - przy niewystarczającej ilości zebranych dowodów

• uwolnienie z instancji - z jednoczesnym pozostawieniem w podejrzeniu

• 1796 - ustawa karna zachodniogalicyjska - jako podstawa dla Franciscany

• 1803 - Franciscana - połączenie przepisów postępowania karnego z prawem materialnym

• proces inkwizycyjny, oskarżony - przedmiotem postępowania, bez prawa do obrony

• negatywna teoria dowodowa - w braku określonej liczby dowodów nie mogło nastąpić skazanie

• przyznanie - choć dowód najlepszy - miał być rozpatrywane na podstawie całokształtu okoliczności sprawy

• zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ściślejszą

• wymóg, by wyrok wydany był przez kolegium sędziowskie

• ograniczone środki odwoławcze od wyroku - rekurs; nie można było zaostrzyć kary przy odwołaniu

• 1850 - ustawa o postępowaniu karnym - wzorowana na procedurze francuskiej

• proces mieszany, zasada skargowości, ustności, jawności, swobodnej oceny dowodów

• 1873 - nowa procedura karna „glaserowska” - J. Glaser; 494 paragrafy

• regulowała prócz zasad organizacji i właściwości sądów - organizację prokuratury - na wzór francuski

• proces mieszany, dochodzenie z urzędu (z wyjątkiem prywatnoskargowych i ściganych z upoważnienia - na wniosek)

• zasady inkwizycyjne w śledztwie wstępnym (z urzędu, tajne)

• rozprawa główna - wg zasady skargowości

• równa pozycja stron procesowych, rozprawa jawna, ustna

• swoboda oceny dowodów

• kierownicze stanowisko sędziego; możność gromadzenia materiału dowodowego z urzędu

• środki odwoławcze: zwyczajne: zażalenie nieważności, odwołanie (apelacja), nadzwyczajne: prośba o wznowienie i rewizję nadzwyczajną

Niemcy

• 1805 - Pruska ordynacja kryminalna

• 638 paragrafów

• na zasadach procesu inkwizycyjnego - zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ścisłą

• formy przesłuchiwania podsądnego: badanie sumaryczne, wg z góry ułożonych pytań, ostateczne przesłuchanie

• pozytywna teoria dowodowa; samo przyznanie się, wymuszane karami za nieposłuszeństwo, nie zwalniało od dalszego poszukiwania dowodów winy

• pełny dowód - kara zwyczajna; część dowodu - kara z podejrzenia

• tymczasowe uniewinnienie - oddanie pod dozór policyjny

• udział obrońcy w procesie - udział ograniczony do przedstawiania sądowi na piśmie argumentów i okoliczności korzystnych dla oskarżonego

• możność odwołania się od wyroku, prośba o darowanie lub złagodzenie kary

• zmiany: udział oskarżyciela publicznego (prokuratora), jawna i publiczna rozprawa, zniesienie form stosowania przymusu, rozszerzenie zakresu środków odwoławczych - 1810 - kasacja od wyroków ostatecznych

• 1849, 1852 - reformy na wzór francuski

• 1877 - ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej (moc od 1879) - 506 paragrafów, zasady procesu zreformowanego, nawiązujące do modelu francuskiego, ale z rozszerzeniem zasady skargowości

• podział na 3 stadia: postępowanie wstępne (dochodzenie przygotowawcze i śledztwo wstępne), postępowanie przejściowe (przygotowania do rozprawy), postępowanie główne (sama rozprawa)

• ściganie przestępstw - do prokuratury (na wzór francuski)

• prokurator - na zasadzie legalności - o ile zachodziły przewidziane w prawie warunki do wystąpienia z oskarżeniem

• wyjątkowo - zaniechanie oskarżenia (oportunizm)

• jawność wewnętrzna w toku śledztwa - udział obrońcy

• rozprawa - pełna skargowość; równość stron procesowych

• jawna, ustna, nieprzerwanie w tym samym składzie

• zmierzanie do wykrycia prawdy materialnej - swobodna ocena dowodów

• odwołanie (przeciwko wyrokom ławniczym) i rewizja (przeciwko wyrokom sądów krajowych, sądów przysięgłych - podstawą naruszenie ustawy)

Rosja

• 1832 - t. XV cz. II Zwodu Praw

• proces inkwizycyjny

• 1802 - zniesienie tortur; obowiązek sądu wyższej instancji zapytywania, w jaki sposób zmuszany był do udzielenia oznaczonych odpowiedzi

• 1864 - Ustawa postępowania karnego - wstęp ogólny i 3 księgi

• proces zreformowany, z dużymi koncesjami na rzecz zasady śledczej

• stadia postępowania: dochodzenie wstępne (władze policyjne), śledztwo wstępne (w sprawach większej wagi), oddanie pod oskarżenie, rozprawa główna

• rozprawa ustna, jawna, równouprawnienie stron, ważna rola przyznania się do winy

• następnie wywody stron - sporządzenie na piśmie pytań stawianych sędziom co do faktu przestępstwa i winy oskarżonego na podstawie akt i wyników rozprawy

• środki przeciw wyrokowi: odwołanie (apelacja) od wyroków bez udziału przysięgłych; zażalenie nieważności w trybie kasacji od wyroków sądów przysięgłych apelacyjnych

II Rzeczypospolita

• 1928 - Kodeks postępowania karnego (moc od 1929) - rozporządzenie Prezydenta RP; E. Krzymuski, A. Mogilnicki, J. Rymowicz

• tendencje liberalizmu - zabezpieczenie praw jednostki w postępowaniu - gwarancje procesowe

• proces mieszany: inkwizycyjno-skargowy

• większość przestępstw - ścigana z urzędu

• I faza: postępowanie przygotowawcze: dochodzenie (policja na żądanie prokuratora) i śledztwo (przez sędziego śledczego pod nadzorem prokuratora) - prowadzone na zasadzie śledczej; przeciw osobie podejrzanego - możność zastosowania środków zapobiegawczych: poręczenia, kaucji, tymczasowego aresztowania

• rozprawa główna - na zasadach skargowych; trójpodmiotowy charakter (oskarżyciel- oskarżony- sędzia), strony równouprawnione

• celem - dojście do prawdy materialnej

• swobodna ocena dowodów - możliwość kwestionowania materiału dowodowego, możliwość uzupełniania z urzędu; przyznanie do winy - jeżeli nie budziło wątpliwości i strony wyraziły zgodę

• zasada domniemania niewinności (praesumptio boni viri) - oskarżony niewinny, dopóki nie udowodniona zostanie wina; wszelkie wątpliwości - na korzyść obwinionego

• zasada wieloinstancyjności - apelacja (odwołanie dot. strony faktycznej wyroku), kasacja (zarzuty dot. natury prawnej)

• nowele - z 1932, oraz 1938 - „lex Grabowski” - tendencja do pogorszenia sytaucji oskarżonego

Tendencje rozwojowe

• zasada presumpcji niewinności

• zasada obustronnego posłuchania (sędzia nie mógł przyjąć za słuszną tezy po wysłuchaniu jednej strony)

• zasada równości broni

• zasada ostatecznego załatwienia procesu (rozstrzygnięcie definitywne), bezwzględnej sankcji, czystości wyroków karnych (prawidłowości)

• przejście od procesu inkwizycyjnego do procesu mieszanego, inkwizycyjno-skargowego

• oparcie o zasadę skargowości

• trójpodmiotowość - rozdzielenie funkcji oskarżenia, obrony i sędziego

• równouprawnienie stron, ta sama pozycja procesowa, te same uprawnienia co strona przeciwna, dostęp do wszystkich czynności procesowych

• jawność zewnętrzna i wewnętrzna, ustność, bezpośredniość - możność zetknięcia się sędziego z całym materiałem procesowym, wyrokowanie na podstawie własnych spostrzeżeń zmysłowych

• zasada koncentracji - obecność tego samego składu sędziowskiego; wyrokowanie bezpośrednio po zakończeniu rozprawy

• zasada swobodnej oceny dowodów - ocena materiału dowodowego wg swobodnego przekonania sędziego

• naczelny cel - dotarcie do prawdy materialnej

2

---