EMOCJE
W badaniach psychologicznych można zaobserwować oznaki ponownego zainteresowania zarówno emocjami człowieka, jak i temperament. Nagły wzrost zainteresowania emocjami jest widoczny we wszystkich zajmujących się nimi dziedzinach nauki, każda z nich przygląda się emocjom z innej perspektywy i na odmiennych poziomach analizy.
W okresie ostatnich dziesięciu lat gwałtownie wzrosło zainteresowanie emocjami również w psychologii rozwoju. Obecnie stały się one jednym z centralnych zagadnień w badaniach nad rozwojem człowieka. Badacze emocji zgadzają się, co do tego, że reakcje emocjonalne zmieniają się w trakcie rozwoju pod wpływem wielu czynników. Z drugiej strony, zmiany związane z wiekiem w zakresie różnych składników emocji, traktowane są prze nich jako jeden z najwyraźniejszych przejawów rozwoju w ogóle.
Procesy emocjonalne są różnie ujmowane w licznych koncepcjach i koncepcjach literaturze. Pomimo przeprowadzonej dużej liczby badań, natura, sposób działania oraz ich funkcje pozostają jeszcze w świecie hipotez. Emocje nadal jednak zajmują ważne miejsce w psychologii, ponieważ są ściśle związane z potrzebami i motywami. Do chwili obecnej szczególnie dobrze zbadano fizjologiczne objawy emocji (zmiana rytmu pracy serca, oddychania, zmniejszenie napięcia, pocenie się, suchość w ustach), jej wpływ na funkcje umysłowe (obniżenie kontroli woli, zwiększenie podatności na sugestię) oraz wywołane przez nią zachowanie jak płacz, czy ucieczka. Również warunki powstawania emocji i jej podstaw psychofizjologiczne są nadal słabo poznane.
Terminem „emocje” opisujemy szczególną grupę zjawisk czy subiektywnych przeżyć, określanych różnie: jako uczucia, afekty, nastroje itp. Fakt, iż w nazewnictwie przeżyć emocjonalnych wykorzystujemy słowa pochodzące z różnych języków, nie ułatwia rozumienia stosowanych terminów. Można jednak zauważyć, że termin „emocja” jest stosowany głównie przez badaczy. Natomiast słowo „uczucie” jest bardziej powszechne w mowie potocznej. Jako synonim „emocji” coraz częściej używamy słowa „afekt”, które pochodzi z języka angielskiego. Z kolei termin „nastrój” dla wielu ma szersze znaczenie niż słowo „emocja”. Wszystkie te terminy maja wprawdzie różne znaczenia, odnoszą się jednak do klasy zjawisk mających pewne wspólne cechy, pozwalające mówić o przeżyciach emocjonalnych.
Tak jak w przypadku większość pojęć psychologicznych, nie istnieje jedna definicja emocji. Psychologowie opisują je w różny sposób. Najczęściej opisy te obejmują cztery podstawowe komponenty emocji:
czynnik lub wydarzenie wzbudzające albo przyspieszające reakcję;
fizjologiczne procesy związane z działaniem mózgu i pozostałych części układu nerwowego;
pozytywne lub negatywne doświadczenie związane np. z tendencją do działania, motywacją, uczenie;
reakcje behawioralne wraz z ekspresją mimiczna.
W niektórych podejściach często wyróżniany jest również piąty element - poznawczy. Ponadto, zdaniem niektórych badaczy, komponent subiektywnego doświadczenia emocjonalnego wyraża działanie wszystkich pozostałych składników emocji.
Emocje mogą być wywoływane przez różne czynniki, chociaż nie wszyscy badacze zgadzają się, że są one równoważne:
czynniki neuronalne - mogą wywoływać emocje niezależnie od stymulacji środowiskowej, na przykład hormony albo neuroprzekaźniki mogą powodować depresję. Ubytki w korze mózgowej, mogą prowadzić do występowania u jednostki ciągłego śmiechu;
stymulacja sensomotoryczna - np. emocje u niemowląt mogą być wywoływane przez dotykanie, głaskanie, kołysanie;
stymulacja hedonistyczna - np. emocje mogą być wywoływane przez słodkie albo kwaśne substancje;
systemy motywacyjne, takie jak cele i dążenia. Źródłem emocji mogą być także popędy, takie jak głód, pragnienie, popęd seksualny;
procesy poznawcze - np. na jedną z grup czynników wzbudzających emocje są doświadczenia estetyczne zawiązane z formą i treścią dzieł sztuki, tj. filmy, powieści, dramaty, dzieła operowe, muzyczne itd. Również słowa mogą nabierać znaczenia emocjonalnego.
Wymienione czynniki, mogą wywoływać określone emocje na zasadach „wyłączności”, inne współwystępują ze sobą. Ponadto wydaje się, że wiele emocji pojawia się, jeśli nie bez udziału procesów poznawczych, to przynajmniej przy ich ograniczonym udziale. Wiele autorów uważa, że jedną z najbardziej uderzających charakterystyk rozwoju emocjonalnego jest postępująca wraz z wiekiem zmiana warunków wzbudzających poszczególne emocje. W różnym wieku te samą reakcję emocjonalna mogą wywoływać różnego rodzaju bodźce.
Mówiąc o czynnikach wywołujących emocje podkreślić należy, że wiele naszych emocji powstaje w interakcjach z innymi ludźmi. Zdaniem Brethertona wzory relacji z innymi osobami są przechowywane pamięci jako wewnętrzne modele robocze, które mogą się aktywizować w podobnych kontekstach nowego doświadczenia. Wydaje się, że dzięki temu, na przykład wzory wczesnego przywiązania w relacjach z rodzicami mogą wpływać na nasze uczucia w stosunku do innych ludzi w późniejszym życiu. Ponadto. Emocje w interakcjach społecznych mogą powstawać w procesie zwanym zarażaniem się emocjami, które obserwujemy już u niemowląt.
Zdaniem J. Reykowskiego „emocje to złożony, wieloskładnikowy proces spełniający określoną rolę regulacyjną”. Uważa, że procesy emocjonalne są wrażliwe na takie cechy rzeczywistości, które mają pozytywne lub negatywne znaczenie dla podmiotu zarówno jako organizmu i jako osoby. Zaś proces emocjonalny obejmuje trzy główne składniki. Są to:
Składnik afektywny, czyli składnik oceny pozytywności lub negatywności przedmiotu lub czynności, czemu odpowiednia tendencja do podtrzymywania lub przerwania kontaktu z danym podmiotem, a także do kontynuowania lub przerywania danej czynności. Autor pisząc o składniku afektywnym miał na myśli relację afektywną, czyli stan przyjemności lub przykrości, który został wywołany przez kontakt z jakimś czynnikiem. Uważa, że również można cechy afektywne przypisywać przedmiotom oraz czynnościom, które są w stanie wzbudzić reakcję afektywną;
Składnik pobudzeniowy jest związany z oceną siły oddziaływania, jak również z jego ważnością dla jednostki tzn. silniejsze i ważniejsze oddziaływania wywołują w większości intensywniejsze pobudzenie, które jest integralnym składnikiem procesu emocjonalnego. Pobudzenie to obejmuje: autonomiczny układ nerwowy, układ mięśniowy, układ ruchowy wyrażający się we wzroście ogólnej ruchliwości, bądź silnym napięciu mięśniowym, a przede wszystkim ośrodkowy układ nerwowy;
Składnik treściowy jest związany z oceną tego, jak jest zaadresowany czynnik oddziaływujący na jednostkę. Czynnik ten może dotyczyć różnych sfer a mianowicie:
Strefy potrzeby organizmu, czyli odżywiania, bezpieczeństwa fizycznego;
Strefy czynności podejmowanych przez przedmiot jak np. sygnały sukcesu lub niepowodzenia, ułatwiania lub utrudniania;
Strefy potrzeb „Ja” np. tożsamości czy samooceny;
Strefy wartości wyznawanych przez przedmiot dotyczących zarówno konkretnych jak i abstrakcyjnych;
Strefy poznawczej, czyli oczekiwań, poglądów, systemu wiedzy.
J. Reykowski uważa, iż „emocje różne pod względem treści różnią się pod względem reakcji, które uruchamiają”, czyli reakcji emocjonalnych. Właśnie te reakcje mają dwojaki charakter: jako zachowań ekspresyjnych wyróżniających się mimiką, pantomimiką czy reakcjami wokalnymi i jako czynności ukierunkowanych np. zbliżenie, atak, ucieczka.
Autor wspomina, iż niektórzy autorzy wyodrębniają tylko dwa rodzaje emocji: emocje pierwotne i emocje wtórne (wyższe), o których wspominałem już wcześniej.
Zdaniem J. Reykowskiego w pełni rozwinięta emocja powinna posiadać wszystkie trzy wyżej wymienione składniki, ale autor ten nie wyklucza możliwości występowania ich osobno.
Emocje postrzegane są jako silne wzruszenie, podniecenie, przeżycie „związane z tym, że człowiek jest systemem reagującym na siebie i na swoje stosunki z otoczeniem”. Określane są znakiem dodatnim, jako pozytywne (zadowolenie, przyjemność, rozkosz) lub znakiem ujemnym, jako negatywne (niezadowolenie, przykrość, cierpienie). Często można się spotkać w literaturze psychologicznej pedagogicznej z określeniem emocji jako biegunowe czy też krańcowe.
Emocje wywołują różne czynniki, a reakcje emocjonalne są różnorodne tzn. jedne wywołują skłonności do reagowania w określonym kierunku jak np. ciekawość, strach, ucieczka, gniew a nawet atak, inne z kolei wyrażają się reakcjami ekspresyjnymi takimi jak: radość, przykrość, żal.
Ponadto emocje są wywoływane przez:
bodźce pierwotne, które pochodzą od narządów zmysłowych lub wewnętrznych i związane są z zaspokojeniem potrzeb oraz procesami patologicznymi równocześnie mogą wywoływać stan ogólny przyjemny lub przykry (np. samopoczucie),
bodźce wtórne czyli te, które nabywane są przez doświadczenie, związane są z bodźcami pierwotnymi (bezwarunkowymi),
bodźce kinestetyczne tzn. te, które są związane z własnymi czynnościami.
Wszystkie emocje przebiegają w formie zróżnicowanego procesu, z czym wiążą się różne reakcje emocjonalne.
W procesie emocjonalnym wyróżnia się trzy komponenty. Są to:
Wzrost napięcia mięśniowego.
Intensyfikację procesów umysłowych.
Pobudzanie układu autonomicznego, autonomicznego z kolei parasympatycznego, co prowadzi do zmiany czynności narządów wewnętrznych.
Zachowanie zgodne z rozwijającą się emocją może nie dochodzić do skutku, jeżeli powstały jakieś procesy hamujące. Czas trwania emocji jest zróżnicowany. Często trwają one dłużej, także po przerwaniu kontaktu, natomiast siła emocji jest tym większa, im większe przeszkody wewnętrzne muszą być pokonane, aby powstrzymać od wystąpienia reakcji emocji.
J. Strelau uważa, że w regulacji stosunku między podmiotem a otoczeniem biorą udział procesy emocjonalne, wobec czego potwierdza on zdanie J. Reykowskiego, który (jak wcześniej pisałem) uważa emocje za złożony, wieloskładnikowy proces, który spełnia rolę regulacyjną.
Zdaniem J. Strelau procesy emocjonalne odzwierciedlają stosunek podmiotu do świata zewnętrznego. A „specyficzna funkcja emocji jako procesów regulacyjnych polega na szeroko rozumianej ocenie stosunków między podmiotem a otoczeniem”. Szeroko rozumiana ocena może dotyczyć równocześnie przebiegu procesów wewnętrznych, jak i czynności zewnętrznych a także czynników, które wpływają na przebieg tych procesów i czynności.
Autor wyróżnił w każdym procesie trzy zasadnicze cechy:
Znak emocji.
Intensywność emocji.
Treść emocji.
Każda z w/w cech pełni specyficzną rolę w procesie regulacji.
Znak emocji wskazuje na zabarwienie emocjonalne, które można określić jako biegunowe (emocje przyjemne - przykre lub inaczej dodatnie - ujemne).
Emocje dodatnie towarzyszą przeważnie wszystkim stanom organizmu, które wynikają z faktu utrzymania odpowiedniej równowagi pomiędzy podmiotem a środowiskiem. Emocje te występują, gdy stosunek między organizmem a otoczeniem jest najkorzystniejszy lub, kiedy pod wpływem działania procesów regulacyjnych podmiot zbliża się do osiągnięcia tego stanu.
Natomiast emocje ujemne powstają w wyniku dezorganizacji procesów regulacyjnych. Jednakże nie zawsze związane są z dezorganizacją procesów regulacji, ich rola czasami polega na organizowaniu określonych czynności. Ma to szczególne znaczenie dla wystąpienia reakcji obronnych i zachowawczych organizmu. Bodźce, które sygnalizują niebezpieczeństwo lub zagrożenie wywołują reakcje gniewu, strachu czy złości, te z kolei maja wpływ na organizowanie czynności takich jak: obrona, atak, ucieczka, w zależności od reakcji, w jakiej pozostaje osobnik do otoczenia - przeciwnika.
Intensywność emocji jest druga cecha procesu emocji, dość istotna, mającą duży wpływ na proces regulacji. Intensywność tych procesów stanowi psychiczny przejaw aktywności, na którego jednym biegunie znajduje się stan zwany śpiączką, a na drugim mieści się skrajne podniecenie emocjonalne (silny strach, wściekłość, szał). Reakcje emocjonalne te są o bardzo wysokim natężeniu i nazywają się afektami. Pomiędzy tymi skrajnymi stanami emocjonalnymi istnieją stany pośrednie.
Stopień pobudzenia emocjonalne może, lecz nie zawsze musi się przejawiać w intensywności zachowania obserwowanego na zewnątrz. W niektórych wypadkach pod wpływem silnych emocji zwiększa się siła reakcji motorycznych a w innych obserwujemy brak tego typu zachowań.
Wspomnieć tutaj należy o emocjach stenicznych, które pobudzają do aktywnego zachowania w postaci łatwo obserwowalnej reakcji na zewnątrz, w przeciwieństwie do emocji astenicznych, charakteryzujących się biernością zachowania.
Trzecią cechą procesu emocjonalnego jest treść emocji różniąca się od różnic w intensywności i zabarwieniu. Treść zależy od wielu kolejnych czynników, spośród których najistotniejsza rolę odgrywa rodzaj bodźców wywołujących emocje, jak również aktywizowanych potrzeb. Zależność od nadmiaru czy niedoboru bodźców niezbędnych do zaspokojenia określonej potrzeby wywołują stany emocjonalne o różnej treści.
Zdaniem M. Przetacznik „procesy emocjonalne bywają regulatorami stosunków między człowiekiem a otoczeniem”, są ustosunkowaniem się człowieka do otaczającej do rzeczywistości i samego siebie nadając mu zabarwienie emocjonalne.
Podobnie jak J. Strelau w każdym procesie emocjonalnym wyróżnia trzy cechy, którymi są: znak emocji, intensywność emocji, treść emocji.
Autorka uważa, że wszystko to, co przyczynia się do zaspokojenia potrzeb człowieka (osoby, przedmioty a zjawiska) wywołuje emocje dodatnie. Występują one w sytuacjach, gdy dana jednostka osiąga zamierzony cel, jak również w sytuacji „optymalnej równowagi między organizmem a środowiskiem” (stanowisko wspólne z J. Strelau). Następnie zwraca uwagę, że człowiek zazwyczaj dąży do przeżywania uczuć pozytywnych, wobec czego ma skłonność do zbliżania się do bodźców, które takie emocje wywołują.
Zdaniem J. Strelauna źródła emocji są zróżnicowane pod względem treści a jakości zaspokajanych potrzeb. Nadmiar czy niedobór bodźców, które są niezbędne do zaspokojenia określonej potrzeby może wywoływać stany emocjonalne o różnej treści. I tak źródłem emocji zróżnicowanych pod względem treści jest jakość zaspokajanych potrzeb, czyli jakość mechanizmów regulujących, które są uruchamiane przez odpowiednie bodźce. W zależności, czy zaspokajana jest potrzeba pokarmowa, czy orientacyjno - poznawcza pojawiają się emocje o różnej treści, zaś stanom niezaspokajania tych potrzeb będą towarzyszyć emocje odmienne.
Źródła emocji stanowią także bodźce niespecyficzne, czyli te, które nie służą bezpośrednio zaspokajaniu określonej potrzeby, a nabierają wartości sygnałów tzn. informują o pojawieniu się bodźców umożliwiających lub uniemożliwiających zaspokojenie potrzeby.
Zdaniem autora oprócz potrzeb biologicznych, które są charakterystyczne dla człowieka, jak i dla zwierząt, u człowieka rozwijają się w ontogenezie wyższego rzędu potrzeby (np. potrzeby władzy, osiągnięć, niezależności). Właśnie te potrzeby, jak również bodźce, które umożliwiają zaspokojenie tych potrzeb lub ich niezaspokojenie, stają się źródłem specyficznych procesów emocjonalnych.
J. Strelau uważa, że „niezależnie od jakości bodźców, zmiany w ich sile stają się źródłem określonych reakcji emocjonalnych”. Pośród bodźców zmysłowych na szczególną uwagę zasługują bodźce bólowe, które maja najsilniejszy składnik emocjonalny i to w dodatku o zabarwieniu negatywnym. Bodźce bólowe, które są źródłem emocji ujemnych mogą w następstwie odpowiedniej manipulacji nimi stać się również źródłem emocji dodatnich, jeżeli pojawienie bodźca bólowego poprzedzimy informacją, ze po zadziałaniu tego bodźca nastąpi nagroda. Wtedy ten bodziec nabiera wartości dodatniej (często stosowany u dzieci przez rodziców).
Bodźce, które pochodzą z narządów wewnętrznych są innym źródłem emocji, które są następstwem wahań w równowadze biologicznej organizmu. I tak bodźce służące bezpośrednio zaspokojeniu potrzeb biologicznych są źródłem emocji pozytywnych. Natomiast te, które utrudniają lub udaremniają zaspokojenie tychże potrzeb są źródłem emocji negatywnych (ujemnych).
Dalej za szczególny rodzaj bodźców, które mogą stanowić źródło emocji uważa słowa, dzięki którym człowiek może reagować na osoby, zjawiska czy przedmioty, z którymi się nigdy nie zetknął. Uważa, na podstawie szeregu przeprowadzonych eksperymentów, ze słowa SA nosicielami emocji pozytywnych lub negatywnych.
Jak widać z wyższej analizy literatury, źródeł przeżywanych emocji jest wiele i każde źródło ma swoje zabarwienie zarówno pozytywne jak i negatywne. Jednakże na źródła emocji wpływ mają stany organiczne, bodźce, ich siła i pochodzenie, potrzeby i ich jakość, procesy oraz narkotyki pochodzenia roślinnego jak i chemicznego.
W tej części pracy przedstawię zmiany w przeżyciach emocjonalnych, jakie zachodzą w ciągu życia człowieka. Istnieją dwa sposoby, które można do tego celu wykorzystać. Pierwszy polega na zaakcentowaniu typowych cech omawianego okresu rozwojowego. W drugim można położyć nacisk bardziej na tendencje rozwojowe oraz na różnice indywidualne i ich uwarunkowania, np. styl wychowania rodzicielskiego, temperament, wydarzenia życiowe). Idą za większością autorów, zastosuję pierwsze z tych podejść, wspominając jedynie o roli czynników modyfikujących kształtowanie się przeżyć emocjonalnych.