Geneza i ogólne założenia prawa rzymskiego.

Nasilenie zainteresowania prawem rzymskim obserwujemy od początku XI w. Do wieku XX z różnym nasileniem. XX w przyniósł pewne zmiany. Zarówno systemy komunistyczne i inne totalitarne często pomijały ze względów dydaktycznych naukę prawa rzymskiego. Zapatrzenie w nowe zdobycze techniki i polityki powodowało, że na starożytność patrzono z przymrużeniem oka. W Polsce po wojnie zanikało jako przedmiot wykładowy na uniwersytetach. Było to różnie oceniane przez studentów, ale zawsze negatywnie przez pracowników. Wiedza prawnicza w Europie oparta jest jednak na tym, co przekazali nam prawnicy rzymscy. Owo prawo jest modelem, wzorcem nauczania prawa. Jest podstawą nauczania kadr prawniczych.

Prawo rzymskie tworzyło się w następujący sposób. Na początku powstawała jakaś norma moralna, coś, co ludzie uważali za słuszne. Gdy owa norma uzyskała powszechną akceptację była transponowana do systemu prawnego poprzez prawotwórczą działalność prawników, którzy w swoich kancelariach przystosowywali i interpretowali normy. Ta interpretacja była traktowana jako źródło prawa.

System prawa rzymskiego oparty był więc na innych podstawach, niż systemy dziś obowiązujące. Oparty był nie na woli czynnika prawotwórczego, ale na wartości moralnej danej normy, którą określony akt prawny ze sobą niósł. Dlatego system ten był stabilny, nie podlegał fluktuacji ze względu na zmiany polityczne i społeczne, (choć oczywiście te zmiany wymuszały pewne nowe rozwiązania lub dezakceptację dla praw poprzednich).

System tego prawa był kodeksem wartości. Twórcy określali pewne załażenia ogólne (np. godnie żyć być przyjacielskim w stosunkach osobistych i gospodarczych). Najpierw powstawała norma moralna (np.by szanować drugiego człowieka), a na jej bazie powstały nakazy prawne, które przetrwały tysiąclecia. Moralność jest jedna i nie ulega zniszczeniu. Zmienić się może przepis prawa. Przepis więc oparty na normie moralnej jest przepisem stabilnym.

Nasza cywilizacja europejska oparta jest na:

1. religii judaistycznej

2. filozofii greckiej (głównie stoicyzmie)

3. prawie rzymskim

Starożytna Italia nie była tożsamą z obszarem współczesnych Włoch. To właściwy półwysep apeniński i zamieszkujące go ludy indoeuropejskie i nieindoeuropejskie. Pierwotnie zamieszkiwali go Ligurowie a w II tysiącleciu p.n.e. przybyła rodzina indoeuropejska -Italikowie. Prócz nich zamieszkiwało mnóstwo innych plemion i ludów z różną kulturą, tradycją i obyczajami. Masa mieszała się ze sobą tworząc nową kulturę i podstawy prawne.

W czasach poprzedzających właściwy rozwój Rzymu Italia podlegała kolonizacji greckiej a także ekspansji ze strony Etrusków. Grecy i Etruskowie mieli wielki wpływ na oblicze prawa rzymskiego.

Etruskowie przybyli z Azji około 1000 r. p.n.e. Ich największy rozwój polityczny przypada na VIII -V w. p.n.e. Wówczas podbili oni Lacjum, Rzym i Kampanię. Stronili oni oryginalną kulturę opartą na przepowiedniach i wróżbach. Słynęli jako budowniczowie miast - państw, które oparte były na silnej władzy króla. Później tworzyli miasta-państwa w oparciu o rządy oligarchii arystokratycznych. Walki Etrusków z Grekami wpłynęły na późniejszy rozwój Italików, późniejszy kształt społeczny Rzymu. Prawo Rzymskie rozwijało się jako wypadkowa wielu kultur, zwyczajów, procesów polityczno społecznych na terenie starożytnej Italii. Dlatego więc ukształtowało się ono jako ponadczasowy system prawa.

Prawo rzymskie w czasach antycznych istniało ponad 1000 lat. Rozwijało się i podlegało różnym procesom ale w zasadzie nie ulegało wielkim zmianom. Zmieniała się pewna nadbudowa natomiast zręb prawa pozostał stały ( przynajmniej do schyłku republiki i początku pryncypatu ).

Przyjmuje się, że tak jak rozwijało się państwo rzymskie tak rozwijało się i jego prawo. Nie do końca wyjaśniona jest kwestia początków państwowości rzymskiej. Próby poznania najdawniejszych dziejów Rzymu napotykają na przeszkodę. Fakty mieszają się z legendą. Historycy rzymscy przyjmują datę 754/753 p.n.e. jako początek państwa rzymskiego (Wawro). Wówczas Rzym rozwijał się jako królestwo

Legenda:

Po klęsce Troi w wojnie z Grekami bohater trojański Eneasz przybył do Italii, osiadł w Lacjum pojął za żonę córkę miejscowego władcy Lawinię i założył miasto-państwo Lawinium, od imienia żony. Potomkowie Eneasza mieli ponoć panować na terenie miasta Albalonga . Jeden z potomków Eneasza władca Numitor został usunięty z tronu przez swego brata Azerrego Amuliusa , który jego córkę odesłał do klasztoru i uczynił z niej kapłankę, która ślubowała czystość. Ale tak się zdarzyło, że powiładwoje bliźniąt Romulusa i Remusa twierdząc, że ich ojcem jest bóg Mars. Ci gdy dorośli i dowiedzieli się o swym pochodzeniu obalili Amuliusa, przywrócili tron Numitorowi a sami założyli nowe miasto. Romulus wytyczył obszar nowego miasta wokół wzgórza Palatyn zaorał pas ziemi. Gdy jego brat przekroczył ów pas zabił go i panował nie niepokojony w latach 753-715 p.n.e. Żonami Rzymian zostały kobiety z plemienia Sabinów. Po porwaniu Sabiny doszło do ugody i wspólnych rządów Romulusa i króla Sabinów. Nastąpiły rządy siedmiu królów. Ostatni z nich wywodził się z etruskiej dynastii Tarkwiniuszy. Tarkiwiniusz Pyszny w skutek swych okrucieństw doprowadził ok. 509 p.n.e. do wybuchu powstania wypędzenie etruskiego króla z Rzymu dało początek republice .

Z historycznego powiedzenia przyjmuje się, że mogło rządzić siedmiu królów, a na pewno ostatni z nich wywodził się z dynastii etruskiej. Jednak osada, która dała początek miastu Rzym znacznie wcześniej została założona niż wynika to z legendy o Eneaszu. Leżąca na styku plemion Latynów, Etrusków i Sabinów osada na wzgórzu Palatyn powstała ok. X w. p.n.e. Zasiedlali ją Latynowie i Sabinowie. Ok. 600 p.n.e. plemiona te zostały podbite przez Etrusków. Od etruskiego rodu Numa wywodzi się prawdopodobnie nazwa Rzym (Roma). W rozwoju Rzymu wyróżniamy:

1. Fazę przedmiejską (ok. 800-575 p.n.e.). W 575 p.n.e. prawdopodobnie zostało założone miasto Rzym .

2. Faza rozwoju miasta (575-530 p.n.e.), gdzie silne wpływy w Rzymie mają Sabinowie

3. Panowanie królów etruskich (530-505 p.n.e?). Cechą charakterystyczną tego okresu była silna, autorytarna władza króla (rex). Był on prawodawcą i posiadał pełnię władzy politycznej, wojskowej i sadowej. Obok króla prawdopodobnie wykształciły się w tym okresie organy przedstawicielskie, doradcze i opiniodawcze takie jak senat i komicja. Były one jednak tylko organami pomocniczymi i doradczymi autorytarnego króla.

W wyniku walk toczonych pomiędzy Grekami a Etruskami o panowanie w Italii najbardziej skorzystał ten trzeci: Italikowie. Ostatni król etruski został wypędzony z Rzymu u schyłku VI w. p.n.e. W ten sposób powstała republika.

W początkach republiki najwyższą władzę sprawował praetor maximus (w imieniu arystokracji). Przysługiwała mu władza wykonawcza , sądownicza, wojskowa. Wybierany był spośród patrycjuszy rzymskich. A gdy zabrakło pretora maximusa władzę przez kilka dni mógł sprawować inter rex .

Pretor maximus został z czasem zastąpiony przez dwóch konsulów, do których należała władza wykonawcza, a ci na okres zagrożenia Rzymu mogli powoływać dyktatorów. Obok konsulów pojawiły się inne magistratury świeckie takie jak: edyl, cenzor. Obok magistratur najwyższa władza prawodawcza należała do senatu ale w istocie ustawodawstwo rzymskie koncentrowało się w rękach komicjów (zgromadzeń ludowych skupiających ogół wolnych obywateli rzymskich). Początkowo komicja zorganizowane były w systemie kurialnym, potem centurialnym , następnie trybutarnym. Do głosu dochodzą także plebejusze - wbrew początkowym rozwiązaniom.

królestwo republika pryncypat dominat

wczesna późna

-753 -509 IV w.pne -27 0 283/4 476

Dominat : upadek wszelkich instytucji republikańskich. Senat stał się wówczas organem doradczym cesarza. Władza senatu ograniczyła się tylko do miasta Rzym. W Konstantynopolu powstał analogiczny senat. Przy cesarzu istniała jeszcze rada państwa, która rozpatrywała na wniosek cesarza sprawy dotyczące sądownictwa, administracji i ustawodawstwa. Ale najwyższym sędzią i prawodawcą był cesarz. Organy działały w jego imieniu.

Okresy rozwoju państwa rzymskiego wyznaczały okresy rozwoju, istnienia bądź stagnacji prawa.

Inna koncepcja periodyzacji prawa rzymskiego opiera się na poziomie rozwoju prawa:

okres rozwoju prawa klasycznego

okres prawa okres prawa

archaicznego prawo prawo poklasycznego

przedklasyczne klasyczne

-753 III w.pne -27 0 234/5 476 565

• kres prawa klasycznego - koniec panowania Sewerów zbiega się z kresem pryncypatu i początkiem dominatu.

• prawo poklasyczne charakteryzowało się wulgaryzacją. W skutek różnych czynników zewnętrznych nastąpiło zatarcie się granic między instytucjami prawa rzymskiego, nastąpiło jego przemieszanie z prawami ludów podbitych które teraz sięgały po samodzielność. Kres zachodniego cesarstwa nie oznaczał zupełnego końca prawa poklasycznego. Istniało jeszcze cesarstwo wschodnie, które się rozwijało. Tam prawo poklasyczne trwało do kresu starożytności i rozpoczęcia średniowiecza (do VI w. -565).

ius - prawo stanowiące wynik działalności ludzkiej i chronione środkami przymusu ze strony państwa oraz wynikłe stąd uprawnienia. Naruszenie ius zagrożone było sankcją

fas - prawo określane i chronione przez bóstwa (bóstwa wykazywały cechy ludzkie). Naruszenie fas wywoływało zemstę bogów (naruszenie fas nazywano „nefas”).

Rzymianie stali na stanowisku pośrednim miedzy religijnością a laicyzacją. System religii rzymskiej przenikał się z systemem prawa .Istniał więc związek między fas a ius, choć formalnie te kategorie nie były ze sobą tożsame. Ius oparte było na fas czyli nakazach moralnych i religijnych. Rzym budował system prawny w oparciu o kodeks etyczny wynikający z wierzeń. Wg. Ulpiana do zasad prawa, zaliczano ”żyć uczciwie, innym nie szkodzić, każdemu oddać co się mu należy” (są to normy prawne osadzone w moralności i wierzeniach rzymskich).

Podział prawa rzymskiego :

Prawo przedmiotowe (objaśnienia):

a) prawo publiczne: stosunki dotyczące państwa

b) prawo prywatne: interesy jednostki .

Granice powyższego podziału były słabe. Zaczęły przesuwać się na korzyść prawa publicznego. Sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa. Państwo reglamentowało wówczas stosunki prywatne twierdząc, że stanowią one zagrożenie. Wyrządzenie komuś krzywdy, które dotąd stanowiło przestępstwo prywatne było penalizowane na drodze przepisów karnych i stawało się normą prawa publicznego.

Podział prawa prywatnego (objaśnienia) :

powszechne

syngularne (ius singulare)- normy wyjątkowe w stosunku do norm powszechnych.

Jedno do drugiego ma się tak jak wyjątek do reguły

ius cogens - przepis o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Takie przepisy, które muszą być zawsze przez strony stosowane.

ius dispositivum - prawo o charakterze względnym. Ma ono zastosowanie subsydiarne. Strony mogą daną kwestię rozwiązać inaczej (wtedy przepis dyspozytywny nie obowiązuje. On obowiązuje tylko wtedy gdy strony wyraźnie inaczej tego nie postanowią).

ius strictum (ścisłe) - normy wynikające z tego prawa musiały być przestrzegane w sposób ścisły, bez możliwości modyfikowania („Dura lex sed lex” - Ulpian miał na myśli przepisy prawa ścisłego. Surowa ustawa, konieczność zastosowania się do jej przepisów).

ius aequum - prawo oparte na zasadach filozoficznych, słusznych. Reakcja na nadmierny rygoryzm prawa ścisłego (łagodzenie rygoryzmu). Bardziej swobodna interpretacja nosząca jednak ze sobą pewne niebezpieczeństwa, ponieważ używa czynników pozaprawnych. Ius aequum był stosowany gdy dana kwestia była nieuregulowana przepisami lub nie odpowiadała zmieniającym się stosunkom społecznym.

prawo materialne - prawa i obowiązki wynikające dla stron z przepisów prawa.

prawo formalne - sposób dochodzenia w drodze sądowej praw i obowiązków stron czyli sposób dochodzenia roszczeń stron.

Dziś są to normy:

materialno-prawne , czyli prawo karne i prawo cywilne.

procesowe , czyli proces karny i proces cywilny.

Prawo podmiotowe (objaśnienia):

Wynikało ono z prawa przedmiotowego (całokształt norm prawnych regulujących życie społeczne w drodze przymusu). Z niego tworzą się dla konkretnej jednostki prawa podmiotowe.

Prawo podmiotowe - pewna sfera możliwości postępowania człowieka w określony sposób , zakres mocy czynienia lub zaniechania przez człowieka regulowanej przepisami prawa przedmiotowego (możliwość akceptowanego przez prawo przedmiotowe zachowania się podmiotu).

1. bezwzględne - uprawnieniu jednej osoby odpowiada obowiązek po stronie po wszystkich innych do określonego zachowania się. Bezpośrednie władztwo osoby nad rzeczą jest rodzajem prawa podmiotowego bezwzględnego. Czyli prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi - uprawnieniu właściciela do posiadania i używania rzeczy odpowiada obowiązek wszystkich do przestrzegania jego prawa własności. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania od każdego innego podmiotu. Naruszenie sfery uprawnień podmiotu władnącego stwarza roszczenia kierowane wobec każdego naruszyciela.

2. względne - prawo skuteczne wobec ściśle określonej osoby. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania tylko od konkretnej osoby. Tą drogą powstawały w prawie rzymskim zobowiązania . Np: umowa jest wiążąca dla dwóch stron. Po jednej stronie jest osoba uprawniona, po drugiej osoba zobowiązana. Prawo względne jest skuteczne tylko między tymi dwoma podmiotami .

Zasada osobowości prawa :

Każdy rządzi się swym własnym prawem pochodzącym z tej grupy etnicznej, narodowości w której on przyszedł na świat. Człowiek też podlega orzekaniu w oparciu o własny system prawa.

W praktyce podział na prawo rzymskie i prawo własne-narodowe był rozpatrywany z punktu widzenia obywatela rzymskiego. Prawo rzymskie było własne a innych ludów obce (zasada personalizmu).

ius peregrinorum - prawo narodów podbitych przez rzymian lub tych z którymi Rzym utrzymywał kontakty handlowe.

Podział prawa rzymskiego w okresie przełomu republiki i pryncypatu:

1. ius cvile - prawo obywateli wynikające z archaicznych reguł prawa i dostępne wyłącznie dla obywateli rzymskich (zamieszkujących pierwotny obszar Rzymu i pięciomilowego okręgu wokół miasta) i ich potomków. Reguły ius civile miały zastosowanie tylko o stosunkach między obywatelami rzymskimi. Były niedostępne dla stosunków między Peregrynami a Rzymianami. Ius civile zwane też było ius quiritum (Kwirytami zwano pierwotnych obywateli gminy rzymskiej). Wraz z rozwojem wymiany handlowej i obrotu gospodarczego. Stawało się prawem niewystarczającym dla regulowania stosunków w imperium. Stąd powstanie ius gentium i honorarium.

2. ius gentium - nowy system, prawo wspólne, prawo narodów. System dostosowany do obrotu z cudzoziemcami. Prawo w zasadniczych sprawach zgodne było zarówno z prawem rzymskim jak i ius peregrinorum. Były to te normy które ujęte były zarówno w ius civile jak i były zwane innym systemem prawa ius peregrinorum. Handel niewolnikami między Rzymianami a Peregrynami możliwy był dzięki temu, że stosunki te były chronione w drodze ius gentium. Rozwój ius gentium możliwy był po powołaniu w Rzymie instytucji pretora dla Peregrynów (242pne.). Był to urzędnik rzymski, który chronił stosunki między cudzoziemcami gdy szło o sprawę rzymską.

3. ius honorarium - prawo urzędnicze tworzone przez magistratury rzymskie. Stosunki chronione przez pretora urbanusa (pretora miasta). Chronił on lub odmawiał ochrony w swym edykcie w sposób odmienny niż miało to miejsce w ius civile . Prawo powstało, ponieważ okazało się, że stosunki gospodarcze i handlowe między samymi obywatelami rzymskimi wykraczają daleko poza ramy ius civile. Jest to system prawa oparty na normach tworzonych nie na drodze ustawy lecz przez magistratury rzymskie, przez urzędników. Do ochrony tych stosunków upoważniony był urzędnik zwany pretorem urbanusem (ustanowiony już wcześniej - w 367 p.n.e.). Początkowo jego zadania były nieco inne, później chronił te sprawy które wykraczały poza ius civile.

Pryncypat:

4. prawo cesarskie - prawotwórcza działalność cesarzy rzymskich. Normy te nie nawiązywały do poprzednich trzech systemów. Około ІІ w.ne. podział na ius civile, gentium i honoraium przestał być obowiązujący. Wówczas prawo cesarskie zastąpiło go i stało się obowiązujące.

5.ius prowinciale - specyficzny, odmienny od rzymskiego system praw prowincjonalnych. W oddalanych narodach podbitych prawo rzymskie doznawało wulgaryzacji i często miejscowe, silnie zadomowione ,cieszące się poważaniem prawo adoptowano. Było to więc prawo rzymskie ale ulegające wpływom lokalnych praw szczepowych (dawne kolonie greckie. Prawo greckie było lepiej wykształcone).

Po 212 r n.e. podział na ius civile , gentium i honorarium całkowice stracił znaczenie. Wówczas edykt Karakalli nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium. Podział miał w późnym cesarstwie jedynie „żywot doktrynalny” a nie praktyczny, choć formalnie nadal istniał. Te trzy systemy weszły przecież do kodyfikacji justyniańskiej ale w praktyce prawo było jednolite.

Domiat:

Rozpoczęto rozróżniać dwa systemy prawa:

ius vetus : dawny system ius civile, ius gentium, ius honorarium przekazywany głównie przez literaturę prawniczą.

ius novum : nowe prawo, prawo cesarskie.

Źródła prawa :

Źródła prawa rzymskiego w znaczeniu przedmiotowym rozpatrujemy jako:

Fontes iuris oriundi źr. powstania prawa - przejaw woli czynników prawotwórczych czyli decyzję czynników prawotwórczych ustawy, uchwały Plebsu, uchwały senatu, konstytucji cesarskich, edyktów magistratur. Czyli są to czynniki, które tworzą prawo.

Fontes iuris cognoscendi źr. poznania prawa - efekty działania czynników prawotwórczych czyli pomniki prawa, na podstawie których dziś czerpiemy wiedzę o prawie rzymskim. Czyli są to dokumenty.

Często źródło poznania prawa jest jednocześnie źródłem powstania prawa np.” ustawa dwunastu tablic”, czy określona konstytucja cesarska. Pierwotnym źródłem prawa rzymskiego był jednak zwyczaj. Zwyczaj to powszechnie stosowana i dobrowolnie ustalona reguła postępowania na danym obszarze. Nie ma on jednak charakteru prawnego, nie jest źródłem prawa ale na jego podstawie tworzy się prawo zwyczajowe, które już jest źródłem prawa obowiązującego.

Prawo zwyczajowe - zwyczaj długotrwale stosowany przez ludzi w przekonaniu, że stosują oni prawo (mos maiorum). Mos maiorum traci zdolność moralnego oddziaływania na Rzymian u schyłku republiki (zmiany sposobu życia elit rzymskich - zbytek i korupcja. „Rozwiązłość i buta pojawiła się po tym gdy Rzym przestał obawiać się Kartaginy”).

Mos maiorum - zwyczaj ( jeszcze nie prawo zwyczajowe)

Prawo stanowione

Obok zwyczaju prawo może powstawać drogą jego stanowienia czyli drogą ustawodawczą. W czasach królewskich powstawało drogą ustaw królewskich i kapłańskich. Prawodawcą miał być ponoć już Romulus. Dopiero w okresie republiki wykształcił się proces ustawodawczy. Ustawy ( leges ) przez długi okres był zasadniczym źródłem tworzenia prawa. Leges to ustawy oparte na uchwałodawczych uprawnieniach zgromadzeń ludowych.

Zgromadzenia ludowe przeszły pewną ewolucję początkowo były one :

• kurialne : organizowanie ich opierało się na kuriach rodowych. Uczestniczyli w nich wyłącznie patrycjusze później plebejusze i wówczas powstały:

• centurialne : organizacje oparte o centuria, czyli klasy wolnych mieszkańców Rzymu. Zgromadzenia centurialne podzielone były na 7 klas , przy czym klasa pierwsza (którą stanowili Rzymianie będący właścicielami 100 tys. funtów miedzi czyli tzw. asów) uprawniona była 98 głosów. sześć pozostałych klas o niższym cenzusie posiadania dysponowało pozostałymi głosami.

• trybusowe : zgromadzenia wg. tribus. Uczestniczyli w nich wszyscy wolni obywatele rzymscy podzieleni na trybuty.

Zgromadzenia ludowe straciły moc prawotwórczą w Ι w. n.e. Za Tyberiusza pozbawiono je prawa wyboru magistratur. W praktyce zaprzestały swej działalności po śmierci cesarza Nerwy (96-98).

Proces legislacyjny na zgromadzeniu ludowym rozpoczynał wniosek ustawodawczy magistratury posiadającej ius agendi cum populo (tzn. prawo wnioskowania z upoważnienia ludu). Zatem tryb ustawodawczy rozpoczynał wniosek magistratury przedkładany na zgromadzenie ludowe. Wniosek ten musiał zostać zatwierdzony przez senat (zgromadzenie starszych, ojców republiki rzymskiej) i zgromadzenie ludowe nie mogło dyskutować nad projektem tylko przyjąć go lub odrzucić przez aklamację. Jeśli magistratura miała wątpliwości czy jej wniosek będzie właściwie zrozumiany, czy będzie przyjęty bezproblemowo przez zgromadzenie ludowe, mogła zwołać zgromadzenie przygotowawcze w czasie którego miała prawo wyłuszczać motywy podjęcia wniosku. Gdy wniosek został przedstawiony właściwemu zgromadzeniu ludowemu dyskusja już nie była możliwa.

Zgromadzeniu ustawodawczemu przedstawiał magistrat wniosek w drodze promulgacji.

- promulgatio - pierwsza czynność trybu ustawodawczego. Przyjęcie lub odrzucenie wniosku następowało w drodze rogacji.

- rogatio - przyjęcie lub odrzucenie wniosku bez dyskusji nad jego treścią.

Wynik 50% +1% - wniosek stawał się prawem.

- renuntiatio - ogłoszenie publicznie wyniku głosowania.

Jeszcze senat mógł odrzucić ustawę ale tylko z przyczyn formalnych. Nie miał prawa ingerować w jej treść.

Ustawy zgromadzeń ludowych ze względu na tryb powstania dzielimy na :

leges rogatae - ustawy przyjęte w drodze rogatio czyli w zwyczajnym trybie ustawodawczym (na zgromadzeniach ludowych)

leges datae - ust. w których następowało odwrócenie procesu ustawodawczego. To magistrat wydawał ustawy z upoważnienia ludowego (w sytuacjach wyjątkowych np. przewidywania wojny).

leges dictae - zarządzenia cesarza lub jego urzędników dla uregulowania spraw w posiadłościach cesarskich. Nie była to więc ustawa w sensie dosłownym lecz zarządzenie dla danej prowincji.

Leges w pewnym okresie konkurowały z uchwałami Plebsu. Obok zgromadzeń ludowych źródłem prawa stały się także zgromadzenia plebejskie. Plebs drogą strajków wymusił uznanie go za pełnoprawną kategorię obywateli. Od połowy V wieku p.n.e zaczęto zwoływać zgromadzenia plebejskie . Długi czas trwała walka między Patrycjatem a Plebsem o uprawnienia. Na zgromadzeniach plebejskich stanowiono uchwały wiążące Plebs. Ich tryb wydawania był podobny do zgromadzeń ludowych, ale wniosek ustawodawczy u Plebsu przedstawiał trybun ludowy (urzędnik reprezentujący interesy plebsu przed organami państwa).

Plebiscita początkowo wiązały tylko Plebejuszy. Aby plebiscitum obowiązywało wszystkich obywateli musiało być wniesione drogą wniosku ustawodawczego przez magistrat na forum zgromadzenia ludowego. Ta sytuacja istniała do 287/286 r. p.n.e. do czasu wydania tzw. lex Hortensia odkąd uchwały powzięte na zgromadzeniach plebejskich były wiążące też dla patrycjuszy.

Wśród ustaw jednej przypisywano rolę taką jak ma kodeks Hammurabiego lub prawo mojżeszowe . Mowa o ustawie 12 tablic. Ustawa stanowiła rezultat politycznej walki między Plebsem a Patrycjatem, która rozgorzała po wypędzeniu ostatniego króla etruskiego.

W okresie przełomu okresu królewskiego i republiki Plebs podlegał przemianom. Wyłoniły się w nim dwie grupy:

1. Nowobogaccy grupa, która wzbogaciła się na urbanizacji Rzymu, głównie tzw. firmy budowlane. Pieniądze pozwoliły im na zakup dóbr luksusowych i własnego oręża.

2. Grupa Plebejuszy posiadająca wysokie długi, żądająca ich umorzenia, oraz pewnych uprawnień politycznych.

W sytuacji gdy Rzym potrzebował oręża zagrożony ze strony plemion zamieszkujących Italię, Patrycjusze stopniowo czynili ustępstwa na rzecz Plebsu. Ustanowiono trybunów ludowych, później utworzono urzędy dwóch kwestorów, edyla kurulnego i cenzorów. Na największą uwagę zasługuje jednak:

451 - 450 p.n.e.

Spis zwyczajowego prawa rzymskiego dokonany przez tzw. kolegium decemwirów -decemviri legibus scribundis , spisany na tabliczkach miedzianych, drewnianych lub z kości słoniowej. Nie dotrwał jednak do naszych czasów ani do schyłku republiki. Oryginał został zniszczony prawdopodobnie w czasie pierwszego najazdu Galów (390 p.n.e.). Później jej tekst odtwarzano z przekazów ustnych. Była swoistym kodeksem, nauczano jej w szkołach. Stopniowo popadła jednak w zapomnienie. Odkryta została w średniowieczu.

Kolegium decemwirów - 10 mężów powołanych do spisania 10 tablic. Powierzono im zarząd państwem, wybrano ich w drodze wyborów a powołano nie tylko do spisu prawa ale i wyrównywania różnic między Patrycjatem a Plebsem. 10 tablic okazało się spisem niewystarczającym. W 450 roku p.n.e. powołano kolejnych 10 (5 Patrycjuszy i 5 Plebejuszy)

Decemviri patrycjuszowscy dokonywali jednak pewnych nadużyć. Przyśpieszono więc prace ustawodawcze i do 10 tablic dodano jeszcze 2 następne.

Ustawa 12 tablic wprowadziła :

• obowiązkową procedurę sądową (zerwała z dotychczasową samopomocą).

• świadczyła o przewadze prawa świeckiego.

• kto powoływał się na świadka musiał owego świadka samemu dostarczyć do sądu (gdy świadek był oporny mógł przez trzy kolejne dni i noce wyć pod jego domem, by zmusić go do stawienia się na sprawie).

• zwiększenie uprawnień stron w procesie.

• pojawiły się przepisy handlowe i regulujące obrót z zagranicą.

• uznawała nieograniczoną własność, chroniąc głównie własność rolną. Była wyrazem interesów społeczeństwa agrarnego, jakim w tym czasie był Rzym (kto kradł nocą zboże był skazywany na śmierć jak podpalacz).

• przyznawała swobodę sporządzania testamentów.

• wprowadziła bardzo rygorystyczne przepisy o długach. Niewypłacalny dłużnik mógł być więziony w prywatnym więzieniu. Mógł zostać zabity przez wierzyciela. Jednak procenty od wierzytelności ograniczono do 8⅓ % w skali rocznej.

• potwierdzała istnienie rodziny patriarchalnej z silną, nieograniczoną władzą ojca.

• w systemie kar uznawała zasadę odwetu (talio) oraz kar pieniężnych.

• uznawała istniejący podział na bogatych i biednych.

• zawierała przepisy z zakresu prawa sakralnego.

• gwarantowała suwerenność narodu rzymskiego.

• podkreślała wolność i równość obywateli wobec prawa.

• zawierała przepisy higieniczne.

Ustawa 12 tablic jest skodyfikowanym prawem zwyczajowym. Była daleka od nowatorstwa ale stworzyła parasol ochronny nad Plebejuszami, zapobiegała arbitralnym decyzjom urzędników i sądów patrycjuszowskich. Po jej wydaniu prawo rzymskie rozwijało się już jako wykładnia Ustawy 12 tablic.

Uchwały senatu czyli senatus consulta były kolejnym źródłem prawa. Senat istniał już w okresie królewskim ale wtedy był tylko organem doradczym i opiniodawczym. Nie tworzył wówczas prawa. W czasach republiki był również organem doradczym ale pośrednio miał wpływ na tworzenie się ustaw. Miał prawo kasacji ustawy - post factum, z przyczyn formalnych. Charakter organu ustawodawczego senat uzyskał w okresie pryncypatu.

Edykty magistratur to kolejne źródło prawa. Wynikały one z potrzeb rozwijającego się obrotu gospodarczego. Ius civile nie było w stanie objąć wszystkich przypadków życia społecznego. Edykty magistratur były to rozporządzenia (dostojnika) magistratury wydawane w zakresie wykonywanej przez siebie władzy. Pretor informował w nich jakie stosunki będzie chronił, a jakim nie będzie udzielał ochrony w czasie swej kadencji. Prawo to wynikało z ius edicendi .

ius edicendi - prawo wydawania rozkazów w imieniu państwa rzymskiego.

Wydając edykt magistrat sam określał zakres wykonywanej przez siebie władzy. Sam wydawał instrukcję swojego postępowania i podawał je do powszechnej wiadomości. Do lex Cornelia wydanej w 67 p.n.e. pretor stał nad edyktem. Wtedy wydając powszechnie opublikowany edykt mógł go w każdej chwili zmienić w okresie swej kadencji. Po lex cornelia pretor wydając raz edykt był nim związany do końca kadencji (nie mógł go zmieniać). Pretor wydawał edykt w zakresie swej jurysdykcji.

pretor stoi nad edyktem pretor stoi pod edyktem

67 pne

Lex Cornelia

W prawie prywatnym najważniejszą rolę odgrywały edykty tych magistratur, które posiadały jurysdykcje w sprawach cywilnych (prawie prywatnym). Edyktami dotyczącymi owego prawa posługiwać się mogły następujące magistratury : konsul, dyktator (którego władza odpowiadała konsularnej), pretorzy (urbanus, peregrinus), namiestnicy prowincji, edylowie kurulni (posiadający kompetencje w zakresie spraw targowych, np. handlu niewolnikami i zwierzętami), kwestorowie (sprawy targowe na prowincji) i cenzorzy. Edykt nie był ustawą. Magistrat nie posiadał bowiem władzy ustawodawczej lecz tylko wykonawczą. Edykt był rozporządzeniem urzędnika aktualnym w czasie jego kadencji. Kolejny pretor mógł od swego poprzednika przejąć (lub nie) część jego rozporządzeń.

Edykt składał się z 2 części :

1. Część normatywna - zapowiedź urzędnika udzielenia ochrony lub odmowy udzielenia ochrony w konkretnych przypadkach.

2. Część formalna - formuły procesowe, jakimi miały posługiwać się strony w postępowaniu przed sądem oraz zarzuty procesowe.

Edykty dzieliły się na :

1. Edicta perpetua (perpetuum) - obowiązywały przez całą kadencję urzędnika czyli przez jeden rok.

2. Edicta extraordinaria (nadzwyczajne) - wydawane w ciągu roku, gdy istniała pilna konieczność.

W edykcie wyodrębniona była część przechodnia - edictum tralaticum (translaticum). Była to część przejęta od poprzednika zawierająca postanowienia, które przyjęły się w praktyce. Z biegiem czasu stawała się ona coraz obszerniejsza. Doprowadziło to do skodyfikowania edyktu w II w. n.e. Około 130 r. z polecenia cesarza prawnik Salvius Julian skodyfikował edykt opierając się na jego części przechodniej (edictum Salvianum). Od tej chwili mimo, iż edykt był ogłaszany przez pretora na początku kadencji był już w istocie prawem stanowionym. Zmiana w jego treści mogła następować tylko na drodze ustawodawczej (senatus consulta lub konstytucje cesarskie). Dlatego na początku pryncypatu działalność prawotwórcza magistratur zanikła. Kodyfikacja edyktu ostatecznie ustaliła oblicze ius honorarium uniemożliwiając dalsze formowanie się tego prawa przez nakazy magistratur. Prawo to służyło do wspomagania martwych przepisów z ius civile. Przydawało się też do ich wyjaśniania (interpretowania przez urzędników), uzupełniania (udzielania ochrony przez pretora tym stosunkom prawnym, które nie wynikały z ius civile), poprawiania (zawieszania danej ustawy z ius civile - pretor informował, że określonym stosunkom z niej wynikającym nie udzieli ochrony.

W pryncypacie i dominacie edykty tracą swą moc i zostają wyparte przez ustawodawstwo cesarskie. Imperator, jako najwyższy magistrat mógł na mocy ius edicendi wydawać rozporządzenia na okres swego panowania. Od czasów Hadriana każde jego rozporządzenie było obowiązujące. Od II w.n.e. cała władza ustawodawcza spoczęła w rękach cesarza.

Rodzaje konstytucji cesarskich :

• edykty - akty imperatywne, zarządzenia cesarza dla wszystkich magistratów zawierające interpretacje ustaw i uchwał senatu. Wynikały z ius edicendi i posiadały moc obowiązującą na całym terytorium imperium. W przeciwieństwie do edyktów magistratur nie stanowiły one przyrzeczenia sprawowania władzy.

• mandaty - instrukcje dla namiestników prowincji wiążące ogół ludności na danym terenie.

• dekrety - wyroki sądu cesarskiego, zwykle odwołania (apelacje) oraz w pierwszej instancji w sprawach wielkiej wagi. Zawierały orzeczenie i interpretację ustawy.

• reskrypty - odpowiedzi cesarza na zapytania urzędników lub stron postępowania Sądowego wydawane w odrębnym piśmie lub na marginesie tekstu do cesarza (rodzaj adnotacji). Pytania te dotyczyły kwestii prawnych, zaś cesarz wydawał w reskrypcie swoją opinię. Jednak reskrypty miały charakter warunkowy. Wiązały sędziego pod warunkiem, że sprawa rzeczywiście wygląda tak, jak to strona przedstawiła cesarzowi w skierowanym do niego piśmie.

edykty , mandaty - akty prawa publicznego ustanawiane na czas kadencji, panowania.

dekrety , reskrypty - akty prawa prywatnego obowiązujące cały czas.

W okresie dominatu konstytucje cesarskie zanikają. Moc prawotwórczą posiadają tylko edykty cesarskie - leges edictales

Jurysprudencja rzymska - nauka prawa

W okresie republikańskim wiedza prawnicza skupiona była w rękach kolegów kapłańskich. Zajmowały się one odkrywaniem związków człowieka z bóstwem, skutkowaniem fas w zakresie ius . Prawo świeckie nie naśladowało sakralnego, jednak czynności prawne wykonywane były w formie sakralnej. W okresie archaicznym i republikańskim znajomość prawa była elitarna. Członkowie kolegiów kapłańskich rekrutowali się wyłącznie spośród patrycjuszy. Choć monopol w zakresie prawa prywatnego posiadało kolegium pontyficów wyróżniano następujące kolegia kapłańskie:

• Augurowie

• Decemwiri

• Pontifico

• Fetiales

Umiejętność posługiwania się formularzami prawa się powszechnie dostępną dla ludności świeckiej dopiero po ogłoszeniu tych formuł opinii publicznej przez Flawiusza (300pne) a później Eliusza (198pne). Te daty wyznaczają początek świeckiej jurysprudencji. Dużą rolę odegrało oświadczenie złożone ok. 280 pne przez plebejskiego pontifexa maximusa Tiberiusa Coruncaniusa , w którym zapowiedział, że będzie udzielał porad prawnych każdemu, kto się o to zwróci. Do tej pory porad udzielano tylko stronom postępowania. Prawo stało się teraz dziedziną życia. Nauka prawa zaczęła się rozwijać.

pontifex maximus - najwyższy kapłan

respondere de iure - porady prawne

Nauka prawa w tym okresie rozwinęła się w następujących kierunkach:

1. Cavere - układanie formularzy czynności prawnych

2. Agere - układanie formuł procesowych

3. Respondere - udzielanie odpowiedzi na pytania prawne

(ta działalność szczególnie się rozwinęła)

Rzymscy prawnicy:

Najwybitniejszym był Marcus Tulius Cycero

doczytaj w książce o nim i innych prawnikach tego okresu

Pryncypat:

W tym okresie działalność prawników (jurusprudencja) stała się najważniejszym czynnikiem rozwoju prawa. Prawnicy wydawali responsy, które wiązały sędziego. Jurystów pryncypatu można podzielić na dwie kategorie :

• Prawnicy nieautoryzowani - wydawali prywatne responsy, które sędzia mógł ale nie musiał stosować.

• Prawnicy autoryzowani - cesarz wyposażył je w prawo ius publice respondendi ex auctoritate principis czyli prawo udzielania porad z upoważnienia cesarza. W prawo to wyposażeni byli tylko prawnicy mieszkający w mieście Rzym. Ich responsa wiązały sędziego. Z czasem moc prawną nadano również dziełom autoryzowanym prawnikom. W II i III w. ne traktowano je na równi z ustawą.

Prawnicy pryncypatu:

• Aemilius Papinianus -Papinian - książę prawników cieszący się największym uznaniem. Stracony na rozkaz Karakalli.

• Celsus

• Julius Paulus (86 dzieł)

• Domitius Ulpianus z Tyru -Ulpian

• Herenius Modestin (uczeń Ulpiana)

• Gaius

Największy rozkwit literatury prawniczej przypada na przełom I w.pne i I w.ne.

W I w.pne rozwinęły się dwie szkoły prawa:

sabinianów Ateius Capito

prokulejanów Marcus Antistius Labeo

Szkoły te różniły się nie w zakresie prawnym, ale politycznym.

Dominat:

Kres rozwoju jurysprudencji rzymskiej. Prawnicy stali się prawnikami dyżurnymi cesarza. Najwybitniejsi z nich to:

Arcadius Charisius

Hermogenianus

Upadek prawa wiąże się z upadkiem gospodarczym państwa. Prawo rzymskie ulegało zmianom pod wpływem kultury hellenistycznej i lokalnych praw. Zanikł kontakt z dziełami wybitnych prawników, wszystko znano w przeróbkach i przekładach. Ten stan rzeczy starano się naprawić. W 321 r. Konstantyn wydał zakaz publikowania krytycznych uwag do dzieł Papiniana. Później autoryzowano dzieła Paulusa. Największą rolę w porządkowaniu prawa odegrała:

Konstytucja raweńska 426 r.

Była to ustawa o cytowaniu (wyjaśniająca które pisma jurystów mogą być przedstawiane w postępowaniu sądowym i jak sędzia ma oceniać ich wagę w sporze między stronami) wydana przez Teodozjusza II i Walentyniana III w Rawennie.

Na jej mocy autoryzowano dzieła pięciu nieżyjących prawników. Byli to:

• Papinian

• Paulus

• Gajus

• Ulpian

• Modestin

Jeżeli w sądzie strona przedstawi opinię większości (3) z owej grupy pięciu jurystów, sędzia jest taką opinią związany. Jeśli zaistniała równość zdań przeważała opinia Papiniana, którego uważano za księcia prawników rzymskich. Gdy była równość zdań a Papinian milczał lub żaden z autoryzowanych prawników nie rozstrzygał sporu wówczas dopiero sędzia odzyskiwał moc.

W dominacie zaczęły rozwijać się państwowe szkoły prawa zakładane przez cesarza. Zatrudniały one profesorów prawa opłacanych przez władze państwowe. W tym okresie nastąpiła wulgaryzacja prawa.

1

1

reformy państwowe Dioklecjana, nadanie princepsowi tytułu boskiego - władza absolutna, pełne jednowładztwo, upadek senatu

przejęcie władzy przez Oktawiana Augusta

koniec imperium zachodniorzymskiego

koniec panowania dynastii Sewerów

początek wojen punickich Rzymu z Kartaginą

koniec etapu justyniańskiego w prawie poklasycznym

prawo przedmiotowe

( przepisy prawa )

prawo podmiotowe

( wynikało z przedmiotowego )

prawo przedmiotowe

prawo publiczne

interesy państwa, np. przepisy administracyjne

prawo prywatne

interesy jednostki

prawo materialne

i

prawo formalne

ius strictum

i

ius aequum

ius cogens

i

ius dispositivum

powszechne

i

syngularne

(wyjątkowe)

prawo podmiotowe

względne

(skuteczne wobec ściśle określonej osoby)

bezwzględne

(prawa rzeczowe, własności)

---