POJFCIE I RODZAJE DOWODÓW
Nazwy dowód używa się w Kodeksie postępowania karnego w wielu przepisach. Dowodom poświęcono dział V. Ponadto nazwa ta występuje we wszystkich pozostałych działach Kodeksu postępowania karnego. Nazwę tę znajdujemy w przepisach o stronach (np. art. 74 § 1 K.p.k) oraz w przepisach postępowania przygotowawcze (np. art. 297 § 1 pkt 5, k), jak i postępowanie główne (art. 352, 369, 405 K.p.k), a także w postępowaniu odwoławczym (art. 444,450 § 2 K.p.k, art. 442 § 2 K. p. k Nazwy tej jednak Kodeks postępowania karnego nie definiuje.
W procesie karnym nazwą "dowód" obejmuje się zarówno źródło informacji, formę informacji, fakt dowodowy, jak również wszystkie czynności procesowe związane z uzyskaniem informacji, wprowadzeniem i uzewnętrznieniem jej w procesie karnym oraz ostateczny wynik przebiegu myślowego. Nazwy tej używa się w kontekście źródła dowodowego, środka dowodowego i faktu dowodowego.
Przez źródło dowodowe rozumie się osobę lub rzecz, które dostarczają środków dowodowych. Stąd też źródła dowodowe mogą być osobowe, np. świadek, oskarżony, biegły lub rzeczowe, np. przedmioty mające znaczenie dla sprawy jako dowody rzeczowe, miejsce przestępstwa itd. Ten podział może niekiedy nastręczać pewne wątpliwości co do zakwalifikowania oznaczonego źródła dowodowego do jednej lub drugiej z tych grup. Przykładem może być dokument. Jego intelektualna zawartość może skłaniać do traktowania go za osobowe źródło dowodowe, a z drugiej strony może być uznany za rzeczowe źródło dowodowe, gdyż stanowi przedmiot (rzecz).
Środki dowodowe są formą przekazu informacji (spostrzeżeń), które uzyskuje się ze źródła dowodowego, z którym organ styka się bezpośrednio, przeprowadzając dowód, np. zeznania świadka. W tym znaczeniu oskarżony jest źródłem dowodowym, a jego wyjaśnienia stanowią środek dowodowy.
Świadek jest źródłem dowodowym, a jego zeznania są środkiem dowodowym. W przypadku dokumentu jest on źródłem dowodowym, jego treść zaś środkiem dowodowym. Dowód rzeczowy jest źródłem dowodowym, a jego właściwości są środkiem dowodowym.
Można wymienić następujące źródła i środki dowodowe:
źródła dowodowe: środki dowodowe:
świadek zeznania
oskarżony wyjaśnienia
biegły opinia biegłego, zeznania biegłego
dokument treść dokumentu
dowód rzeczowy właściwości dowodu rzeczowego
eksperyment procesowy wyniki eksperymentu procesowego
Faktami dowodowymi są poszczególne informacje (ogniwa nośnika formacji) zawarte w środku dowodowym, np. w wyjaśnieniach lub zeznaniach, dotyczące okoliczności określonego zachowania, co do którego tu się dane postępowanie karne, np. zeznania świadka są środkiem dowodowym, a podane w tych zeznaniach informacje o określonych okolicznościach będą faktami dowodowymi, pozwalającymi na odtworzenie określonego zachowania zgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy. Te fakty mogą wprost wskazywać na popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu przestępstwa np. świadek widział jak oskarżony włamywał się do cudzego domu i stamtąd wynosił przedmioty do stojącego obok furgonu. Można mówić o faktach, które pośrednio dowodzą spełnienia przez oskarżonego wskazanego wyżej przestępstwa (poszlaki), gdy j eden ze świadków zeznał, że w czasie popełnienia przestępstwa widział przed domem pokrzywdzonego samochód z numerami rejestracyjnymi oskarżonego, a inny, że widział jak oskarżony do samochodu w tym samym czasie ładował różne przedmioty, które zostały zabrane pokrzywdzonemu, a jeszcze inny świadek zeznał, że widział oskarżonego, jak odjeżdżał sprzed domu pokrzywdzonego z załadowanym samochodem także w tym samym czasie z numerami rejestracyjnymi należącymi do sprawcy.
Dowodu dzieli się:
ze względu na źródło dowodowe na: a) osobowe, b)rzeczowe
2) ze względu na treść środka dowodowego: a) dowody pojęciowe, wyrażające treść pojęciową, np. zeznania świadka, wyjaśnienia oskarżonego, opinie biegłych, treść dokumentu. b) dowody zmysłowe, te dowody, które uzyskuje się na podstawie zmysłowej percepcji osób przeprowadzających dowód, np. właściwości miejsca, rzeczy lub ciała ludzkiego, które poddano oględzinom.
3) w zależności od liczby ogniw, jakie występują między organem a poznawaną rzeczywistością, w związku z którą toczy się proces kamy:
a) pierwotne, np. świadek, który był obserwatorem określonego zachowania w związku z którym toczy się proces kamy,
b) pochodne, kiedy tych ogniw jest więcej, np. świadek, który słyszał o określonym zachowaniu od innej osoby, lub protokół z przeprowadzonej czynności Inaczej można powiedzieć, że z dowodem pierwotnym mamy do czynienia wtedy, gdy chodzi o źródła dowodowe, w których zawarto "ślady" pochodzące wprost z określonego zachowania, np. świadek będący obserwatorem bójki. Jeżeli taki świadek posiadaną informację przekaże innej osobie, lub Jej relacja zostanie utrwalona w postaci protokołu, to wówczas mówimy dowodzie pochodnym (wtórnym).
4) ze względu na sposób dowodzenia:
a) bezpośrednie, wskazujące na fakt główny, czyli wprost na czyn zarzucany oskarżonemu, b) pośrednie, wskazujące na takie okoliczności, które w zestawieniu z innymi dają podstawę do wysunięcia wniosku o winie lub niewinności oskarżonego. Dowody pośrednie są kojarzone z dowodami poszlakowymi.
5) ze względu na formalizm w zakresie postępowania, co do przeprowadzania dowodów:
a) ścisłe (formalne),
b) swobodne (nieformalne).
Dowód ścisły wymaga zwiększonego formalizmu, gdyż dotyczy ustaleń odnoszących się do winy lub niewinności oskarżonego. Zwiększony formalizm wzmacnia gwarancję, że dokonane ustalenia na podstawie dowodów ścisłych będą odpowiadały prawdzie. Według art. 5 § 1 K.p.k. oskarżonego uważa się za niewinnego, póki nie zostanie mu udowodniona wina ; w prawomocnym wyroku. Oznacza to, że dowodzenie wIny oskarżonego możliwe jest tylko w ramach przewidzianych przepisami zawartymi w Kodeksie postępowania karnego. Dowód swobodny nie wymaga zwiększonego formalizmu przy jego przeprowadzaniu. Tego ściśle określonego formalizmu me wymaga SIę w razIe przeprowadzenia dowodu w ramach art. 97 K.p.k. lub wtedy, kiedy sąd orzeka na podstawie dowodów zawartych w aktach sprawy. Dowody swobodne mogą służyć do ustaleń w kwestiach incydentalnych, np. dotyczących wyłączenia sędziego.
6) ze względu na znaczenie dla oskarżonego:
a) obciążające, gdy udowadniają wniesione oskarżenie,
b) odciążające, przeciwstawiają się oskarżeniu, dostarczają faktów korzystnych dla oskarżonego. W myśl art. 369 K.p.k. dowody na poparcie oskarżenia powinny być w miarę możliwości przeprowadzone przed dowodami służącymi do obrony.
SUROGATY UDOWODNIENIA
Często udowadnianie pewnej kwestii jest zbyteczne. Przyjmuje się pewne fakty za bezsporne nie dlatego, że zostały udowodnione, lecz dlatego, że uznano, iż udowodnienie ich jest w określonej sytuacji zbyteczne. Są to: a) notoryjność, b) oczywistość, c) uprawdopodobnienie, d) domniemanie.
NOTORYJNOŚĆ
Jest to posiadanie niespomej wiedzy o pewnych faktach przez organ procesowy i strony. Wiedza ta zwalnia organ procesowy z obowiązku udowodnienia tych faktów.
Rozróżnia się notoryjność: a) powszechną, b) sądową (urzędową).
.Notoryjność powszechna to wiedza nieograniczonej liczby osób w środowisku i miejscu, w którym toczy się proces Takich faktów nie udowadnia się. Nie wymagają więc dowodu np. fakt, że w Warszawie wybuch gazy spowodował wysadzenie rotundy. Jeśli tylko zrodzą się wątpliwości co do znajomości tych faktów, obowiązkiem organu procesowego będzie upewnić się, czy są one znane stronom i w zależności od tego albo przypomnieć im te fakty, albo przystąpić do ich udowodnienia.
Notoryjność urzędowa (sądowa) jest to wiedza organu procesowego o pewnych faktach, uzyskana dzięki jego działalności urzędowej. Faktem urzędowo notoryjnym będzie zatem np. wykonywanie określonych ekspertyz toksykologicznych tylko w instytucie X, kierowanie szpitalem w B przez doktora L, wyjazd za granicę świadka N, który miał zeznawać też w innych procesach toczących się przed tym samym sądem.
Inaczej niż przy notoryjności powszechnej, organ procesowy zobowiązany jest zwrócić uwagę stron na fakty notoryjne sądowe (art. 168 k. p. k.).
Fakty notoryjne powszechnie znane lub urzędowo mogą stać SIę jednak przedmiotem przeciwdowodu, jeśli strona je zakwestionuje.
OCZYWISTOŚĆ
Jest to tylko znacznie wyższy stopień notoryjności powszechnej. Każdy przeciętnie wykształcony i rozumny człowiek posiada wiedzę, która dla niego jest oczywista. Bzdurą byłoby więc żądanie udowodnienia, że Jan Matejko malarzem i że Chopin zmarł w 1849 roku.
UPRAWDOPODOBNIENIE
Udowodnienie nie jest niekiedy wymagane, a wystarczy tylko pewien stopień prawdopodobieństwa. Art. 249 § l k. p. k. stanowi, że środki zapobiegawcze można stosować "tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo". Zgodnie zaś z art. 303 k. p. k. postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia wydaje się, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa" . Stosownie natomiast do 313 § l k. p. k., jeżeli dane [ ... ] uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów [ ... ]" . To "duże prawdopodobieństwo", "uzasadnione podejrzenie" oraz "dostateczne podejrzenie" to tylko uprawdopodobnienie, to Jeszcze nIe udowodnienie. Niemniej uprawdopodobnienie musi być na tyle wysokie, by uchronić się przed widocznym dla każdego rozsądnego człowieka brakiem zasadności czynności procesowej. U stawa nie oznacza stopnia prawdopodobieństwa. Jego nieokreśloność ulega dopiero pewnemu uściśleniu w konkretnych sprawach.
DOMNIEMANIA
Domniemanie to sąd o wysokim prawdopodobieństwie jakiegoś faktu wysnuty z innego faktu lub faktów nie budzących żadnych wątpliwości.
Na domniemanie składają się 2 elementy:
- fakt domniemany - fakt wysnuty z innego oraz
- domniemanie - fakt stwarzający wysokie prawdopodobieństwo owego innego faktu. Wyróżnia się:
a) domniemania faktyczne (praesumptiones hominż), b) domniemania prawne (praesumptiones iuris).
Domniemania faktyczne (praesumptiones hominż) pozostają poza kręgiem jakiejkolwiek regulacji prawnej. Przykładem takiego domniemania jest sąd, że jeśli poszukiwany sprawca podczas przestępstwa mówił po rosyjsku, to znaczy, że jest Rosjaninem. Takie domniemanie można obalić przeciwdowodem. Proces karny nie może obyć się bez takich domniemań. Bez nich postępowanie dowodowe byłoby tak uciążliwe i długie, że nie byłoby możliwe szybkie zakończenie jakiegokolwiek procesu.
Domniemania prawne (praesumptiones iuris) to domniemania nakazane przez normę prawną.
Dzielą się one na:
1) domniemania prawne wzruszalne (praesumptiones iuris tantum), takie, które można obalać przeciwdowodem, a więc można wykazywać, że fakt domniemany nie istnieje,
2) domniemania prawne niewzruszalne (praesumptiones iuris ac de iure) wobec których przeciwdowód nie jest dopuszczalny.
W procesie karnym znane są przede wszystkim domniemania wzruszalne.
Najważniejszym z nich jest domniemanie niewinności (praesumptio boni viri), które zostaje obalone przez wyrok skazujący lub orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania, domniemanie prawidłowości prawomocnego wyroku, które obalić może tylko wyrok uchylający lub zmieniający, wydany w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania ( art. (art. 5 § 1 k. p. k.)
Tylko wyjątkowo ustawodawca wprowadza domniemania prawne niewzruszalne. Nie dotyczą one jednak głównego celu postępowania, jakim jest przestępstwo zarzucone oskarżonemu. Znalazły się w z myślą o przyspieszeniu procesu. Przewiduje je, np. art. 139 § 1 k.p.k.
Domniemanie niewzruszalne obejmuje także przyczyny wyłączenia sędziego z mocy prawa (iudex inhabilis - art. 40), zakłada się, że w tych wypadkach zachodzi brak obiektywizmu, a także bezwzględne powody odwoławcze ( art. 439 k. p. k.), w których przyjmuje się a priori, że mogły mieć wpływ na treść wyroku.
5