OCHRONA DZIEDZICZENIA

ROSZCZENIE O OCHRONĘ DZIEDZICZENIA

• jest to szczególne roszczenie, które służy do ochrony całości uprawnień spadkobiercy do spadku i zwraca się przeciwko temu, kto bezpodstawnie przypisuje sobie uprawnienia spadkobiercy

• wynika ono z podmiotowego prawa do spadku (prawa dziedziczenia)

• początki instytucji ochrony dziedziczenia sięgają prawa rzymskiego, gdzie nosiła ona nazwę hereditatis petitio i służy jego ochronie

• w prawie polskim ochronie dziedziczenia jest poświęcony art. 1029 k.c.

• jest to środek prawny, w którym można znaleźć zarówno elementy środka petytoryjnego (obowiązek wykazania prawa dziedziczenia) jak i posesoryjnego(brak obowiązku wykazywania istnienia prawa do poszczególnych przedmiotów majątkowych) ma więc charakter mieszany

Regulacja instytucji:

1. określenie podmiotów - uprawnionego i zobowiązanego - oraz przesłanek roszczenia o wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku (określane jako roszczenie zasadnicze przy ochronie dziedziczenia)

1. PODMIOTY (legitymacja czynna i bierna)

1. uprawnionym, któremu roszczenie przysługuje, jest:

1. rzeczywisty spadkobierca

2. współspadkobierca

3. wykonawca testamentu

4. nabywca spadku, udziału spadkowego

2. podmiotem obowiązku odpowiadającego temu roszczeniu (pozwanym w procesie) jest osoba, co do której spełnione są jednocześnie trzy następujące przesłanki:

1. włada spadkiem, częścią spadku, niektórymi przedmiotami należącymi do spadku albo choćby jednym takim przedmiotem jak spadkobierca

• określenie “włada" nie jest użyte całkiem ściśle roszczenie o ochronę dziedziczenia może bowiem zwracać się również przeciwko osobie, która już zużyła lub utraciła przedmiot należący do spadku, i obejmować także inne wartości majątkowe niż samo tylko władztwo nad rzeczą

2. przypisuje sobie uprawnienia spadkobiercy, tzn. daje wyraz swemu przekonaniu, że prawa do przedmiotów należących do spadku nabyła w drodze dziedziczenia powołuje się na dziedziczenie jako na podstawę nabycia

3. w rzeczywistości nie jest spadkobiercą (chodzi o stan obiektywny, a nie o świadomość tzw. „posiadacza spadku”)

Sytuacje, w których spadkiem włada jako spadkobierca osoba nie będąca w rzeczywistości spadkobiercą, mogą być wynikiem różnorodnych stanów faktycznych np. spadkobierca ustawowy powołany do spadku w pierwszej kolejności nie wie o istnieniu ważnego testamentu czy gdy spadkiem włada spadkobierca testamentowy, gdy testament jest nieważny.

2. TREŚĆ ROSZCZENIA

1. zasadnicza treść roszczenia o ochronę dziedziczenia polega na żądaniu wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów, a więc przede wszystkim rzeczy należących do spadku.

• omawiane roszczenie przypomina zatem roszczenie windykacyjne, aczkolwiek inna jest jego podstawa

• jak się wydaje, żądanie wydania rzeczy jest aktualne tylko o tyle, o ile dotyczy rzeczy oznaczonych co do tożsamości i o ile te rzeczy znajdują się nadal we władaniu posiadacza spadku

2. odpowiednie zastosowanie art. 224 § 2 i 225 k.c. roszczenie o ochronę dziedziczenia może też obejmować żądanie zapłaty określonych kwot pieniężnych.

• świadczenie pieniężne „obok” żądania wydania rzeczy gdy spadkobierca:

1. żąda wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy

2. dochodzi naprawienia szkody z tytułu pogorszenia rzeczy należących do spadku

3. żąda wartości pożytków pobranych lub też takich, których posiadacz spadku nie uzyskał z powodu złej gospodarki

• świadczenie pieniężne „zamiast” żądania wydania rzeczy gdy spadkobierca:

1. dochodzi odszkodowania za utratę rzeczy

2. dochodzi równowartości należących do spadku rzeczy, które nie dadzą się określić co do tożsamości

Nawet wówczas gdy spadkobierca żąda wydania całego spadku, powinien on określić w procesie przedmioty i sumy pieniężne, których się domaga, inaczej bowiem wyrok nie nadawałby się do wykonania. Pomocny mu jest w tym zakresie art. 459 k.c: spadkobierca może żądać, aby posiadacz spadku przedstawił spis przedmiotów należących do spadku, które znajdują się lub znajdowały w jego władaniu, a w razie potrzeby złożył stosowne zapewnienie przed sądem.

3. PRZESŁANKI ROSZCZENIA

Rzeczywisty spadkobiercą może podnieść roszczenie o ochronę dziedziczenia po spełnieniu

dwóch przesłanek:

1. przedmioty, których wydania (ewentualnie wraz z pożytkami lub ich równowartością) spadkobierca się domaga lub za których zużycie, pogorszenie lub utratę żąda odszkodowania, muszą należeć do spadku w sposób faktyczny

• do spadku należą przede wszystkim rzeczy, które w chwili otwarcia spadku znajdowały się we władaniu spadkodawcy (uchwała SN z 20 kwietnia 1964 r. pojęcie władania spadkodawcy należy rozumieć w sensie jak najszerszym, mianowicie w tym znaczeniu, że spadkodawca władał określonymi rzeczami, jeżeli mógł z nich tak korzystać, jakby wchodziły one w skład jego majątku)

• spadkobierca nie ma obowiązku wykazania przy tym, że spadkodawcy przysługiwało do tych rzeczy określone prawo (prawo własności, użytkowania, dzierżawy itp.); w związku z tym we władaniu spadkodawcy w przyjętym tu rozumieniu znajdowały się również przedmioty, które były w jego posiadaniu samoistnym lub zależnym, choćby chodziło o posiadanie oderwane od prawa

• art. 1029 § 1 k.c. mówi nie o rzeczach, ale o przedmiotach należących do spadku za przedmioty takie trzeba uważać również inne wartości majątkowe, które posiadacz spadku uzyskał, choćby po otwarciu spadku, wskutek tego, że przypisywał sobie uprawnienia spadkobiercy, a więc np. przyjął świadczenie od dłużnika spadkodawcy. Można sądzić, że w granicach określonych w drodze odpowiedniego stosowania art. 224 i 225 k.c. obowiązek wydania (w naturze lub w postaci równowartości pieniężnej) rozciąga się również na inne wartości majątkowe uzyskane przez posiadacza spadku - oprócz rzeczy i pożytków z tych rzeczy. Powstające tu problemy mogą być jednak sporne w szczegółach.

2. przedmioty należące do spadku znajdowały się we władaniu posiadacza spadku albo też przez niego lub u niego zostały utracone

4. SYTUACJA PROCESOWA SPADKOBIERCY I POSIADACZA SPADKU

Podmiot występujący z żądaniem o ochronę dziedziczenia:

1. musi wykazać spełnienie obu wyżej wymienionych przesłanek

2. nie obciąża go dowód co do prawa, jakie przysługiwało spadkodawcy

3. musi przeprowadzić dowód, że jest spadkobiercą

W zasadzie może to uczynić za pomocą wszelkich środków dowodowych np. testamentu (a contrario z art. 1027 k.c); jeżeli jednak posiadacz spadku uzyskał był takie stwierdzenie niezgodne z rzeczywistym stanem prawnym, spadkobierca może obalić wynikające stąd domniemanie tylko w trybie określonym w art. 679 k.p.c. (zmiana odpowiedniego postanowienia sądu jest konieczną przesłanką realizacji roszczenia o ochronę dziedziczenia w tym przypadku)

Posiadacz spadku może:

1. kwestionować legitymację czynną powoda

2. kwestionować własną legitymację twierdzić, że przysługuje mu prawa ale z innego niż dziedziczenie tytułu

3. bronić się zarzutem, że to on jest spadkobiercą (udowadniać na ogólnych zasadach swoje prawa wynikające z dziedziczenia)

4. wykazywać, że objęte żądaniem wydania przedmioty nie należą do spadku w przyjętym wyżej rozumieniu, tzn. że nie znajdowały się one we władaniu spadkodawcy w chwili otwarcia spadku

5. wykazywać, że nabył on własność tych przedmiotów przez zasiedzenie

Nie byłby natomiast skuteczny ewentualny zarzut z jego strony, że spadkodawcy nie przysługiwało odpowiednie prawo do przedmiotów należących do spadku, ponieważ -jak to zostało już wyjaśnione - okoliczność ta nie należy do przesłanek roszczenia o ochronę dziedziczenia.

2. określenie zakresu i przesłanek ewentualnych dalszych roszczeń o ochronę dziedziczenia, mianowicie roszczeń (tzw. roszczenia uzupełniające):

1. o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku

2. o zwrot pobranych z nich pożytków lub ich równowartości

3. o naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty tych przedmiotów

• w myśl art. 1029 § 2 k.c, do tych wszystkich roszczeń stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy (art. 224-229 i 231 k.c).

• dla zakresu tych dalszych roszczeń przeciwko posiadaczowi spadku istotne znaczenie ma jego dobra lub zła wiara. Przez dobrą wiarę posiadacza spadku należy rozumieć jego usprawiedliwione ze względu na okoliczności przekonanie, że jest spadkobiercą. Zarzut złej wiary jest uzasadniony, jeżeli nieświadomość posiadacza spadku postała wywołana jego rażącym niedbalstwem. Istnienie dobrej wiary domniemywa się (art. 7 k.c).

POSIADACZ SPADKU W DOBREJ WIERZE nie jest obowiązany wobec spadkobiercy do wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotów należących do spadku i nie odpowiada za ich zużycie, pogorszenie lub utratę. Nabywa własność pożytków naturalnych, które zostały odłączone od rzeczy w czasie jego posiadania, oraz zachowuje pożytki cywilne, jeżeli stały się w tym czasie wymagalne (art. 224 § 1 k.c).

Należy pamiętać, że odpowiedzialność posiadacza spadku w dobrej wierze jest zaostrzona od chwili, w której dowiedział się on o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o ochronę dziedziczenia (art. 224 § 2 k.c).

POSIADACZ SPADKU W ZŁEJ WIERZE jest obowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotów należących do spadku, do zwrotu pożytków pobranych i uiszczenia równowartości tych, których z powodu złej gospodarki nie uzyskał. Ponadto odpowiada on za zużycie przedmiotów należących do spadku, jak również za ich pogorszenie lub utratę, chyba że przedmioty te uległyby pogorszeniu lub utracie także wtedy, gdyby znajdowały się w posiadaniu spadkobiercy (art. 224 § 2 i 225 k.c).

Jak się wydaje, spadkobiercy mogą przysługiwać przeciwko posiadaczowi spadku również roszczenia z tytułu niesłusznego wzbogacenia (art. 405 i nast. k.c.) w takim zakresie, w jakim nie są one wyłączone przez przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem.

3. określenie uprawnień zobowiązanego do wydania spadku z tytułu nakładów, jakich dokonał on na przedmioty należące do spadku

• w myśl art. 1029 § 2 k.c, do tych wszystkich roszczeń stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy (art. 224-229 i 231 k.c).

• POSIADACZ SPADKU może żądać od spadkobiercy zwrotu nakładów, jakich dokonał na przedmioty należące do spadku, przy czym zakres uprawnień z tego tytułu jest uzależniony od jego dobrej lub złej wiary (art. 226-227 k.c). Dla zabezpieczenia roszczeń z tego tytułu posiadaczowi spadku przysługuje prawo zatrzymania (art. 461 k.c). Postanowienia o nakładach należy odpowiednio stosować do spłaty długów spadkowych przez posiadacza spadku. Jeżeli nakłady posiadacza spadku polegały na wzniesieniu na nieruchomości spadkowej budynku lub innego urządzenia, zastosowanie znajdują również postanowienia art. 231 k.c.

Jak się wydaje, art. 1029 § 2 k.c. nie ma zastosowania do spadkobiercy, który był powołany do spadku i objął go w posiadanie, a następnie spadek odrzucił, ponieważ jego rozliczenia ze spadkobiercami, którzy zamiast niego doszli do spadku, podlegają odrębnej dyspozycji art. 1021 k.c.

4. dyspozycja o odpowiednim stosowaniu postanowień o ochronie dziedziczenia do wypadków, gdy osoba, co do której zostało uchylone orzeczenie o uznanie jej za zmarłą, żąda wydania swego majątku

Omówione postanowienia art. 1029 § 1 i 2 k.c. stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy żąda wydania swego majątku osoba, co do której zostało uchylone orzeczenie o uznaniu jej za zmarłą (art. 1029 § 3 k.c). Choć tego ustawa nie mówi, nie budzi wątpliwości, że ta sama zasada obowiązuje w razie uchylenia orzeczenia o stwierdzeniu zgonu.

OCHRONA DZIEDZICZENIA A ROSZCZENIE WINDYKACYJNE

Należy mieć na uwadze, że spadkobierca, żądając wydania przedmiotu należącego do spadku od osoby, która włada tym przedmiotem jak spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest, może powoływać się bądź na swe uprawnienia z tytułu ochrony dziedziczenia, bądź też na to, że odpowiednie prawo do tego przedmiotu (np. prawo własności) przysługiwało spadkodawcy, bądź wreszcie na obie wymienione podstawy.

W każdym wypadku musi udowodnić, że jest spadkobiercą. Poza tym jednak przesłanki konkurujących ze sobą roszczeń nie są zbieżne. Jeżeli powód powołuje się na prawo, które przysługiwało spadkodawcy, powinien to prawo udowodnić, natomiast nie ma potrzeby przeprowadzać dowodu, że dany przedmiot w chwili otwarcia spadku znajdował się we władaniu spadkodawcy.

PRZEDAWNIENIE ROSZCZENIA O OCHRONĘ DZIEDZICZENIA

• roszczenie o ochronę dziedziczenia jest roszczeniem majątkowym, a zatem - skoro prawo spadkowe nie przewiduje w tej mierze wyjątku - ulega przedawnieniu, zgodnie z ogólną regułą art. 117 § 1 k.c, przy czym termin tego przedawnienia wynosi lat dziesięć (art. 118 k.c); bieg terminu tego przedawnienia rozpoczyna się od dnia otwarcia spadku (por. art. 120 § 1 zd. pierwsze k.c).

• trzeba podkreślić, że przedawnienie roszczenia o ochronę dziedziczenia dotyczy tylko stosunku między rzeczywistym spadkobiercą a posiadaczem spadku i nawet w tym stosunku nie oznacza przedawnienia roszczeń wynikających z poszczególnych praw, które wchodzą w skład spadku. Przeciwnie, te ostatnie roszczenia mogą się przedawnić bądź wcześniej bądź później niż roszczenie o ochronę dziedziczenia bądź też nawet nie przedawniać się wcale. Przedawnienie roszczenia o ochronę dziedziczenia dotyczy zatem tylko tych szczególnych możliwości realizacji uprawnień spadkobiercy, jakie art. 1029 k.c. daje mu wobec posiadacza spadku. Przedawnienie to nie wpływa natomiast na możliwość korzystania przez spadkobiercę z innych uprawnień. Korzystając z tych innych uprawnień, musi jednak prowadzić dowód zarówno co do tego, że jest spadkobiercą, jak i co do tego, że dane prawo przysługiwało spadkodawcy.

• w pewnych wypadkach dochodzenie roszczenia o ochronę dziedziczenia może stać się niemożliwe jeszcze przed upływem terminu przedawnienia, a to wskutek upływu terminów zawitych, jeżeli w wyniku tego upływu uprawniony z tytułu roszczenia o ochronę dziedziczenia traci status rzeczywistego spadkobiercy:

1. art. 945 § 2 k.c.

2. utrata roszczenia o ochronę dziedziczenia nastąpi, jeżeli rzeczywisty spadkobierca, który był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, nie wystąpił we właściwym rocznym terminie o zmianę zapadłego postanowienia. (art. 679 § 1 zd. drugie k.p.c.).

Należy podkreślić, że w obu przykładach utrata roszczenia z tytułu ochrony dziedziczenia przed upływem okresu przedawnienia tego roszczenia była wtórną konsekwencją utraty przez uprawnionego statusu rzeczywistego spadkobiercy. Konstrukcyjnie mamy tu do czynienia z tym samym mechanizmem, który sprawia, że właściciel nieruchomości, po upływie biegnącego przeciw niemu okresu zasiedzenia, nie może już wystąpić ze skargą windykacyjną, mimo że skarga ta w ogóle nie ulega przedawnieniu (art. 223 § 1 k.c).

pojęcie nieścisłe; przedmiotem posiadania może być bowiem tylko rzecz, a spadek obejmuje również prawa nie mające odpowiedników materialnych

^{ROZDZIAŁ XI - OCHRONA DZIEDZICZENIA}

1

5

---