Rozwój liczebny i rozmieszczenie ludności na świecie
Liczba ludności współcześnie zamieszkujących naszą planetę kształtowała się w ciągu wielu tysiącleci. Określenie liczby ludności świata żyjącej w dawnych czasach jest bardzo trudne. Dokonuje się tego na podstawie informacji historycznych, oceniając stopień rozwoju społeczno - gospodarczego różnych regionów. Określenie dzisiejszej liczby ludności opiera się również na szacunkach, ponieważ nie wszystkie państwa posiadają rzetelne informacje na ten temat. Według danych szacunkowych, w początkach naszej ery na Ziemi żyło około 300 mln ludzi, skupionych przede wszystkim w basenie Morza Śródziemnego, Chinach i Indiach. W ciągu wieków zmieniał się też procentowy udział ludności poszczególnych kontynentów w ogólnej liczbie ludności świata. Do XVIII w. wzrost liczby ludności był bardzo powolny, co spowodowane było wysoką śmiertelnością wywołaną epidemiami, klęskami żywiołowymi i wojnami. Na podwojenie wyżej wymienionej liczby ludności trzeba było czekać ponad 1600 lat, ale następne podwojenie nastąpiło już w ciągu 200 lat. Przypuszczalnie około roku 1850 liczba ludności Ziemi przekroczyła 1 mld. Czas potrzebny na kolejne podwojenie systematycznie się skracał i w roku 1999 liczba ludności Ziemi przekroczyła 6 miliardów.
W historii rozwoju ludzkości notuje się trzy przełomowe okresy, w których nastąpił gwałtowny wzrost liczby ludności:
około 8000 lat p.n.e., człowiek przeszedł od zbieractwa i myślistwa do osiadłej gospodarki rolnej, która dawała możliwość wyżywienia znacznie większej liczby ludności,
w XVIII w. nastąpił znaczny wzrost produkcji żywności na skutek większej produkcji rolnej a także postęp nauk medycznych, powodujący gwałtowny spadek śmiertelności;
druga połowa XX w. była wynikiem dalszego postępu medycyny, który spowodował spadek śmiertelności oraz wydłużenie średniej długości życia. Przy zachowaniu wysokiej rozrodczości gwałtownie wzrósł przyrost naturalny ludności.
Przyrost liczby ludności nie przebiegał równomiernie we wszystkich rejonach świata. W 1900 r. Europę zamieszkiwało 25% ludności, Azję 59%, Afrykę 7% a Amerykę Północną 5%. W 1997r. dla Europy wskaźnik ten wynosił 12,5%, dla Azji 61%, dla Afryki 13% i dla Ameryki Północnej 5,7%. Pierwszy przyrost ludności objął głównie Europę, co doprowadziło do przeludnienia kontynentu i masowej migracji ludności na inne obszary. Z kolei przyrost w roku 1997 zaznacza się przede wszystkim na obszarach Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Jest to spowodowane wyraźną różnicą wielkości przyrostu naturalnego na tych kontynentach. Europa i Ameryka Północna są zamieszkane głównie przez bogate społeczeństwa cechujące się niskim przyrostem naturalnym. Społeczność Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej charakteryzuje się bardzo wysokim przyrostem naturalnym.
Liczba ludności na danym obszarze zależy od wartości przyrostu naturalnego i skali migracji. Przyrost naturalny jest różnicą miedzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów zanotowanych w danym okresie czasu. Przyrost naturalny podajemy w postaci wskaźnika uzyskanego z przeliczenia tej różnicy na 1000 mieszkańców, wyrażanego w promilach. Skorygowany o saldo migracji przyrost naturalny w danym okresie stanowi przyrost rzeczywisty ludności. Przyrost rzeczywisty jest podstawową kategorią demograficzną. Wskaźnik przyrostu naturalnego i przyrost rzeczywisty mogą przybierać wartości dodatnie lub ujemne. Wartości wskaźnika przyrostu naturalnego w skali świata są bardzo zróżnicowane. W 1998r. dla świata wynosił on 14,8%, podczas gdy w wielu państwach afrykańskich przekraczał 30%, a np. w Niemczech, Rosji, Szwecji i we Włoszech był ujemny. Wyraźnie największą dynamikę przyrostu naturalnego wykazują Afryka, Azja i Ameryka Łacińska, najmniejszą natomiast Europa.
Czynnikami wpływającymi na poziom przyrostu naturalnego są: sytuacja społeczno - ekonomiczna i polityczna kraju, poziom opieki lekarskiej, poziom kultury i wykształcenia, warunki bytu ludności, poziom rozwoju gospodarczego i sytuacja demograficzna społeczeństwa ( duża liczba młodych kobiet w wieku rozrodczym). A także duża dzietność rodzin wynikająca z tradycyjnego modelu rodziny, polityka demograficzna państwa, stopień zurbanizowania kraju i religia. Generalnie obserwuje się zależność przyrostu naturalnego od poziomu rozwoju kraju - wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego wskaźnik przyrostu maleje. Przyczynami niskiego przyrostu naturalnego w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo są: wydłużanie się okresu nauki, powszechnie przyjęty model małej rodziny, późne zawieranie małżeństw, powszechny dostęp do środków antykoncepcyjnych, przyjęcie zasad planowania rodziny i świadomego macierzyństwa oraz zmniejszenie liczby kobiet w wieku rozrodczym w wyniku starzenia się społeczeństw.
W wielu krajach podejmowane są próby wpływania przez państwo na wielkość przyrostu naturalnego. W krajach wysoko rozwiniętych opracowano system zachęt materialnych w celu zwiększenia ilości urodzeń. Natomiast w krajach słabo rozwiniętych, aby obniżyć przyrost naturalny podnosi się dolną granicę zawierania małżeństw, ogranicza dodatki dla rodzin wielodzietnych, propaguje model małej rodziny i regulację urodzin. Tak radykalną politykę demograficzną prowadzi się w Chinach i Indiach.
Wielkość przyrostu naturalnego kształtowana jest przez stopę urodzeń i stopę zgonów. Demografowie analizując ich dynamikę w wielu krajach świata, stwierdzili, iż rozwój liczby ludności odbywa się zgodnie z etapami tzw. cyklu demograficznego, w którym wyróżniono pięć faz rozwoju:
I. Stopa urodzeń i stopa zgonów jest bardzo wysoka, co w konsekwencji powoduje niezbyt duży przyrost naturalny. W społeczeństwach będących w tej fazie cyklu demograficznego właściwie brak jest ludzi starych, gdyż średnia długość trwania życia wynosi 35 - 40 lat. Obecnie w fazie tej znajdują się zacofane ludy koczownicze, np. w strefie Sahelu;
Stopa urodzeń utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie, natomiast zmniejsza się stopa zgonów, co powoduje dynamiczny wzrost przyrostu naturalnego. Spadek śmiertelności jest wynikiem poprawy wyżywienia i opieki medycznej, natomiast wysoka stopa urodzeń - wzorców wielodzietnych rodzin i dużej liczby kobiet w wieku rozrodczym. Średnia długość trwania życia wzrasta w tej fazie rozwoju demograficznego do 60 lat. Dla tej fazy ruchu charakterystyczna jest eksplozja demograficzna społeczeństwa. Obecnie zachodzi w wielu krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.
III. Stopa urodzeń spada, natomiast spadek stopy zgonów nie jest znaczny. Przyrost naturalny jest umiarkowanie wysoki. Średnia długość trwania życia wzrasta do 65 lat. Trzecia faza transformacji demograficznej jest charakterystyczna dla krajów o wzrastającej zamożności społeczeństwa;
Nadal zmniejsza się stopa urodzeń przy utrzymującej się na tym samym poziomie stopie zgonów. W efekcie przyrost naturalny jest niski. Średnia długość trwania życia przekracza 65 lat. Społeczeństwa znajdujące się w tej fazie cyklu demograficznego wykazują wyraźne starzenie się. Zmiany te są charakterystyczne dla społeczeństw bogatych, np. rozwiniętych krajów Europy i Stanów Zjednoczonych;
V. Stopa urodzeń jest na poziomie stopy
zgonów i wykazuje tendencję malejącą, natomiast stopa zgonów wzrasta. Przyrost naturalny jest zerowy albo ujemny. Społeczeństwa znajdujące się w tej fazie cyklu demograficznego przeżywają regres liczby ludności. Należą do nich najbardziej gospodarczo rozwinięte kraje świata, np. Niemcy, Szwecja, Polska, Czechy.
Liczba i struktura demograficzna ludności danego obszaru zależą od przyrostu naturalnego i ruchów migracyjnych ludności. Migracja to przemieszczanie się - zmiana miejsca pobytu i zamieszkania. Składa się na nią emigracja tj. wyjazd z miejsca dotychczasowego pobytu i imigracja - przyjazd na nowe miejsce. Migracje ludności możemy podzielić ze względu na przyczyny ekonomiczne, polityczne, religijne, społeczne i spowodowane klęskami żywiołowymi. Migracje ludności można także podzielić na dobrowolne i przymusowe. Współcześnie na świecie dominują migracje z pobudek ekonomicznych, głównie ze wsi do miast. W przeszłości największe znaczenie dla atrakcji osadniczej obszaru miały czynniki przyrodnicze, np. nizinność terenu, żyzne gleby, łagodny klimat czy dostęp do wody. Jeśli na jakimś terenie wystąpił splot korzystnych dla człowieka warunków naturalnych, obszar ten stawał się rejonem intensywnego zasiedlenia, np. strefa nizin nabrzeżnych, delty i doliny rzek. Współczesne warunki przyrodnicze mają coraz mniejsze znaczenie. Atrakcyjność osadniczą obszaru rozpatruje się z punktu widzenia warunków społecznego bytu, stosunków społeczno - ekonomicznych i wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego. Bariery i atrakcje osadnicze zdecydowały o nierównomiernym rozmieszczeniu ludności na świecie. Jednym ze wskaźników obrazujących w przybliżeniu rozmieszczenie ludności jest średnia gęstość zaludnienia. Dla świata wynosi ona 43 osoby na 1km. Ponadto 90% ludności świata zamieszkuje obszar między 20° a 60° szerokości geograficznej północnej, a więc w strefie klimatu umiarkowanego i podzwrotnikowego. W rzeczywistości najgęściej zaludnionymi obszarami są: wschodnie Chiny, Japonia, Półwysep Indyjski, Europa Zachodnia i Środkowa, Kalifornia i Kotlina Meksyku, rejon Morza Karaibskiego. Najsłabiej zaludnione lub nawet bezludne są: obszary pustynne ( Sahara, środkowa Australia), wysokie góry (Himalaje, Kordyliery) oraz Antarktyda, Grenlandia, północna Europa, Alaska, Syberia. Dysproporcje gęstości zaludnienia spowodowane są wieloma barierami, a z drugiej strony atrakcjami osadniczymi.
Punktem wyjścia tej pracy są pewne spostrzeżenia z dziedziny demografii - nauki, która zajmuje się proporcją oraz stopą narodzin i zgonów, bezwzględną i względną liczbą ludzi w społeczeństwach i ich podziałem według wieku, płci oraz innych zmiennych. Każdej z faz cyklu demograficznego odpowiada określony typ społeczeństwa oraz typ "charakteru społecznego". Możemy zatem wyróżnić człowieka i społeczeństwo "sterowane tradycją", następnie zaś - człowieka i społeczeństwo "wewnątrzsterowne". Dla wysoko rozwiniętego człowieka i społeczeństwa Zachodu okresu połowy XX wieku - czasu wstępnego spadku ludności - rezerwuję określenia: "człowiek zewnątrzsterowny" i "społeczeństwo zewnątrzsterowne". W społeczeństwie tym podstawowym problemem nie jest stosunek człowieka do otaczającego go środowiska (tak było w "epoce produkcji"), ale do otaczających go ludzi. Stąd zachowanie wysoce "uspołecznione" jest tu nieodzownym warunkiem sukcesu w różnych dziedzinach życia - od małżeństwa poczynając, poprzez pracę zawodową a na polityce kończąc. Ma to oczywiście wpływ na wychowanie dzieci w rodzinie, na system edukacji, jak i w ogóle na cały system przekazywania wartości i wzorców zachowań w społeczeństwie. Dane demograficzne nie tylko dają nam pewien wgląd w to, ilu nas jest, ale również - przynajmniej w pewnej mierze - mogą być punktem wyjścia do uzyskania informacji o tym, jacy jesteśmy. I to nie tylko, jacy jesteśmy w aspekcie wieku, stanu społecznego, wykształcenia i innych "zewnętrznych" zmiennych, ale mogą być również pomocne w uzyskaniu informacji, czym jako społeczność się kierujemy w naszym działaniu, w co wierzymy, w czym pokładamy nadzieję. Ostatecznie, bowiem, tak jak każdy rodzaj ludzkiego działania posiada wymiar podmiotowy, tak i każdy rodzaj wiedzy o człowieku - czy to indywidualnym, czy reprezentującym pewną społeczność - ów podmiotowy jego wymiar odsłania. Zazwyczaj badacz, obok rzetelnego warsztatu, potrzebuje nieco wyobraźni, intuicji, aby poprzez różne zewnętrzne dane, którymi dysponuje, ów podmiotowy wymiar dojrzeć. W każdym razie wybitne dzieła z dziedziny nauk społecznych potrafią tę podmiotową, a więc i dramatyczną stronę ludzkiej egzystencji odsłonić. Z pewnością jednak warto i wręcz należy zapytać:, jakie są przyczyny ekonomiczne, psychospołeczne, kulturowe i moralne - tego zjawiska, i jakież są jego konsekwencje? Można też zapytać inaczej, prościej:, dlaczego w polskich rodzinach rodzi się coraz mniej dzieci?
Bibliografia
W. Skrzypczak Geografia ekonomiczna W-wa 1998.
J. Z. Holzer Demografia W-wa 1999.
Demografia. Metody analizy i prognozowania, (red. M. Cieślak), W-wa 1992.