„Powtórzenie materiału do egzaminu z HISTORII GOSPODARCZEJ”

Wersja II - 17.01.2010

Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Podgórskiego.

Autorzy:

Temat I: Anna Przyłucka i Daria Niemiec, grupa 12

Temat II: Krzysztof Podgórski, grupa 12

Temat III: Tomasz Rozkoszny, grupa 12

Temat IV: Krzysztof Podgórski, grupa 12

Temat VI: Magdalena Rodacka, grupa 12

Temat VII: Marta Wilczek, grupa 16

Temat VIII: Marta Wilczek, grupa 16

Temat IX: Marta Wilczek, grupa 16

Temat X: Krzysztof Podgórski, grupa 12

Temat XI: Katarzyna Piotrkowska, grupa 12

Temat XII: Michał Kaczmarczyk, grupa 18

Temat XIII: Marta Wilczek, grupa 16

Temat XIV: Krzysztof Podgórski, grupa 12

Temat XV: Bartosz Redosz i Patryk Rożenek, grupa 12

Temat XVI: Ewelina Szylin, grupa 15

Oprawa graficzna i układ tekstu: Krzysztof Podgórski, grupa 12

Uwagi od autorów:

• Zastrzeżenia do Tematu II - Krzysztof Podgórski:

• Są to właściwie moje notatki z 4 wykładu z historii, na których ten temat został poruszany. Osoba, która miała ten temat zrobić zawiodła, więc stwierdziłem, że zawsze lepsze coś niż nic. Tak w roli przypomnienia to są notatki z tego wykładu, który był skrócony, ponieważ była naprawa oświetlenia w auli B, więc nie są one zbyt długie.

• Zastrzeżenie do tematu VII - Marta Wilczek:

• Opracowane na podstawie wykładu z 08.01.2010

• Zastrzeżenie do tematu VIII - Marta Wilczek:

• Podpunkt 2a) jest prawie w całości zrealizowany na podstawie logiki i zdrowego rozsądku, a nie opracowania treści podręcznika - w żadnym z 5 podręczników, które posiadam, nie porusza się tej kwestii.

• Podpunkt 1) i 2c) są dramatycznie krótkie, ale zawierają wszystko, co podręczniki mówią na ich temat.

• Zastrzeżenia do tematu IX - Marta Wilczek:

• Zagadnienie 2 opracowane na podstawie Wikipedii - żaden z podręczników nie mówi jasno i bezpośrednio o społeczeństwie przemysłowym.

• Informacje dotyczące wszystkich trzech zagadnień były dość mgliste (np. struktura zatrudnienia w krajach wysoko rozwiniętych).

• Zastrzeżenia do tematu XIII - Marta Wilczek:

• Przesłanki dotyczące kolejnych kryzysów były dość podobne, więc pewne rzeczy mogą się powtarzać.

• Podpunkty, 4a) i 4b) są niedopracowane, gdyż materiały dotyczące VI zjazdu PZPR oraz planu pięcioletniego są nieosiągalne….

• Fragmenty kursywą dotyczą bardziej całościowo gospodarki bloku socjalistycznego - temat nie jest jasny - pozostałe dotyczą Polski lub są zależnościami ogólnie prawdziwymi i dla Polski i dla pozostałych państw bloku socjalistycznego.

• Zastrzeżenie do tematu XIV - Krzysztof Podgórski:

• Osoba, która miała zrobić ten temat nie zrobiła go. A jest to jeden z ważniejszych tematów, więc posłużyłem się własnymi materiałami, które kiedyś znalazłem w Internecie w celu, chociaż pobieżnego wytłumaczenia tego zagadnienia.

• Zastrzeżenia do tematu XV - Bartosz Redosz i Patryk Ożenek:

• W większości tematy te są opracowane przez nas na podstawie encyklopedii Wiem, są to najważniejsze fakty, które trzeba umieć z tych tematów a jednocześnie według nas lepiej wytłumaczone niż w książka podanych przez prof. Janeczka.

I. Pieniądz.

1. Gospodarki i pieniądze niedoskonałe

1. Pieniądze prymitywne

2. Handel wymienny w gospodarkach pieniężnych

2. Poza Europą: narodziny gospodarek pieniężnych

1. Japonia

2. Chiny

3. Indie

3. Niektóre reguły gry pieniężnej

1. rywalizacja między kruszcami

2. ucieczka pieniądza, oszczędzanie, tezauryzacja

3. pieniądz obrachunkowy

4. zasoby kruszcowe i tempo obiegu pieniądza

4. Pieniądz papierowy i narzędzia kredytu

1. Pieniądz to ogólnie przyjęty środek wymiany - wszystko, co będzie akceptowane przez każdego człowieka w wymianie dóbr i usług.

2. Prymitywny pieniądz - można go odnaleźć i dzisiaj wśród prymitywnych plemion, zazwyczaj całkowicie odizolowanych od wpływów nowoczesności

• Błędem byłoby dokonywanie bezpośrednich porównań między „ekonomiami plemiennymi” a współczesną gospodarką rynkową.

Funkcje pieniądza w prymitywnych ekonomiach

• Wykorzystanie w celu przeprowadzania transakcji handlowych

• Wykorzystanie w celach rytualnych

Co było stosowane jako pieniądz?

• Korale - niektóre części Afryki i Kanady

• Dziki - Nowe Hybrydy

• Piwo - dzisiejsza Angola

• Masło - Norwegia

• Papierosy - powojenna Europa i obozy jenieckie

• Kakao - Meksyk

• Porcelanki (muszle) - Wyspy Pacyfiku, Afryka, Ameryka, Brytania (w starożytności)

• Haczyki na ryby - wyspy Gilberta

• Futro czarnego świstaka - Rosja

• Zboże - Indie

• Motyki i noże - Kongo

• Żelazne sztaby - Francja

• Noże - Chiny

• Szczury (jadalne) - Wyspy Wielkanocne

• Sól - Nigeria

• Muszle - Wyspy Salomona, Tajlandia, Nowa Brytania, Paragwaj

• Skóry - Alaska, Kanada, Mongolia, Rosja, Skandynawia

• Kamienie - wyspy Morza Południowego

• Tytoń - USA

• Zęby wieloryba -Fidżi

Wykorzystanie prymitywnego pieniądza w celach rytualnych

• Pieniądz prymitywny jest wykorzystywany w sytuacjach, które w żaden sposób nie są związane z wypełnianiem funkcji czysto ekonomicznych np. narodziny dziecka, obrzędy inicjacyjne, zawarcie małżeństwa, obrzędy żałobne

• W tym przypadku mamy do czynienia z pieniądzem „niekomercyjnym” czy społecznym”, służy on bowiem do nawiązywania społecznych relacji, zabezpieczania się przed gniewem bogów, rozwiązywania konfliktów itp.

• Ta funkcja prymitywnego pieniądza charakteryzuje się dużo większym prestiżem niż funkcja handlowa

3. Handel Średniowieczny

Handel:

-lokalny,

-tranzytowy, prawo składu częściowego lub całkowitego(sprzedaż całego towaru, pozostawienie na składzie miejskim lub sprzedaż części, handel przez pewien czas), przymus drogowy(komory celne feudałów).

Organizacje kupieckie:

-gildie (kupcy z jednego miasta),

-hanzy (kupcy z różnych miast),

-faktorie (dzielnice kupców obcych w danym mieście0. bez pośrednictwa maklerów.

Towary jako pieniądz- płaciła (zboże, płótno, sukno, bydło, pieprz)

Wyjątek od reguły:- jarmarki szampańskie we Florencji, Burgii (spotkanie kupców lewantyńskich i hanzeatyckich.

Szlaki handlowe:

1. lewantyński (M. Śródziemne handel Europy z B. Wschodem) -walki Genui z Wenecją,

2. b) Hanza (M .Bałtyckie) - związek miast z Lubeką na czele zmonopolizował handel Europy Zachodniej (Holandia, Anglia) ze Wschodnią (Polska, Rosja , Niemcy)- zwalczano Duńczyków, Norwegów, Holen.

3. N-S (łączenie powyższych)- jarmarki, szlak bursztynowy

Rozwój gospodarki towarowej- popyt na pieniądz kruszcowy

Handel:

-potępiony przez Kościół ( zajmowali się więc nim Żydzi)- doktryna kanoniczna,

- Tomasz z Akwinu(XIII w .)- dopuścił zysk kupiecki z ceny godziwej( handel jako źródło zdobytego majątku),

- pierwszy bank- w Wenecji 1156r.; weksel(zobowiązanie na piśmie do wpłaty sumy w innej miejscowości), kredyt, lombard(udzielanie pożyczek pod zastaw, od Lombardii- płn. Włochy)

-popyt na pieniądz ( srebrny- obrót wewnętrzny, złoty- handel międzynarodowy).

Handel średniowieczny- opis szczegółowy

Organizacja. Kupcy organizowali się w miastach w gildie, które spełniały funkcje podobne do cechów rzemieślniczych. Powstawały też organizacje kupców różnych miast - hanzy. Miały one bronić ich przed niebezpieczeństwami przy przewozie towarów na dalekie odległości i ryzykiem handlu. W obcych miastach kupcy tworzyli faktorie - często osobne dzielnice, odizolowane od krajowców, rządzące się własnymi prawami. Ostro walczono z konkurencją obcych kupców. W tym celu istniało tzw. prawo składu, które zmuszało kupca przybywającego do danego miasta do sprzedaży całości towaru bądź pozostawienia go w składzie miejskim (w przypadku pełnego prawa składu), bądź wystawienia towaru na sprzedaż na pewien czas (w przypadku częściowego prawa składu). Zakazywano sprzedaży detalicznej, handlować można było tylko na placu publicznym. Zakazy te nie obowiązywały w okresie jarmarków (z niem. Jahrmarkt), czyli targów odbywających się w określonych terminach (święta kościelne, dni odpustów), gromadzących kupców z różnych krajów. Obcy kupcy mogli między sobą nawiązywać kontakty tylko przy pomocy maklerów, którzy reprezentowali ludność miejscową. Poważnym utrudnieniem dla swobody handlu był przymus drogowy, nakazujący trzymać się wyznaczonych dróg, co było podyktowane interesem właścicieli feudalnych, ale nadmiernie wydłużało trasy podróży kupieckich. Handel ograniczany był też wielką liczbą komór celnych zarówno wewnętrznych, jak i na granicach państw.

Baseny i szlaki handlowe - Morze Śródziemne. Od XII w. jest to najważniejszy szlak handlowy między Europą, a Bliskim Wschodem (Egiptem, Syrią, Palestyną, Azją Mniejszą) i Bizancjum. Kupcy europejscy zaopatrywali się tutaj w towary wschodnie: korzenie - przyprawy i lekarstwa (pieprz, goździki, imbir, gałka muszkatołowa); pachnidła (aloes, mirra); owoce południowe i cu­kier z trzciny cukrowej; barwniki (szafran); tkaniny bawełniane i jedwabne (gaza, muślin, adamaszek, aksamit, tafta, dywany). Towary te pochodziły z Indii, Chin, Japonii, a nawet z odległych Wysp Sundajskich (dzisiejsza Indonezja). Pośrednictwo w handlu nimi opanowali kupcy arabscy i sprzedawali je Europejczykom na Bliskim Wschodzie. Z zachodniej i środkowej Europy wywożono na Wschód metale (cynę, miedź, żelazo) i wyroby metalowe (broń), sukno (nader poszukiwany szkarłat) oraz niewolników.

Handel śródziemnomorski (z wł. levante - "wschód", stąd lewatyński) - dzierżyły w swych rękach miasta włoskie, które konkurowały między sobą.

Najwcześniej, w IX-X W., głównym miastem handlowym było Amalfi, kres jego świetności w XI w. położyła Piza. Z kolei pod koniec XIII w. flotę Pizańczyków rozbiła Genua. Na upadku Pizy skorzystała Florencja, wyrastając na wielki ośrodek sukiennictwa, bankowości i kredytu. Do największej potęgi doszła jednak w okresie krucjat, położona korzystnie nad Adriatykiem, Wenecja aspirująca do roli i miana "drugiego Bizancjum". W okresie czwartej krucjaty (1202-1204) opanowała wielkie posiadłości na wybrzeżu dalmatyńskim (Split, Raguza - dziś Dubrownik) oraz Kretę, Eubeę, Wyspy Jońskie, południową część Peloponezu (Morea), część Konstantynopola, liczne wyspy na Morzu Egejskim. Główna rywalka Wenecji - Genua - miała wpływy na Cyprze, w

Syrii i Palestynie (Antiochia, Trypolis, Akkon). Genueńczycy zakładali też kolonie na wybrzeżach Morza Czarnego (bardzo znana Kaffa na Krymie). Obie republiki kupieckie zacięcie ze sobą rywalizowały o opanowanie handlu lewantyńskiego. Zmagania te przybierały postać długoletnich wojen, bitew morskich, palenia flot i składów towarów. Przewagę utrzymywała w zasadzie Wenecja, która nie dopuszczała na Morze Śródziemne także kupców z innych krajów europejskich (por. rys. 3). Morze Północne i Bałtyk. Szlak handlowy prowadzący przez te morza łączył północną i wschodnią Europę z rozwiniętymi gospodarczo rejonami zachodniej Europy: Anglią Flandrią Brabancją. Statkami do zachodniej Europy płynęły towary masowe: zboże, drewno budowlane, popiół, futra, wosk, miód, wełna. Na wschód dostarczano: ryby (szczególne znaczenie miały śledzie z uwagi na dużą ilość postów w religii katolickiej), sól, wino, piwo, metale, sukno. Handel w tym rejonie zmonopolizowały miasta niemieckie, które w XIII w. utworzyły związek zwany Hanzą Niemiecką liczący 70 miast, z Lubeką na czele. Do znaczących portów hanzeatyckich należały: Hamburg, Szczecin, Gdańsk, Wismar, Brema, Ryga; z miast lądowych: Kolonia, Magdeburg, Frankfurt nad Odrą Wrocław - wszystkie położone nad spławnymi rzekami wpadającymi do Morza Północnego bądź Bałtyku. Hanzeaci, dysponując poważną siłą zbrojną (flota wojenna), niszczyli konkurencję Duńczyków, Norwegów i Holendrów. Posiadali znaczące faktorie: w Bergen (Norwegia), w Londynie, w Brugii (Flandria) i w Nowogrodzie Wielkim (na Rusi). Potęgę Hanzeatów podkopały dopiero zmiany gospodarcze doby wielkich odkryć geograficznych: państwa narodowe ograniczyły ich monopol poprzez budowę własnych flot (Anglia, Holandia) i likwidację hanzeatyckich faktorii (por. rys. 3).

Szampania i Flandria. Kupcy lewantyńscy i hanzeatyccy spotykali się od połowy XII w. na słynnych jarmarkach w hrabstwie Szampanii (teren neutralny między Niemcami, Francją i Włochami). W czterech miastach (Lagny, Bar-sur-Aube, Provins, Troyes) odbywało się 6 jarmarków, trwających praktycznie przez cały rok. Upadek jarmarków szampańskich przyniosła wojna stuletnia (włączenie Szampanii do Francji), głównie nawiązanie regularnej żeglugi między Włochami a Flandrią (w 1314 r. wenecka galera po raz pierwszy, przez Gibraltar i wokół brzegów Francji, dotarła do Antwerpii).

Hrabstwo Flandrii (dzisiaj pogranicze Belgii i Francji) już od XII w. było ważnym ośrodkiem produkcji sukna, opartej na wełnie importowanej z Anglii; powszechnie stosowany był tu nakład. Znaczącym ośrodkiem handlu międzynarodowego była w XIV w. Brugia, która przejęła rolę jarmarków szampańskich. W Brugii nie obowiązywało tzw. prawo o gościach, które gdzie indziej nie pozwalało obcym zawierać między sobą transakcji handlowych.

4. Krótka historia pieniądza:

Pieniądz w znanej dzisiaj postaci kształtował się w toku rozwoju historycznego i stopniowego umacniania stosunków towarowych. Zmieniała się jego postać zewnętrzna i funkcje. Spełniał on rolę powszechnego ekwiwalentu w procesie wymiany, gdzie występował w różnych postaciach w zależności od warunków, miejsca i czasu. Rolę pieniądza w czasach najdawniejszych spełniały w różnych krajach takie dobra, jak bydło, skóra, kość słoniowa, sól. Wraz z kształtowaniem się regularnego handlu i pojawieniem się zawodu kupca powstał pieniądz kruszcowy, początkowo z ołowiu i miedzi.

We wczesnym feudalizmie przeważała gospodarka naturalna, a stosunki towarowo-pieniężne były słabo rozwinięte. Znane były monety złote zwane soldami oraz także monety srebrne. Najczęściej jednak używano kruszcu przy wypłatach nie w formie monet, lecz w sztabach, na wagę. Przy różnych spotykanych wówczas płatnościach posługiwano się też innymi dobrami, np. Czynsz płacono zbożem, podatki pobierano m.in. w bydle, opłaty targowe uiszczano solą. Jako środek tezauryzacji służyły klejnoty i ozdoby wyrabiane z różnych metali, nie tylko szlachetnych.

Tezauryzacja (gr. thēsaurós - magazyn, skarb(iec)) nieproduktywne gromadzenie i przechowywanie majątku: zapasów złota, pieniędzy kruszcowych, pieniędzy papierowych, walorów, wierzytelności lub innych dóbr materialnych o dużej wartości (nieruchomości, dzieł sztuki, antyków, biżuterii).

Poważny rozwój pieniądza nastąpił w XV-XVII wieku. Monety srebrne stały się głownym pieniądzem używanym w handlu, zwłaszcza międzynarodowym. Najbardziej znane srebrne monety zwane były talarami, bite od XV wieku w Lotaryngii i na Węgrzech. W XVI wieku zaczęto wybijać monety srebrne w Szwajcarii, w państwach niemieckich, w Szwecji, Danii Holandii i Anglii. Obok monet srebrnych istniały także monety złote zwane dukatami. W XVII wieku nastąpił wzrost produkcji złota, pojawiły się nowe pieniądze złote zwane pistolami oraz łuidorami. W XVIII wieku znano już pieniądz papierowy o przymusowym kursie ustanowionym przez państwo. We Francji pojawił się on po raz pierwszy w 1716 r. Wprowadzony przez J. Lawa, a powtórnie w czasie rewolucji. Na początku XIX wieku w większości ówczesnych państw istniał system monety równoległej - złotej i srebrnej, nazwano go bimetalizmem. W pierwszej połowie XIX wieku w krajach europejskich ukształtowały się dwa typy systemów monetarnych: angielski, oparty na pieniądzu złotym i francuski oparty na pieniądzu złotym i srebrnym. Reforma pieniężna trwała w latach od 1839 do 1843. W 1865r. Francja, Belgia, Włochy i Szwajcaria zawarły porozumienie, zwane Łacińską Unią Monetarną, dla ujednolicenia bimetalistycznego systemu. Monety złote i srebrne bite w krajach Unii miały być przyjmowane w nich przy wszystkich wypłatach.

Z biegiem czasu coraz większej popularności nabierały banknoty. Złotnicy, a następnie bankierzy wydawali pokwitowania na zdeponowaną u nich kwotę kruszcu lub pieniądza kruszcowego. Na pokwitowaniach zwanych banker's notes, odnotowywano podejmowane części kwoty, nastepnie zaczęto wydawać kilka kwitów na mniejsze sumy, którymi kupcy regulowali swoje rachunki. W XIX wieku banknoty stanowiły zobowiązania banku emisyjnego do wypłaty okazicielowi na żadanie określonej sumy w kruszcu. Stały się prawnym środkiem płatniczym, zastępując w obiegu pieniądz kruszcowy.

5. Funkcje pieniądza:

● funkcję transakcyjną, inaczej cyrkulacyjną- oznacza, że pieniądz jest środkiem wymiany,
● funkcję obrachunkową (jako miernik wartości towarów) - możliwe jest oszacowanie cen (wycena) różnych towarów i usług wyrażonych w pieniądzach,
● funkcję płatniczą - pieniędzmi można płacić za określone towary i usługi,
● funkcję tezauryzacyjną - pieniądze można oszczędzać, dzięki temu, że pieniądz utrzymuje w czasie swoją wartość.

II. Kształtowanie się kapitalizmu handlowego w europie zachodniej (XVI-XVIII)

• Okres kształtowania się kapitalizmu handlowego to XVI - XVII wiek, pojawiły się wtedy nowe instrumenty:

• Nowa zasada organizacji handlu - kompanie handlowe, np. Lewantyńska, Indii zachodnich, inne np. w Nowym Orleanie, Stanie Luissiana (krainie Ludwików - tak nazywali się najczęściej królowie francuscy)

• Anglicy mieli małe wpływy w Ameryce północnej Stan Wirginia (dziewica, na cześć wiecznej dziewicy), Anglicy bali się Napoleona

• Francuzi mieli wielkie imperium kolonialne

• Anglicy, chcieli, aby Francuzi nie mogli dominować i Francja nie złamała równowagi

• Najważniejsze kompanie handlowe:

• Angielska wschodnioindyjska - powstała w 1600 roku, miała wyłączność handlu w Indiach, początkowo jej członkowie organizowali tylko pojedyncze wyprawy, Anglia nie była krajem bardzo bogatym, ale szybko się bogaciła podczas podróży po nowym świecie (np. Korsarz, który potrzebował 5000 funtów na organizacji wyprawy), wykorzystywano różnice i niesnaski pomiędzy przywódcami indyjskimi. Indie przynosiły duże zyski.

• Holenderska wschodnioindyjska - powstała w 1602 roku, jej bazą był Amsterdam (największy rynek wymiany handlowej Europy miasto kwitnące), stała się potęgą wojskową, na nowych terytoriach handel zamieniono na daniny przymusowe.

• Holendrzy i Anglicy prowadzili wojny o tereny i daniny, w tym czasie pojawiła się giełda i spekulacje pieniężne:

• 1531 - I giełda w Antwerpii

• II giełda - londyńska

• 1611 - giełda amsterdamska

• Te trzy miasta były największymi potęgami ekonomicznymi.

• Akcje kupowano nie tylko, ze względu na zyski, ale żeby zarobić na różnicach w kursach.

• Afera tulipanowa:

• Kraj tulipanów to nie Holandia, ale Turcja. Tulipany trafiły do Europy, z ogrodów haremu, przywiezione przez kogoś do Holandii.

• Anglicy i Holendrzy byli już wtedy dobrymi ogrodnikami i cebule holenderskie budziły zawiść, zostały skradzione w 1633 roku i wystawione na sprzedaż.

• Karoce robiono 380 dni, - czyli ponad rok, suma kosztów była duża.

• Pojawiały się katalogi, które są dzisiaj najdroższe na aukcjach londyńskich (dziś ich ceny to nawet 200, 300 tys.)

• Po krachu na giełdzie zapomniano o tulipanach i dopiero w XIX wieku zapomniano o aferze tulipanowej i zaczęto sprzedawać tulipany na cały świat.

• Afera kompanii mórz południowych:

• 1719 - jedna akcja kosztowała mało, a później w 1720 kosztowała 1050 funtów a potem kosztowały 120 (funtów), doprowadziło to do niepokojów.

• Rozwijały się banki; najstarszy bank w Europie Mediolański, a wcześniej Wenecja była najważniejszym miejscem wymiany, w 1609 roku powstał bank w Amsterdamie, później powstał bank w Hamburgu.

• Banki publiczne zaczynają uskuteczniać funkcje kredytowe i oszczędnościowe. Weksel można było zdyskontować, bank brał sobie 10% od każdego weksla. Gdyby po roku nie przyszedł ktoś od weksla bank ściągał pieniądze od kupca, a kupiec mógł się z tym kimś, kto nie przyszedł sądzić.

• Funkcja emisyjna 1608 rok bank Szwecji, później bank Anglii, banki nauczyły się wypuszczać banknoty, które nie miały całkowitego pokrycia w złocie.

• Najważniejsze w sensie zdobywania kapitału jest kontrola handlu i bankowości. Trzeba mieć nawyk, zainteresowanie i pęd oraz inteligencję i spryt.

• Osoby prywatne też udzielały kredytu, banki:

• Przestrzegały pewnych reguł

• Sprawdzały wiarygodność klientów

• Lichwiarstwo - ludzie bogaci udzielali kredytów lichwiarskich, oprocentowanie nie wynosiło jak w bankach 3, czy 5%, tylko np. 30%.

• Zastaw - równy wartości weksla (np. Obraz większego mistrza warty 2 miliony, ale pożyczka wynosi milion z tej kwoty ściągano odsetki, a trzeba było w określonym czasie przynieść milion) ofiary lichwiarzy popadały często w długi i strzelały sobie w głowę bo sobie nie radziły.

• Stałe wydatki w każdym państwie:

• Wojny były kosztowne zbrojenia

• Utrzymanie administracji (i demokracji) mamy takie państwo, na jakie nas stać, najbardziej zadłużone obecnie są USA, bo na tyle je stać jak mówiono kiedyś, arystokratę można poznać po długach

• Pryzmat polityczny długów państwowych dwory królewskie przyczyną ruiny państwa

• Królowa angielska miała dużo sukien i peruk, królestwo, które zbudowała było w trudnej sytuacji wielka armada, wszyscy uważali, że Anglicy są straceni, po jednej bitwie brakowało już amunicji, ale Hiszpanie w II części kampanii morskiej mieli gorsze wiatry i przez to przegrali, nie znali prądów morskich, statki im się porozbijały przez te wiatry i prądy morskie. Płynęli do przodu, a prąd morski wznosił ich do wybrzeży, a na brzegu mordowali bezwzględni Anglicy

• Królowa rekompensowała sobie, to, że po ospie wyłysiała i miała dziobatą twarz.

• Król Ludwik XVI dużo jadł miał zdrowy organizm, ci, którzy z nim jedli chorowali pękały im żołądki

• W XVII wieku sprzedawano nawet tytuły arystokratyczne - można było sobie kupić tytuł barona albo generała, nauczono się korzystać z długu publicznego obligacje, papiery kredytowe na giełdę wieczystą.

• Rząd angielski wypuszczał obligacje imienne.

• Obecnie wszystkie rządy sięgają do długu publicznego.

III. Narodziny i rozkwit gospodarki przemysłowej.

Rewolucja przemysłowa stanowiła przewrót nie tylko w technice, ale w całokształcie stosunków społeczno-gospodarczych. Zapewniła, bowiem podstawy nieskrępowanego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, poprzez stworzenie odpowiedniej dla kapitalizmu bazy technicznej i ostateczne ugruntowanie panowania stosunków kapitalistycznych. Dzięki niej nastąpiło zakończenie rozpoczętego jeszcze w okresie manufakturowym procesu kształtowania się dwóch podstawowych klas współczesnego społeczeństwa burżuazyjnego: proletariatu i burżuazji. Zastosowanie maszyn i motorów, zapoczątkowane w Anglii w końcowych latach XVIII stulecia, doprowadziło do gruntownych przemian stosunków społecznych i ekonomicznych. Polegały one na zastąpieniu w produkcji siły ręcznej siłą maszynową, manufaktury fabryką, na wielkim rozwoju produkcji przemysłowej i handlu, na urbanizacji kraju i powstaniu licznej klasy robotniczej.

1. Istota rewolucji przemysłowej w Anglii.

1. Główne dziedziny postępu technicznego:

- Przemysł bawełniany: Cechą charakterystyczną rewolucji przemysłowej w Anglii, było to, że rozpoczęła się w przemyśle lekkim, a ściśle w przemyśle włókienniczym. Przy panującej w pierwszej połowie XVIII w. rękodzielniczej technice produkcji nie można było zaspokoić znacznego zapotrzebowania na tanie wyroby bawełniane. Prawdziwą rewolucją było zastosowanie w 1733 r. przez J. Kaya mechanicznego czółenka. Umożliwiło ono nie tylko produkcję szerszych tkanin, ale i przyniosło oszczędność czasu i prawie dwukrotny wzrost wydajności pracy przy produkcji materiałów bawełnianych. Zastosowanie maszyny rekompensowało brak dostatecznej liczby pracowników, a równocześnie pozwalało na osiąganie oszczędności w płacach. Równocześnie wprowadzano wiele innych urządzeń, służących do mechanizacji różnych procesów pomocniczych, jak np. mechaniczne szarpacze, maszyny do kolorowego druku tkanin, mechaniczną zgrzeblarkę itd.

- Przemysł hutniczy i metalowy: Znaczny wzrost zapotrzebowania na żelazo, który nastąpił pod wpływem zmian w przemyśle bawełnianym w drugiej połowie XVIII w. spowodował, że zaczęto budować wielkie piece w okolicach zasobnych w węgiel, równocześnie zaś dokonywano istotnych zmian w technice i technologii wytopu żelaza. Zastosowanie koksu umożliwiło zwiększenie pojemności wielkich pieców, zmieniono też metodę produkcji stali. Wprowadzono też walcownie mechaniczne. Umożliwiło to znaczny wzrost produkcji żelaza i stali w Anglii. Produkcja maszyn i urządzeń przemysłowych stopniowo przesuwała się z manufaktury do przemysłu fabrycznego. Maszyny narzędziowe zaczęły wypierać pracę rąk ludzkich.

- Maszyna parowa: wraz z zastosowaniem maszyny pojawiła się potrzeba doskonalenia urządzeń napędowych. W 1698 r. zbudowano pierwszą instalację parową przeznaczoną do odwadniania kopalń. Ogromnym krokiem naprzód było zbudowanie przez J. Watta w 1769 r. znacznie wszechstronniejszej i bardziej udanej technicznie nowej maszyny parowej. Od tej chwili zaczęto szeroko stosować napęd parowy, który zastosowano również do mechanicznych młotów w kuźniach, młynów zbożowych, maszyn przędzalniczych itd. Znalazł on również zastosowanie w transporcie.

b) Społeczno-ekonomiczne warunki uprzemysłowienia:

Wzrost liczby ludności i rozwijający się podział pracy w osiemnastowiecznej Anglii, postępujący rozrost jej terytoriów kolonialnych oraz rozwój handlu zamorskiego powodowały wzrost zapotrzebowania na wyroby przemysłowe, którego nie mogła pokryć produkcja oparta wyłącznie na pracy ręcznej. Bodźcem skłaniającym właścicieli manufaktur do działania, było dążenie do zwiększenia zysku, możliwego do osiągnięcia dzięki wzrostowi sprzedaży oraz obniżeniu kosztów produkcji. Wzrastające zapotrzebowanie na rynku wewnętrznym oraz eksport pozwalały na zwiększenie skali produkcji.

Niezbędne przekształcenia w systemie wytwórczym mogły się dokonać dopiero po spełnieniu kilku istotnych warunków:

• Pierwszym było polityczne osłabienie systemu feudalnego. Ekonomiczna i pozaekonomiczna zależność producenta rolnego od właściciela ziemskiego powodowała, zwłaszcza przy dominacji stosunków pańszczyźnianych, izolację chłopa od rynku. Bez rozbicia barier feudalnych nie mógł, więc powstać rynek ogólnokrajowy niezbędny do opłacalności przemysłu.

• Drugim było zwiększenie produkcyjności rolnictwa. W Anglii udało się to metodą prób i błędów eksperymentując z nowymi roślinami uprawnymi oraz metodami płodozmianu. Najważniejszą innowacją w rolnictwie był rozwój zmianowania upraw, co wymagało przemiennej zamiany pól uprawnych w tymczasowe pastwiska zamiast ciągłego wykorzystywania gruntów ornych lub pastwisk. Warunkiem zarówno udoskonalonego płodozmianu oraz hodowli selekcyjnej było ogradzanie i konsolidacja gruntów. Procesowi ogradzania i postępowi techniki rolnej towarzyszyła tendencja do powstawania większych gospodarstw rolnych. Nowe techniki upraw w połączeniu z ogradzaniem zwiększyły popyt na siłę roboczą.

• Trzecim warunkiem była rozbudowa manufaktur. Ich umasowienie wymagało jednak znacznie większych środków pieniężnych niż rozwój rzemiosła cechowego lub systemu nakładczego. Jeszcze większe kapitały potrzebne były, aby przejść od manufaktur do fabryk. Dlatego też przekształcenia strukturalne w przemyśle mogły dokonać się tylko w kraju, w którym istniały uprzednio nagromadzone kapitały. Krajem takim była Anglia, gdzie zasięg akumulacji pierwotnej był największy. Kapitały pochodziły ze znacznych zysków osiąganych przez kupców angielskich z handlu z innymi krajami, z eksploatacji licznych i bogatych kolonii oraz dzięki wyrugowaniu chłopów z ziemi.

• Czwartym warunkiem, umożliwiającym wprowadzenie nowych form organizacji produkcji przemysłowej, był odpowiedni poziom rozwoju nauki i techniki.

Anglia jako jedyne państwo w świecie miała obiektywne warunki, aby w drugiej połowie XVIII w. wkroczyć w erę rewolucji przemysłowej. W Anglii rosło zapotrzebowanie na wyroby przemysłowe, system feudalny był politycznie osłabiony, nagromadzono odpowiednie kapitały, a stan nauki i techniki pozwalał na budowanie maszyn i ich stosowanie w produkcji.

2. Skutki społeczno-ekonomiczne pierwszej rewolucji przemysłowej.

• Zastosowanie maszyn narzędziowych w przemyśle i rozwiązanie sprawy ich napędu pozwoliło Anglii na dokonanie nienotowanego nigdy wcześniej w historii skoku gospodarczego.

• Wzrost roli przemysłu w całokształcie gospodarki angielskiej.

• Zwiększenie zaludnienia miast, w których koncentrował się przemysł.

• Postępowanie procesu kształtowania się nowych klas: kapitalistów i robotników.

• Zmiana form organizacji przemysłu: miejsce rozproszonego rzemiosła i manufaktury zajmowały nowe fabryki, zatrudniające w jednym miejscu wielką liczbę pracowników.

• Produkcja nastawiona nie na wytwarzanie pojedynczych egzemplarzy produktu, ale na tanią produkcję masową.

• Zaostrzenie się walki klasowej, rysowanie się przeciwieństw między społecznym charakterem produkcji a indywidualnym przywłaszczaniem jej wyników.

W wyniku rewolucji przemysłowej Anglia stała się pierwszą potęgą ekonomiczną świata. Dzięki stosowaniu maszyn koszty produkcji były tu znacznie niższe niż w innych krajach. Osiągnięta przewaga wpływała na handel zagraniczny. Eksportowano wyroby przemysłowe, importowano zaś surowce i żywność. Stosunek cen wyrobów wywożonych i przywożonych był dla Anglii wyjątkowo korzystny. Pozwalało to na przyspieszenie tempa nagromadzenia nowych kapitałów, które były inwestowane w budowę nowych zakładów produkcyjnych. W ten sposób Anglia zapewniła sobie niezwykle szybki i nieznany w całej dotychczasowej historii wzrost gospodarczy. Taniość i masowy charakter wytwórczości fabrycznej umożliwiały też Anglikom opanowanie coraz szerszych rynków. Celom ekspansji gospodarczej służyło wysunięte w połowie XIX w. hasło wolnego handlu. Rosnący eksport przemysłowy pozwalał na gromadzenie ogromnych kapitałów i umacnianie politycznej pozycji państwa. Napływające do Anglii wielkie dochody z handlu zagranicznego były inwestowane w kraju i na terenach imperium. Dzięki temu przewaga gospodarcza Anglii stale się umacniała.

3. Liberalizm gospodarczy- klasyczny model gospodarki rynkowej.

W XVIII w., zwłaszcza w jego drugiej połowie, w gospodarce poszczególnych krajów dojrzewały przesłanki zmian w dominującej tu polityce merkantylistycznej. We Francji i w Anglii zaczęły dojrzewać poglądy o konieczności ograniczenia, a nawet likwidacji reglamentacji życia gospodarczego przez państwo, udzielenia przedsiębiorstwom i kupcom pełnej swobody działania. Wysunięto tezę o obiektywnym, niezależnym od woli ludzkiej charakterze życia gospodarczego i rządzących nim praw ekonomicznych. Próbowano też uzasadnić dążenia do osiągnięcia sukcesów w działalności gospodarczej, uznając je za zgodne z interesami ogólnospołecznymi. Miały one prowadzić do rozwoju produkcji i dobrobytu. Władza państwowa nie mogła ograniczać działalności jednostek. Zgodnie z poglądami fizjokratów, źródłem bogactwa jest ziemia. Zwolennicy tego kierunku zachęcali do rozwoju rolnictwa, do zwiększania areału upraw i ich intensyfikacji, gdyż uważali, że łączy się z tym wzrost czystego dochodu społeczeństwa. Fizjokraci krytykowali merkantylizm i występowali przeciw idei gromadzenia kruszców i utożsamianiu ich z bogactwem, lecz środkiem do wymiany. Ich zdaniem handel zagraniczny powinien być nastawiony na wymianę potrzebnych krajowi towarów, zwłaszcza surowców. Fizjokraci domagali się wolności wyboru zajęcia, wolności handlu wewnętrznego i zagranicznego oraz wolnej konkurencji. Adam Smith, twórca i główny przedstawiciel klasycznej angielskiej ekonomii politycznej, twierdził, że źródłem bogactwa narodu jest praca. Smith wystąpił z ostrą krytyką merkantylistycznej polityki gospodarczej. Domagał się jak największego ograniczenia aktywności państwowej. Władze miały ograniczyć się do wymiaru sprawiedliwości, obrony kraju oraz organizowania i wykonywania takich prac, w których inicjatywa prywatna była niewystarczająca.

IV. Przemiany gospodarki kapitalistycznej w drugiej połowie XIX wieku.

1. Druga rewolucja przemysłowa: główne dziedziny postępu technicznego i nowe gałęzie przemysłu:

Postęp techniczny i organizacyjny Nowa faza rozwoju przyspieszonego postępu technicznego w świecie przypada na drugą połowie XIX w. I początek XX w. Jest to najbardziej płodny okres w dziejach odkryć technicznych. Po 1870 r. odnotowuje się dalsze znaczące wynalazki i innowacje, ale zjawiskiem najważniejszym staje się upowszechnienie ich w procesach produkcyjnych, co wprowadziło gospodarki kilku państw na drogę szybkiego rozwoju. Całokształt tych zjawisk zwie się drugą rewolucja przemysłową. W historii gospodarczej określa się to jako rewolucja naukowo - techniczna. Ważne rozróżnienie:

• Wynalazek - w sensie technicznym patent, któremu można przyznać patent w dziedzinie chemii, mechaniki lub wykorzystania elektryczności.

• Innowacja - wprowadzenie wynalazku do procesu gospodarczego.

• Rozprzestrzenienie się nowej techniki - upowszechnianie innowacji w danej gałęzi przemysłu, pomiędzy różnymi branżami przemysłowymi oraz za granicą w różnych regionach geograficznych.

Naukowcy-teoretycy (a nie jak wcześniej rzemieślnicy-wynalazcy) w coraz większym stopniu opracowywali podstawy procesu produkcyjnego, zwłaszcza w takich nowych gałęziach przemysłu jak, wytwarzanie elektryczności, optyka, czy chemia organiczna. Mieli też duży wpływ na postęp techniczny w metalurgii, produkcji energii, a także produkcji, przetwórstwie spożywczym i konserwowaniu żywności oraz rolnictwie.

• Energia elektryczna Znaczącymi osiągnięciami umożliwiającymi praktyczne zastosowanie nowych źródeł energii było zbudowanie prądnicy do wytwarzania prądu oraz silnika elektrycznego wykorzystującego prąd elektryczny. Dynamo użytkowe skonstruował w 1866r. Ernest Werner Siemiens, prądnicę synchronizował - Paweł Jabłoczkow w 1878r. Pierwszą hydroelektrownie zbudowano w Appleton w USA w 1882r. Długo trwały prace związane z konstrukcja silnika elektrycznego. Równocześnie opracowano zasady przesyłania i magazynowania energii elektrycznej oraz jej wykorzystania publicznego i domowego. Najczęstrze było zastosowanie elektryczności w telekomunikacji: telegraf, położenie pierwszego podwodnego kabla przez kanał La Manche i przez Atlantyk, wynalazek telefonu, radiotelegraf. Energia elektryczna zrewolucjonizowała metody produkcji, komunikację, życie codzienne.

• Silnik spalinowy. W ciągu XIX w. Wielu konstruktorów poświeciło się skonstruowaniu silnika spalinowego wyzwalającego energie mechaniczną na skutek spalania wewnętrznego w cylindrze silnika gazu lub odpowiedniej mieszanki paliwa płynnego. Pierwszą udana konstrukcją na gaz był silnik Francuza Jeana Lenoira; pierwszy silnik benzynowy czterosuwowy skonstruował Carl Benz w 1879 r a silnik wysokoprężny o samoczynnym zapłonie, wykorzystujący ciężkie oleje Rudolf Diesel w 1893r.

• Hutnictwo. Dalszemu udoskonaleniu podlegało hutnictwo żelaza. Doszło do masowej produkcji taniej stali. Stal zaczęła systematycznie zastępować żelazo kute, walcowane oraz surówkę żelaza w kolejnictwie, budownictwie, przemyśle maszynowym, stoczniowym itp. Elektryczność zastosowano w hutnictwie do otrzymania szlachetnej stali oraz stali stopionej o wyjątkowych walorach użytkowych. W 1856 roku angielski wynalazca Henry Bessemer opatentował nową metodę produkcji stali bezpośrednio z roztopionego żelaza eliminując proces pudlarski. Natomiast w 1878 roku dwaj kuzynowie w Anglii - Sidney G. Thomas i Percy C. Gilchrist opatentowali zasadowy proces wytopu stali, dzięki któremu możliwe było przetopienie rud zawierających fosfor.

• Transport i komunikacja. Silnik spalinowy umożliwił skonstruowanie samochodu ( automobilu), który zastąpił mało sprawne pojazdy parowe. Niemcy wynaleźli pojazdy trzykołowe, o bardzo prostej konstrukcji, słabym silniku i małej szybkości. Na początku XX w. w Europie i Stanach Zjednoczonych pracowało już kilkadziesiąt fabryk samochodów. Konstruowano statki powietrzne - sterowców napełnianych gazem i kierowanych silnikiem spalinowym; zastosowano silnik spalinowy do poruszania urządzenia zwanego aeroplanem (samolotem).W transporcie kolejowym trwała era lokomotywy parowej, ale już w 1912 r zbudowano pierwszą lokomotywę spalinowa, a w 1895 r elektryczną; poprawiły się warunki bezpieczeństwa i komfort podróżowania. Po 1870 r poważne zmiany zaszły w żegludze morskiej i oceanicznej: budowano wielkie statki stalowe, a zastosowanie turbiny parowej znacząco zwiększyła szybkość jednostek morskich. Elektryczność zrewolucjonizowała komunikację miejską: powstały tramwaje oraz kolejki podziemne - metro ( Londyn 1890 r ).

• Rolnictwo i przemysł spożywczy. Wielki postęp odnotowano w przygotowaniu i przechowywaniu żywności. Pierwsze statki chłodnie umożliwiały transport mięsa. Statki chłodnie pozwoliły poszerzać zasięg rybołówstwa. Druga rewolucja przemysłowa spowodowała wielki krok w światowej produkcji przemysłowej. Postęp techniczny spowodował powstanie nowych, dynamicznie rozwijających się gałęzi przemysłu: elektrycznego, naftowego, samochodowego, chemicznego, hutnictwa metali kolorowych. Postęp rewolucji agrarnej zaowocował wzrostem produkcji rolnej na obszarach pozaeuropejskich. Jednocześnie potaniał transport i do Europy zaczęły napływać duże ilości zboża amerykańskiego i rosyjskiego. Spowodowało to długotrwały kryzys agrarny rolnictwa zachodnioeuropejskiego. Charakteryzował się on spadkiem cen na artykuły rolne a tym samym spadkiem opłacalności produkcji rolnej. Starano się intensywniej rozwijać hodowlę, gdyż ceny mięsa kształtowały się korzystniej niż ceny zboża, ale po wprowadzeniu statków i wagonów chłodni konkurencja zewnętrzna była i w tej dziedzinie groźna dla producentów europejskich. Niektóre z krajów europejskich oparły rozwój swego rolnictwa na systemie spółdzielni rolniczej. Spółdzielnie organizując zbyt i przetwórstwo płodów rolnych, broniły indywidualnych producentów rolnych przed skutkami kryzysu gospodarczego i wyzyskiem pośredników.

• Chemia. Okres II połowy XIX w. Charakteryzował się dynamicznym rozwojem chemii teoretycznej i przemysłu chemicznego. Badania naukowe owocowały odkryciami i innowacjam. Została opracowana metoda otrzymania sody amoniakowej jako surowca do produkcji środków piorących i szkła; w 1875 r ruszyła na skalę przemysłową produkcja kwasu siarkowego; na bazie przetworów węgla rozwinęła się produkcja syntetycznych barwników chemicznych. Produkcja nawozów sztucznych wymuszona potrzebami rolnictwa ruszyła najpierw w Anglii. Nawozy azotowe, najcenniejsze dla wzrostu roślin, zaczęto produkować po 1908 r. Pierwsze fabryki powstają od 1912 r. Po 1860 r. rozpoczęto eksploatację wielkich złóż soli potasowej w Niemczech. W II poł. XIX w zaczęto produkcje sztucznych materiałów: gumy, celuloidu, bakelitu. Rozpoczęła się również wielka kariera ropy naftowej i przemysłu petrochemicznego. Początkowo najważniejsza była produkcja nafty, potem wraz z rozwojem badań nad silnikiem spalinowym - produkcja benzyny, co niepomiernie zwiększyło popyt na ropę i wzmocniło poszukiwanie jej złóż. Po 1870r wielkie postępy zrobiła produkcja farmaceutyków: środków dezynfekcyjnych, antyseptycznych, znieczulających, aspiryny. W wielu dziedzinach został zastosowany wynalazek silnego środka wybuchowego - dynamitu.

2. Przemiany strukturalne w gospodarce kapitalistycznej:

1. koncentracja kapitału i produkcji oraz procesy monopolizacyjne

Cechą charakterystyczną dla gospodarki drugiej połowy XIX wieku, była koncentracja produkcji i zastąpienie wolnej konkurencji przez gospodarkę monopolistyczną, czyli taką, gdzie dominującą pozycję osiągało jedno lub kilka największych przedsiębiorstw. Monopole, czyli zrzeszenia fabryk i spółek, stawały się jedynymi producentami określonych towarów i mogły dyktować ich ceny. W tym czasie powstawały związki przedsiębiorstw, takie jak kartel, czyli zrzeszenie niezależnych, wolnych zakładów, syndykat będący zrzeszeniem przedsiębiorstw, które wspólnie kupują i sprzedają. Powstawały także trusty zrzeszające kilka przedsiębiorstw mających wspólny zarząd, oraz koncerny, które zrzeszały przedsiębiorstwa z różnych gałęzi gospodarki (wszystkie etapy produkcji dobra finalnego, na przykład od wydobycia, przez hutnictwo, do budowy statków). Wielkie firmy potrzebowały też często dodatkowego kapitału na swój dalszy rozwój. Spowodowało to powstawanie spółek akcyjnych, w których każdy, najmniejszy nawet akcjonariusz miał swój niewielki udział i mógł partycypować w zyskach.

2. kryzysy nadprodukcji i wywóz kapitałów

Z początku Anglia wcześniej niż inne kraje stała się krajem kapitalistycznym i w połowie w. XIX wprowadziwszy wolny handel pretendowała do roli «warsztatu całego świata», dostawcy fabrykatów do wszystkich krajów, które w zamian za to powinny były ją zaopatrywać w surowce. Ale ten monopol Anglii już w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku został podważony, albowiem szereg innych krajów osłoniły się cłami «ochronnymi» i rozwinęły się w samodzielne państwa kapitalistyczne. U progu wieku XX widzimy powstawanie monopolów: po pierwsze, monopolistycznych związków kapitalistów we wszystkich krajach rozwiniętego kapitalizmu; po drugie, monopolistycznego położenia niewielu najbogatszych krajów, w których nagromadzenie kapitału dosięgło olbrzymich rozmiarów. Powstał ogromny «nadmiar kapitału» w krajach przodujących. Nadmiar kapitału nie był obracany na podniesienie poziomu życiowego mas w danym kraju, albowiem byłoby to obniżeniem zysków kapitalistów, ale na podniesienie zysku drogą wywozu kapitału za granicę, do krajów zacofanych. W tych zacofanych krajach zyski są zazwyczaj wysokie, bo kapitałów jest mało, cena ziemi stosunkowo niewielka, płaca robocza niska, surowce tanie. Oto w przybliżeniu dane o rozmiarach kapitału, ulokowanego za granicą przez trzy główne kraje. Kapitał ulokowany za granicą (w miliardach franków)

Lata	przez Anglię	przez Francję	przez Niemcy
1862	3,6	-	-
1872	15	10 (1869)	-
1882	22	15 (1880)	?
1892	42	20 (1890)	?
1902	62	27-37	12,5
1914	75-100	60	44

Widzimy stąd, że wywóz kapitału osiągnął olbrzymi rozwój dopiero na początku wieku XX. Przed wojną ulokowany za granicą kapitał trzech głównych krajów wynosił 175-200 miliardów franków. Dochód z tej sumy, według skromnej normy 5 % powinien był sięgać 8-10 miliardów franków rocznie.

3. ekspansja kolonialna

Przyczyny ekspansji kolonialnej

Państwa Europy zachodniej w drugiej połowie XIX wieku, skupiły swą politykę na ekspansji kolonialnej. Działo się tak, dlatego, że obszar Europy był już w tym czasie podzielony między kilka głównych mocarstw. Żadne z nich nie dążyło do konfrontacji, gdyż skupiano swą ekspansję na terenach pozaeuropejskich.
Kolejną przyczyną ekspansji kolonialnej państw europejskich była konieczność zdobycia surowców naturalnych oraz rynków zbytu dla swych towarów. Ważną rolę odgrywała także idea posłannictwa białego człowieka, zgodnie, z którą uważano, że Europejczycy powinni skolonizować cały świat i wprowadzić na nim europejski model kultury. Niekiedy kolonizacja odbywała się na drodze militarnego podboju, a czasami poprzez zdobycie gospodarczej dominacji na danym terytorium. Duże znaczenie miał tu kolonizowany region świata, gdyż inne metody stosowano wobec prymitywnej Afryki a inne wobec lepiej rozwiniętej Azji. Poza mocarstwami europejskimi także Stany Zjednoczone i Japonia rozpoczęły w tym czasie ekspansję kolonialną.
Jednak z drugiej strony patrząc, wiek XIX był też początkiem procesu dekolonizacji. W pierwszej połowie tego wieku Hiszpania i Portugalia utraciły większość ziem ze swych potężnych imperiów kolonialnych. Stało się tak z powodu niepodległościowych rewolucji w Ameryce Południowej.

Kolonizacja brytyjska

W XIX wieku ekspansja brytyjska była skupiona na terenach Azji i Afryki. Jednym z najważniejszych celów polityki Wielkiej Brytanii stało się zdobycie kontroli nad bardzo bogatymi terenami Chin. Było to, co prawda niezależne państwo, z tradycją państwową sięgającą kilku tysięcy lat, jednak w XIX wieku Chiny były państwem zdecydowanie zacofanym w stosunku do Europy. Wydarzeniem decydującym o losach XIX-wiecznego „Państwa Środka” była tzw. wojna opiumowa. Wybuchła ona po tym jak cesarz Tag-Kuang zakazał importu tego narkotyku. Sprowokowało to Brytyjczyków, którzy na handlu opium zarabiali bardzo duże pieniądze. Rząd brytyjski postanowił, więc zainterweniować. Wojna trwała od 1839 do 1842 roku. Zakończył ją układ w Nankinie, zgodnie, z którym Wielka Brytania otrzymała Hong-Kong oraz duże udogodnienia w handlu z Chinami.
W latach pięćdziesiątych w Chinach z powodu niezadowolenia z decyzji nankińskich wybuchło powstanie tajpingów, które jeszcze bardziej osłabiło państwo. Pod koniec XIX wieku doprowadziło to do podziału formalnie suwerennych Chin na strefy wpływów kontrolowane przez mocarstwa europejskie i Japonię.
Kolejnym terenem azjatyckim pod kontrolą brytyjską były Indie. W 1851 roku wybuchło powstanie Sipajów (żołnierzy hinduskich w służbie brytyjskiej). Zostało ono stłumione przez wojska Wielkiej Brytanii w 1858 roku. W wyniku tego odebrano Kompanii Wschodnioindyjskiej władzę nad Indiami. Powołano tam wicekróla, który rządził większością Indii. Na pozostałych terenach panowali zależni od Brytyjczyków radżowie.
Wielka Brytania kontynuowała także swoje podboje kolonialne na kontynencie afrykańskim. Po tym jak w 1869 roku uruchomiono kanał sueski, Brytyjczycy przejęli kontrolę nad Egiptem. W latach 1881-1885 wybuchło z tego powodu w Sudanie antybrytyjskie muzułmańskie powstanie Mahdiego. Z kolei na południu Afryki Wielka Brytania postanowiła przejąć kontrolę nad Oranią i Transwalem, czyli afrykanerskimi państwami stworzonymi przez holenderskich osadników (osadnicy zwani byli Burami). Konflikt nazywany został wojną burską i trwał w latach 1899-1902. Zakończył się zwycięstwem Brytyjczyków i utworzeniem Unii Południowej Afryki (dzisiaj RPA), która została brytyjskim dominium.
Poza podbojami w Afryce Północnej, Brytyjscy podróżnicy spenetrowali prawie całą Afrykę środkową. Kontrolowali w wyniku tego rozległe terytoria łącznie z dzisiejszą Nigerią.

Kolonizacja francuska

Francja podobnie jak Wielka Brytania, próbowała zdobyć jak największe wpływy w Chinach, co udało im się w roku 1860. Francji w tym czasie udało się także przejąć kontrolę nad Indochinami, czyli terenem dzisiejszego Wietnamu, Laosu i Kambodży. Poza tym Francuzi skolonizowali lub podporządkowali sobie całą północno-zachodnią Afrykę. Zresztą pod koniec XIX wieku ekspansja w Afryce północnej prawie doprowadziła Francję do wojny z Wielką Brytanią, gdyż ich interesy starły się na ziemiach dzisiejszego Sudanu. Jednak konfliktowi udało się zapobiec.

Kolonizacja niemiecka

Niemcy rozpoczęły proces kolonizacji na wielką skalę dopiero po zjednoczeniu w roku 1871. Były już w dużym stopniu opóźnione w stosunku do innych mocarstw europejskich, więc wiele terytoriów było już w tym czasie kontrolowane przez europejskich rywali Niemiec. Podobnie jak inne mocarstwa, pod koniec XIX wieku Niemcom udało się zdobyć swoją strefę wpływów w Chinach. Głównie dzięki militarnej pomocy Niemiec udało się stłumić chińskie powstanie bokserów, które wybuchło w 1900 roku. Skutkiem powstania było całkowite osłabienie Chin i w końcu upadek cesarstwa w 1911 roku.
Niemcy zdobyli też kilka kolonii w południowej Afryce, między innymi tereny dzisiejszej Namibii. W 1904 roku miało tam miejsce powstanie ludów Herero, stłumione przez Niemców.

Kolonizacja japońska

Japonia do połowy XIX wieku była państwem znacznie odbiegającym od mocarstw europejskich pod względem gospodarczym i technologicznym. Wynikało to w dużej mierze z izolacjonistycznej polityki prowadzonej od wielu stuleci przez japońskie rządy. Jednak w 1954 roku flota USA pod dowództwem admirała Perry'ego zmusiła Japonię do otwarcia się na świat. Po tych wydarzeniach przyspieszenia nabrał proces reform Meidżi (po japońsku oświecenie). Uratowało to kraj przed uzależnieniem kolonialnym oraz wzmocniło i unowocześniło jego gospodarkę. Zniesiono przywileje samurajów, wprowadzono powszechny obowiązek edukacji oraz służby wojskowej. Wprowadzono także konstytucję i system parlamentarny. Dzięki temu nastąpił szybki rozwój gospodarczy oraz wzmocnienie armii. Dzięki unowocześnieniu przemysłu zwiększono produkcję, co spowodowało z kolei poszukiwanie nowych rynków zbytu dla japońskich towarów. Jednocześnie potrzebowano coraz więcej surowców mineralnych, których wyspiarska Japonia nie posiadała zbyt wiele. Naturalnym stało się, że Japonia zaczęła, podobnie jak państwa europejskie, dążyć do ekspansji kolonialnej. Po pokonaniu w 1905 roku Rosji, Japonii udało się sięgnąć po kolonie takie jak Korea, czy Formoza. Japończycy posiadali także swoją strefę wpływów w Chinach.

Skutki XIX-wiecznej ekspansji kolonialnej

W początkach XIX wieku w wyniku kolonizacji, mocarstwa Europejskie zdobyły w świecie dominującą pozycję. Jednak na początku wieku XX nie było już właściwie terenów nieskolonizowanych. Sytuacja ta musiała prowadzić do konfliktów. Z podziału kolonii najbardziej niezadowolone były Niemcy, gdyż one rozpoczęły proces kolonizacji najpóźniej i odniosły w związku z tym stosunkowo najmniejsze korzyści. Dążenia do powiększenia terytoriów kolonialnych przez Niemcy stały się, więc jednym z głównych powodów wybuchu I Wojny Światowej.

VI. Rola państwa w procesach industrializacyjnych

• Merkantylistyczna polityka industrializacyjna i przyczyny jej niepowodzenia

• Warunki przejścia od cywilizacji industrialnej do postindustrialnej

• Rola państwa w angielskiej rewolucji przemysłowej

• Rola państwa w procesie industrializacji w krajach opóźnionych gospodarczo

1. wpływ rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich

2. główne elementy polityki państwa:

• problem przedsiębiorcy

• zabezpieczenie kapitałów

• tworzenie infrastruktury

• rynki zbytu i polityka handlowa

• zapewnienie siły roboczej

Merkantyliści uważali, że:

źródłem bogactwa państwa jest rozwinięty eksport przewyższający import,

kraje europejskie bezpośrednio ze sobą konkurują,

kraj, który ma najwięcej bogactwa wygrywa tę konkurencję,

kruszec złoty i srebrny jest synonimem bogactwa.

Głównym wnioskiem płynącym z tych reguł - reguł, które przez całe stulecia określały stosunki międzynarodowe - było to, że kluczowym elementem w powiększeniu przez dany kraj swoich zasobów metali szlachetnych jest korzystny bilans handlowy. Każdy kraj musiał eksportować więcej dóbr i usług niż importuje, oczywiście o ile nie był w stanie zwyczajnie wytwarzać dużych ilości własnych metali szlachetnych. Przykładowo, Anglia założyła kolonie na półkuli zachodniej po części aby posiadać własne źródło drewna i nie musieć kupować go w obszarze bałtyckim. Było to ważne dla przemysłu stoczniowego, a więc w tworzeniu potęgi morskiej. Merkantylizm był siłą napędową kolonializmu, w myśl zasady, że wielkie imperium to klucz do bogactwa.

Podstawowym dogmatem merkantylizmu było twierdzenie, że eksportowanie materiałów surowych lub niewykończonych jest szkodliwe dla kraju (narodu), ponieważ więcej bogactwa można by uzyskać z ich przemysłowego przetwarzania w kraju. Dlatego np. Anglia zabroniła eksportu niewykończonego materiału (do szycia) do Holandii.

Jako zła postrzegana była również zależność od handlu zagranicznego. Aby sobie z nią poradzić, Anglia wprowadziła Akty Nawigacyjne, które zabraniały wstępu do angielskich portów każdemu statkowi, który nie był angielski ani nie przewoził dóbr wyprodukowanych w kraju swego pochodzenia. Rezultatem tego było ograniczenie możliwości prowadzenia handlu przez kolonie brytyjskie z krajami innymi niż Anglia.

Europejski merkantylizm siedemnastego i osiemnastego wieku był również odpowiedzialny za wzrost konfliktów międzynarodowych w tamtym okresie. Uważano, że skoro poziom handlu światowego jest stały, to jedyną metodą zwiększenia handlu jednego kraju jest odebranie go innemu krajowi. Z teoriami merkantylistów można bezpośrednio łączyć niektóre wojny, jak np. angielsko-holenderskie czy francusko-holenderskie.

Jednym z najważniejszych zarzutów podnoszonych przeciw Wielkiej Brytanii pod koniec XVIII wieku przez rewolucjonistów amerykańskich było stosowanie ceł przez ten kraj. Teoria merkantylistyczna zakłada, że jeśli ktoś pragnie, aby jego imperium miało tak wiele złota jak tylko możliwe, to jego kolonie nie powinny płacić złotem za sprowadzane z zagranicy dobra. Restrykcje handlowe ograniczały, więc handel z innymi potęgami, zmuszając kolonistów do nabywania wykończonych dóbr wyłącznie od rządzącego imperium i płacenia za nie cen na poziomie o wiele wyższym niż efektywny wg Adama Smitha.

Obecność małej, posiadanej przez Holandię i od czasów Hugona Grocjusza (który żył w latach 1583-1645) wspierającej ideę wolnego handlu karaibskiej wyspy St Eustace odegrała ogromną rolę w późniejszej rewolucji. Wyspa ta była otwarta dla wszystkich i nie nakładała w ogóle żadnych ceł. Jej gubernator zdecydował się powitać statek SS Andrea Doriao, który pływał pod banderą Kongresu Kontynentalnego.

Liberalizm i merkantylizm u podstaw są skrajnie różne w kluczowej sprawie: podczas gdy merkantylizm zakładał, że wszyscy ludzie na świecie muszą konkurować o ograniczone bogactwo świata, Adam Smith uważał, że w bogactwie i handlu niekoniecznie musi być zwycięzca i przegrany (czyli, że są one, zgodnie z teorią gier, grą o sumie niezerowej) - co w pierwszym rzędzie oznacza, że ponieważ potrzeby są różne, więc obie uczestniczące w transakcji strony mogą realnie zyskać, ponieważ wymienione w jej efekcie przedmioty przedstawiają dla swoich nowych właścicieli wyższą wartość. Bulionizm dyktował, że gdy jedna strona zarabia, to druga musi stracić (co jest zgodne z założeniem gry o sumie zerowej); podczas gdy Smith uważał, że złoto to tylko żółta skała, której wartość wynika z rzadkości.

Ekonomista John Maynard Keynes również widział w merkantylizmie wiele dobrego. Podczas gdy Adam Smith odrzucał pogląd, że kruszec to coś więcej niż zwykły towar, Keynes uważał napływ złota i srebra za korzystny. Twierdził on, iż większe rezerwy złota będą prowadzić do zwiększonych pożyczek i niższych stóp procentowych, co w sumie będzie stymulować wzrost oraz wspomagać rządowe pożyczki. Keynes przyjął również zasadniczy pogląd merkantylizmu twierdzący, że interwencje rządu (interwencjonizm państwowy) w gospodarce są koniecznością.

Teoria merkantylistyczna ma również wpływ na koncepcję, że nadwyżka handlowa jest automatycznie dobra, podczas gdy deficyt handlowy - automatycznie zły. Niektórzy ekonomiści twierdzą, iż japońska polityka handlowa w latach 70. i 80. była w dużej mierze oparta na koncepcjach merkantylistycznych, i że jest ona jedną z przyczyn stagnacji gospodarczej Japonii w latach 90.

Rewolucję przemysłową boleśnie odczuwali rzemieślnicy i drobni wytwórcy, których drogie towary, wytwarzane ręcznie, nie mogły skutecznie konkurować z tanią produkcją maszynową. Dążenie do pełnej swobody w działalności gospodarczej było jednoznaczne z likwidacją cechów - organizacji zapewniających rzemieślnikom ochronę ich interesów. Wespół z drobnymi wytwórcami podjęli oni walkę o utrzymanie własnej egzystencji. W wielu wypadkach udawało się im wymóc na państwie ustawy chroniące właścicieli drobnych zakładów wytwórczych, a w rzeczywistości wprowadzające ograniczenia wolności ekonomicznej (np. ochrona celna niektórych towarów, kontrole cen, handlu i konkurencji).

Powodem tych rządowych ustępstw były często obawy przed połączeniem się ubożejących rzemieślników do rozwijającego się ruchu robotniczego.

Ich skutkiem natomiast było przetrwanie drobnych rękodzielników jako grupy społecznej. Jeszcze w połowie XIX w. w Prusach liczba majstrów i czeladników przewyższała liczbę robotników, a we Francji spośród 5mln robotników ok. 75 procent pracowało w małych warsztatach rzemieślniczych.

Dzięki opiece państwa drobni wytwórcy mogli stopniowo dostosować się do nowych warunków ekonomicznych, a nawet odnosili pewne sukcesy. Utrzymanie bowiem surowych egzaminów czeladniczych pozwoliło zachować wysoką jakość towarów rzemieślniczych, które rychło poczęły wygrywać z masową produkcją lichej na ogół jakości, zwłaszcza wśród lepiej sytuowanych grup ludności.

Rzemieślnicy nie tylko przetrwali. Wraz z drobnymi i średnimi kupcami, a później także z urzędnikami nowoczesnej administracji państwowej, lekarzami, pracownikami oświaty i rozwijającego się systemu finansowego (banki i giełdy), stanowili zaczątek formującej się w XIX w. klasy średniej.

Proces industrializacji wiązał się jednak przede wszystkim z powstawaniem dwóch nowych, ważnych grup społecznych - robotników wielkoprzemysłowych oraz właścicieli kapitału, czyli kapitalistów. Zaliczali się do nich fabrykanci, posiadacze linii żeglugowych, stoczni, kopalń i zakładów metalurgicznych, udziałowcy i właściciele banków. Około 1870 r. pojawiła się wśród nich nowa generacja przedsiębiorców wychowanych na ideach liberalizmu ekonomicznego i pozytywizmu, często ze znakomitym wykształceniem inżynieryjnym, którzy - jak głosi legenda - osiągali sukces ekonomiczny dzięki własnej pracy.

Mechanizacja przemysłu w zasadniczy sposób zmieniła rynek pracy. Obsługa maszyn pozornie nie wymagała specjalnych umiejętności, toteż na dużą skalę zatrudniano robotników niewykwalifikowanych, w tym kobiety i dzieci. Wywodzili się oni głównie ze wsi, bo proces likwidacji drobnych gospodarstw i wprowadzenie nowoczesnych metod produkcji rolnej zmuszały chłopów do szukania pracy w mieście. To właśnie ta tania siła robocza stanowiła głównie źródło kształtującej się grupy robotników wielkoprzemysłowych oraz rozwijającego się rynku pracy. Przybywająca do miast ludność wiejska zasilała także grupy miejskiej biedoty. Powodem jej błyskawicznej pauperyzacji (ubożenia) była nieumiejętność życia w nowych warunkach ekonomicznych, zmuszających do starania się o pracę i wymagających życiowej aktywności. Przywiązany do ziemi i podporządkowany całkowicie panu feudalnemu chłop żył oczywiście w skrajnie trudnych warunkach, ale korzystał z opieki pana, który zapewniał mu stałą ochronę i pracę.

W rezultacie napływu do miast dużej liczby poszukujących zatrudnienia wzrosła konkurencja na rynku pracy, co doprowadziło z kolei do obniżki płac i pogorszenia warunków życia robotników (gorsze mieszkanie i wyżywienie). W sytuacji zaostrzonej konkurencji coraz bardziej zaczynały się liczyć kwalifikacje kandydatów do pracy.

Wydawało się wówczas naturalne, że praca w fabryce powinna trwać, podobnie jak na wsi, od świtu do zmierzchu, toteż robotnicy pracowali przy maszynach 12 - 13 godzin. Nie wszyscy potrafili obchodzić się z maszynami; nikt nie myślał o jakimkolwiek zabezpieczeniu, co przy fizycznym zmęczeniu pracowników powodowało, że wypadki zdarzały się wyjątkowo często, a praca w fabryce była niebezpieczna.

Z pierwszych dziesięcioleci epoki europejskiej industrializacji pochodzą liczne, wstrząsające opisy pracy kobiet i dzieci, co dowodzi, że już XIX - wieczni obserwatorzy życia społecznego uważali ten stan rzeczy za niewłaściwy. Przykładowo w Wielkiej Brytanii jego analizą zajmowały się specjalne komisje parlamentarne i właśnie tam weszły w życie pierwsze regulacje prawne pracy kobiet i dzieci w przemyśle. Ustawa z 1802r. określała maksymalny czas pracy kobiet i dzieci w różnym wieku, w zależności od gałęzi przemysłu. Był on nadal znacznie dłuższy niż dzisiaj, ale angielski fabrykant nie mógł odtąd decydować od długości czasu pracy. W roku 1833 wprowadzono do fabryk stanowisko specjalnych inspektorów, których zadaniem była kontrola przestrzegania ustawy.

Nie należy sądzić, że to żądni zysku fabrykanci tak szczególnie eksploatowali kobiety i dzieci. Pracowały one i dawniej - w rzemiośle i na roli, czasem nawet znacznie ciężej. Dopiero jednak skupienie pracujących kobiet w jednym miejscu, jakim były fabryki, pozwoliło współczesnym dostrzec ich pracę.

Na początku II polowy XIX w. dzięki podnoszeniu kwalifikacji oraz dobrej koniunkturze gospodarczej płace robotników zaczęły stopniowo rosnąć, zwłaszcza w krajach przodujących pod względem industrializacji. Regularną poprawę życia robotników, widoczną np. w latach pięćdziesiątych w Wielkiej Brytanii i Prusach, należy również tłumaczyć rosnącym znaczeniem związków zawodowych.

Powstają związki zawodowe. Ustawa o maksymalnym czasie pracy nie chroni pracujących mężczyzn. Wzorem dawnych organizacji cechowych zaczęli oni tworzyć związki robotnicze. Działalność związkowa niejednokrotnie przybierała gwałtowny charakter (np. niszczenie maszyn), toteż odpowiedzią rządów była delegalizacja. Zakaz organizowania związków robotniczych to typowa reakcja władz w początkowym stadium industrializacji. Równie charakterystyczne jest jednak, że w miarę wzrostu liczby robotników przemysłowych stopniowo zezwalano na działalność organizacji robotniczych. Sytuacja taka zaistniała najwcześniej w Wielkiej Brytanii, gdzie w 1824r. uchylono zakaz zrzeszenia się robotników. Podobny zakaz, tzw. Prawo Le Chapeliera z 1791r., zniesiono we Francji dopiero w 1864r. Także niemieccy robotnicy uzyskali swobodę zrzeszania się w latach sześćdziesiątych.

Odmienność warunków politycznych, w jakich działały angielskie, francuskie, niemieckie organizacje robotnicze, spowodowała, że w Europie wyłoniły się dwa typy organizacji związkowych: brytyjskie, odcinające się od polityki i rewolucyjnych programów socjalistycznych, skupiające się na walce o poprawę warunków pracy i płacy oraz dominujące w pozostałych krajach europejskich związki z rewolucyjnym programem politycznym. Wzorem dla tych drugich były niemieckie organizacje robotnicze.

Pierwsze związki robotnicze w Wielkiej Brytanii miały charakter lokalny i zrzeszały robotników z różnych gałęzi przemysłu i różnych zawodów z danego terenu (związki terytorialne). Domagały się, zgodnie z gramami modnych wówczas pierwszych socjalistów - utopistów, skrócenia czasu pracy, zniesienia własności prywatnej i likwidacji wolnej konkurencji, tzn. tych wszystkich zjawisk, które niósł ze sobą proces industrializacji, a które zdaniem robotników, przyczyniły się do pogorszenia ich sytuacji życiowej.

Robotnicy z różnych gałęzi przemysłu pracowali jednak w zupełnie odmiennych warunkach, brakowało, więc wspólnych interesów, o które związek mógł walczyć. W sytuacji, gdy w jednej organizacji znajdował się i tkacz, i górnik, i hutnik, nie mogła wykształcić się solidarność związkowa. Przy pierwszych poważniejszych starciach z pracodawcami organizacje te ponosiły klęskę i rozpadały się.

W 1851r. doszło do połączenia robotników pracujących w brytyjskim przemyśle hutniczym i metalowym. Powstała w ten sposób organizacja zrzeszająca robotników zatrudnionych w jednej gałęzi przemysłu, mających podobne zawody - związek zawodowy. Stała się ona wzorem dla podobnych organizacji w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. W programach brytyjskich związków zawodowych nie było akcentów politycznych, domagały się one natomiast konkretnych umów z pracodawcami, co do warunków pracy. W 1868r. związki te utworzyły centralę związkową Trade Union Congress (TUC), stąd też nazwa tego nurtu związkowego - tradeunionizm. W 1873r. brytyjskie związki zawodowe zrzeszały już milion wykwalifikowanych robotników.

Dzięki takiej sile robotnikom udawało się uzyskać od kolejnych, konserwatywnych lub liberalnych rządów liczne ustępstwa, gwarantujące poprawę warunków pracy i życia. W rezultacie brytyjskie związki robotnicze całkowicie zrezygnowały z programu rewolucyjnego.

W państwach niemieckich do lat sześćdziesiątych działały lokalne organizacje robotnicze, dążące do poprawy sytuacji robotników przez zakładanie spółdzielni i kas zapomogowych. Ważną rolę odegrała praca oświatowa tych organizacji. Zgodnie z hasłem „Przez oświatę do wolności” związkowcy zakładali czytelnie i biblioteki, propagowali wiedzę i fachowość.

Gdy w latach sześćdziesiątych zaistniały w większości państw niemieckich prawne możliwości zrzeszania się robotników, organizacje te przybrały zdecydowanie polityczny charakter. W ten sposób zaczął kształtować się polityczny ruch robotniczy. Wyróżnić możemy dwie najważniejsze przyczyny takiego właśnie rozwoju niemieckich organizacji robotniczych: różnice w rozwoju ekonomicznym poszczególnych państw Związku Niemieckiego oraz polityczna dyskusja wokół kwestii zjednoczenia Niemiec.

W 1863r. socjalista Ferdynand Lassalle (1825 - 1864) utworzył na bazie pruskich związków robotniczych Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy. Ta pierwsza polityczna organizacja robotników wysuwała program domagający się nie tylko poprawy warunków pracy, ale również swobody zrzeszania się oraz powszechnego i równego prawa wyborczego. Partia Lassalle'a działała w Prusach, a więc w przodującym pod względem uprzemysłowienia państwie niemieckim. Robotnicy pruscy znajdowali się także w nieco korzystniejszej sytuacji materialnej niż robotnicy w pozostałych krajach niemieckich. Podobnie, więc jak robotnicy brytyjscy skłonni byli zrezygnować z rewolucyjnego obalenia władzy. Lassalle proponował w swoim programie pokojową walkę parlamentarną. Rezygnacja z walki rewolucyjnej oznaczała aprobatę dla państwa pruskiego i rządów Bismarcka, dążącego do zjednoczenia Niemiec pod egidą Prus.

Program Lassalle'a, zakładający rezygnację z rewolucji oraz poparcie dla koncepcji zjednoczenia Niemiec pod przywództwem Prus, został odrzucony przez organizacje robotnicze w pozostałych państwach niemieckich, przede wszystkim w krajach południowoniemieckich (Bawaria, Saksonia). Gospodarka tych krajów znajdowała się na znacznie wcześniejszym etapie uprzemysłowienia i sytuacja robotników była tam właściwa dla okresu wczesno-industrialnego, czyli bardzo zła. Wśród tamtejszych robotników popularność zdobywał więc rewolucyjny program Marksa i Engelsa. W roku 1867 związki tych krajów połączyły się w Związek Niemieckich Organizacji Robotniczych, na którego czele stanął August Bebel (1840 - 1913).

Oba związki niemieckie (Lassalle'a i Bebla) stały się podstawą utworzonej w 1869r. w Eisenach pierwszej w Europie partii politycznej robotników o nazwie Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza. Jej przywódcą został Bebel. Niemieckie związki robotnicze były wzorem dla podobnych organizacji robotniczych w Europie Środkowej oraz w Skandynawii.

Typy procesów industrializacji

a. zachodnioeuropejski: Anglia, Francja, Stany Zjednoczone (i inne),

b. wschodnioeuropejski: Niemcy, Japonia, Włochy, Rosja, ziemie polskie,

c. krajów rozwijających się (kolonialny),

d. socjalistyczny: ZSRR, Polska i inne kraje demokracji ludowej.

Francja i Wielka Brytania:

Francuska Konstytucja Roku Ósmego, uchwalona 13 grudnia 1799 roku, zlikwidowała ostatecznie Radę Starszych i Radę Pięciuset. Tworzyła jednak nową, oddzielną władzę ustawodawczą. Napoleon był przeciwnikiem rewolucyjnej anarchii, jednak zawsze podkreślał jej niezbędność i oceniał pozytywnie. Ugruntowywał przez cały okres swoich rządów rewolucyjne zdobycze. Dokumentem, który miał na stałe zaszczepić rewolucyjne ideały, został Kodeks Cywilny. Wprowadzony we wszystkich państwach podległych Bonapartemu, urządzał je na wzór francuski. Sam Kodeks jest do dziś "szkieletem" pod prawa większości państw demokratycznych. Po tym, jak rewolucja zniszczyła feudalizm na francuskiej ziemi, jej wojska - a potem wojska napoleońskie - pogrzebały go również w niemal całej Europie. Gdy Francja poniosła ostateczną klęskę militarną, powstało reakcyjne Święte Przymierze, obierające sobie za cel cofnięcie rewolucyjnego dzieła. Mimo wzmożonych starań cel ten nie został zrealizowany. W XIX w. wybuchały coraz to nowe powstania mające na swoich sztandarach idee rewolucji francuskiej. Walczył o nie ruch karbonariuszy, dekabrystów czy Młodej Europy. Nawiązywano do niej w czasie "Przedwiośnia Ludów" (1830r.-1833r.), Wiosny Ludów, Komuny Paryskiej i w ograniczonym stopniu także w czasie rewolucji październikowej. Mimo iż najczęściej te zrywy ludności kończyły się klęskami powstańców, to stopniowo zmuszały monarchów i polityków do demokratyzacji.

Rewolucyjny terror:

Na początku rewolucji - do drugiej połowy 1793 roku - rozlew krwi był spontanicznym dziełem społeczeństwa. Ginęły wtedy przeważnie osoby, które były "filarami" ancien regime'u. Na prowincji byli to np. księża i poborcy podatków, a w Paryżu urzędnicy królewscy, choć często ginęli także po prostu "zbyt dobrze ubrani", czy "zbyt beztroscy". Szybko politycy nauczyli się wykorzystywać złość sankiulotów i mordy zaczęły mieć coraz częściej podłoże polityczne. W czasie rządów jakobińskich terror przybrał charakter instytucjonalny. Masowo oskarżano o zdradę, szpiegostwo czy działania kontrrewolucyjne. Więzienia były zapełnione, a gilotyny pracowały każdego dnia. Po termidoriańskim przewrocie "Wielki Terror" zastąpiony został "białym terrorem". Każdego jakobina czekała śmierć, więzienie bądź prześladowanie. W Tarascon we wrześniu 1794 roku, grupę jakobinów po prostu strącono w przepaść. W trakcie rewolucji francuskiej, na podstawie wyroków trybunałów, zgilotynowanych zostało ponad 50 tysięcy ludzi. Około 35 tysięcy padło ofiarą samosądów ludowych.

Gilotyna - symbol rewolucyjnego terroru

Bezwzględnie tłumiono wszelkie kontrrewolucyjne rebelie. W zdobytym, zbuntowanym Tulonie komisarze Augustin Robespierre i Antoine Salicetti wydali prawie 5 tysięcy wyroków śmierci. Represje nie ominęły żadnego powstańca. Marsylia została ukarana za swoją rebelię przemianowaniem na "Miasto Bezimienne". Bordeaux, gdzie komisarzem został późniejszy termidorianin Jean Lambert Tallien, również początkowo spływało krwią. Wkrótce jednak Tallien zakochał się w pewnej mieszczance i pod jej wpływem złagodził swe postępowanie. Straszny był los zbuntowanego Lyonu. Wkrótce po jego zdobyciu Konwent podjął uchwałę o całkowitym zburzeniu miasta i wysiedleniu mieszkańców. Zaprojektowano nawet pomnik, który miał jedynie przypominać, iż kiedyś Lyon istniał. Republikańscy komisarze - Georges Couthon i Jean Marie Collot d'Herbois - rozpoczęli stopniowe niszczenie zabudowań. Miały miejsce liczne rozstrzelania, jednak dla władz w Paryżu było ich zbyt mało. Nowym komisarzem został bezwzględny Joseph Fouché. Był już doświadczony w pacyfikacji, biorąc udział w tłumieniu powstania w Wandei. Pod jego rządami skazywano na śmierć czasem po sto osób dziennie. Fouché nakazywał nawet kartaczować bezbronnych, zebranych na placach więźniów. W czasie jakobińskich represji, zginęło prawie 10 tysięcy mieszkańców Lyonu, a ćwierć miasta została wyburzona. Działania te przerwał termidoriański przewrót.

Podsumowując, zwalczanie kontrrewolucji w czasie rewolucji francuskiej, przyniosło śmierć prawie 250 tysiącom ludzi. Podobna liczba osób trafiła do więzień.

Początki industrializacji związane są z obszarem Wielkiej Brytanii, która w XVIII wieku posiadała dobrą pozycję w koloniach oraz skonsolidowane, silne państwo. Wynalezienie maszyny parowej (opatentowana przez J. Watta w 1782) rozpoczęło proces wprowadzania maszyn (początkowo w przemyśle włókienniczym oraz kopalniach). Zmiany w sposobach produkcji pociągnęły za sobą szerokie zmiany społeczne.

Pod koniec XVIII wieku pęd ludzkości do wiedzy był silny jak nigdy dotąd. Było to niewątpliwie zasługą idei Oświecenia, które głosiło racjonalizm. Francja i Wielka Brytania przodowały w dziedzinie nauki. Na początku 1795 roku, uchwałą Konwentu, założone zostało narodowe towarzystwo naukowe pod nazwą Instytutu Francuskiego. Grupował on stare uczelnie: Akademię Francuską, Akademię Tekstów i Literatury, Akademię Nauk, Akademię Malarstwa i Rzeźby, Akademię Muzyczną i Akademię Architektury, a także nowo powstałą, Akademię Nauk Moralnych i Politycznych. Wcześniej, bo w roku 1794, dekretem Konwentu utworzone zostały samodzielne uczelnie - Politechnika (École Polytechnique) i École normale supérieure. Działało także Kolegium Francuskie (Collége de France) i Narodowa Szkoła Inżynierii Lądowej (École nationale des ponts et chaussees).

Wkrótce po wprowadzeniu ustroju republikańskiego zamknięto, Kolegium Królewskie (Collége Royal Henri Le Grand). Pod koniec roku 1798 generał Bonaparte założył w Kairze Instytut Egipski. Jego zadaniem było zbadanie i poznanie zdobytego Egiptu. W Instytucie działały takie wybitne osobistości jak fizyk Gaspard Monge, biolog Étienne Geoffroy Saint-Hilaire, archeolog Dominique Vivant Denon, matematyk-historyk Jean Baptiste Fourier (mianowany przez Bonapartego gubernatorem Dolnego Egiptu) i chemik Claude Louis Berthollet. Instytut Egipski działał aż do zdobycia Kairu przez Brytyjczyków, co miało miejsce w lutym 1801 roku. Jednak jego dokonania okazały się ponadczasowe. Dzieckiem rewolucji jest również muzeum w Luwrze. Władze rewolucyjne wspierały finansowo przedsięwzięcia wynalazcy Claude'a Chappe. W roku 1791 skonstruował on pierwszy telegraf sygnałowy optyczny. W roku 1794 powstała pierwsza linia przekazowa łącząca Paryż z Lille. Nowy wynalazek z powodzeniem wykorzystywano dla celów wojskowych.

Republikańskie władze otaczały mecenatem braci Montgolfier - Josepha Michela i Jacques'a Étienne'a. Społeczeństwo francuskie przeżywało wielką fascynację aerostatami, jak wówczas nazywano balony. W 1793 roku Konwent zlecił Mongemu i chemikowi Jeanowi Bernardowi de Morveau opracowanie projektu, umożliwiającego wykorzystywanie balonów do celów wojskowych. Armia francuska wykorzystywała balony aż do roku 1799, kiedy to razem z Dyrektoriatem, niemal zanikło zainteresowanie tym wynalazkiem. Republika wspierała prace fizyka Jacques'a Alexandre'a Charlesa i wielkimi honorami otaczała żeglarza-odkrywcę Louisa Antoine'a de Bougainville'a.

Zaraz po wybuchu rewolucji, w obawie o własne bezpieczeństwo, z Paryża na prowincję uciekł fizyk Charles Augustin de Coulomb. Nowatorski filozof i matematyk Jean Antoine de Condorcet, jako deputowany "Żyrondy", został oskarżony o zdradę i stanął przed Trybunałem Rewolucyjnym. Jego sytuację dodatkowo pogarszał fakt, iż jego żona Sophie była jeszcze niedawno działaczką feministycznej organizacji zgilotynowanej Olympe de Gouges. Condorcet został uznany - po bardzo długim procesie - za winnego i 29 marca 1794 roku popełnił samobójstwo w oczekiwaniu na egzekucję.

Praca w administracji, a tym bardziej w polityce, była niebezpiecznym zajęciem w czasach rewolucji. Fizyk i chemik Antoine Lavoisier, który dla rządu opracowywał system miar mający zapewnić uniformizację wag w całej Francji, został, jako jeden z 28 francuskich poborców podatkowych, okrzyknięty przez rewolucjonistów zdrajcą i zgilotynowany w Paryżu w roku 1794. Prośbę o ułaskawienie oddalono z komentarzem: "Republika Francuska nie potrzebuje uczonych".

Dnia 30 maja 1793 roku Konwent Narodowy ustanowił w całym kraju powszechne, obowiązkowe i bezpłatne nauczanie początkowe. Obejmowało ono wszystkie dzieci od 6 roku życia, a nauka trwała 8 lat. Nad szkolnictwem początkowym zarząd sprawował, specjalnie powołany, Komitet Edukacji (Comité de l'instruction). 1 sierpnia tego samego roku Konwent wydał dekret wprowadzający nowy, metryczny system miar i wag, który do dziś obowiązuje w wielu państwach. W ten sposób chciano uprościć i zunifikować kwestię pomiarów. Tym niemniej ruch ten nosił w sobie także znamiona wszechobecnej chęci odcięcia się od przeszłości.

W XIX wieku industrializacja objęła inne kraje europejskie (Francja, Belgia, Niemcy), decydując o rozpoczęciu nowej ery: ery produkcji masowej.

Miało to swoje pozytywne i negatywne skutki, choć trudno jest je jednoznacznie wartościować. Do skutków industrializacji należą:

a) w sferze produkcji:

spadek kosztów produkcji - zwiększenie ilości wytwarzanych produktów

wzrost wydajności hutnictwa i kopalń, zakładów włókienniczych

reformy sposobów produkcji rolniczej - większe gospodarstwa, bardziej wydajna produkcja

rozwój transportu i telekomunikacji - czołowa rola USA (1832 inauguracja pierwszej linii kolejowej na kontynencie europejskim)

z drugiej strony:

spadek konkurencyjności drogiego w porównaniu z przemysłem wytworu rzemiosła. Zamykanie tradycyjnych zakładów rzemieślniczych

degradacja środowiska przez rozrastające się zakłady, rabunkowe wydobycie węgla do maszyn parowych

b) w sferze społecznej:

powstanie masowego społeczeństwa przemysłowego (z rolniczego). Odwrót od tradycyjnych wartości (chrześcijańskich) i podziału rodziny

wyludnienie wsi i szybki proces urbanizacji (tworzenie nowych miast i wzrost liczby ludności w starych)

tworzenie się nowej grupy społecznej - ludzi pracujących w fabrykach (proletariat)

wzrost zaludnienia w krajach uprzemysłowionych

wzrost znaczenia klasy średniej - rozwój liberalizmu gospodarczego

reforma systemu oświaty

z drugiej strony:

spadek wartości pracy (złe warunki życia)

brak osłon socjalnych i wyzysk pracowników najemnych

ostatecznie rewolucje socjalistyczne

c)w sferze gospodarczej:

gwałtowny wzrost wymiany handlowej, bogacenie się krajów uprzemysłowionych

zmiany stosunków w rolnictwie: uwłaszczenie

z drugiej strony:

wahania koniunktury są znaczne. Załamania gospodarki prowadzą do kryzysów światowych

zamknięcie jednej fabryki powoduje znaczny wzrost bezrobocia

Najważniejszym zjawiskiem, które miało bezpośredni wpływ na społeczeństwa była industrializacja (łac. uprzemysłowienie). Proces ten polegał na przekształcaniu się tradycyjnych społeczeństw w społeczeństwa przemysłowe, na skutek rozwoju gospodarki opartej na gospodarce stosującej mechanizację produkcji, planowe zarządzanie, zwiększenie ludzi zatrudnionych w przemyśle, podziale pracy oraz wyraźnym zróżnicowaniu społecznym.

Zalety industrializacji były następujące:

lawinowy wzrost produkcji,

powstawanie fabryk, kopalni i elektrowni,

spadek znaczenia tradycyjnych metod wytwórczych,

przewaga udziału przemysłu w wytwarzaniu produktu krajowego brutto,

koncentracja i monopolizacja produkcji - rozwój koncernów i monopoli,

zwiększenie roli banków,

szybki wzrost zatrudnienia w przemyśle,

rozwój transportu kolejowego, morskiego i samochodowego,

rozwój nowych gałęzi produkcji np.: przemysłu maszynowego, chemicznego, naftowego i elektrycznego,

pojawienie się na rynku nowych produktów tj. : rowery, samochody, tworzywo sztuczne, zapałki itd.

powstawanie centrów przemysłowych,

upowszechnienie osiągnięć technicznych na obszarach kolonialnych (kolej, nowoczesne maszyny).

Wady industrializacji:

rywalizacja o dostęp do nowych źródeł energii tj. węgiel, czy ropa naftowa,

zaniedbanie rolnictwa,

wzrost zróżnicowania społecznego, pomiędzy bogatym kapitalistom, a biednym robotnikiem,

zróżnicowanie poziomu życia pomiędzy miastem, a wsią,

wzrost zróżnicowania pomiędzy poszczególnymi państwami - tworzenie obszarów bogatszych i biedniejszych,

wyzysk terenów skolonizowanych,

w Chinach i Indiach następowała ruina tradycyjnych form wytwórczości,

powolna degradacja środowiska naturalnego.

Odkrycia i wynalazki, a co za tym idzie industrializacja pomogły ludziom skuteczniej niż do tej pory zwalczać głód i choroby. Wzrost stosowanych narzędzi mechanicznych oraz nawozów sztucznych w rolnictwie spowodował zwiększenie ilości plonów, a przez to zwiększenie produkcji rolnej. Z kolei rozwój transportu ułatwił możliwości przekazywania artykułów spożywczych niezależnie od odległości. Zwiększyła się również prędkość transportu różnymi artykułami, w tym spożywczymi;

wynalazki w dziedzinie medycyny spowodowały zwrócenie uwagi na aseptykę, co pozwoliło podnieść poziom higieny, zmniejszyła się umieralność niemowląt, wzrosła długość życia, podjęto akcje propagujące szczepienia ochronne, w końcu wynalezienie penicyliny pomogło zwalczyć wiele chorób;

Zastosowanie nowych metod, surowców i technologii w budownictwie pomogło ustrzec ludność przed katastrofami pogodowymi, budowlanymi i pożarami;

W XIX wieku liczba ludności wzrosła ze 190 mln, do 401 mln, czyli o 111%. Najszybciej, co ma związek z emigracją zarobkową zwiększyła się liczba ludności Stanów Zjednoczonych;

nastąpiła większa mobilności ludności na skutek powstania mostów i rozwoju komunikacji miejskiej (tramwaje, metro, kanał Sueski, Panamski);

XIX wiek to czas migracji i emigracji. Wielu chłopów opuszczało wsie, alby udać się do miasta w celu lepszego poszukiwania życia i pracy. Niektórzy stając się robotnikami w fabrykach, czy na kopalni podnosili nieco swój poziom życia. Niestety, zdarzały się nierzadkie przypadki powiększania plebsu miejskiego, wielu chłopów lub członków ich rodzin nie było w stanie podjąć pracy dlatego rozwijał się tzw. margines społeczny. Wielka fala emigracji w XIX wieku sięgnęła do Stanów Zjednoczonych, Ameryki Południowej, Australii, Nowej Zelandii i Afryki Południowej.

w szybkim tempie rosła rola mediów (radio, prasa) i propagandy;

społeczeństwo nabierało kształtu społeczeństwa masowego, coraz większą popularnością cieszyły się teatry, kawiarnie, imprezy masowe np.: w 1896 roku zorganizowana została pierwsza nowożytna olimpiada w Atenach, a jej otwarcie obserwowało 50 tysięcy widzów;

coraz częściej opisywano i relacjonowano widowiska sportowe, a ich zwycięscy stawali się bohaterami narodowymi.

Jak wynika z przedstawionych powyżej faktów w XIX wieku powstał nowy model społeczeństwa, który nazywa się społeczeństwem przemysłowym. Podstawą nowego typu społeczeństwa była równość wobec prawa wszystkich grup społecznych oraz gospodarka kapitalistyczna. Jednak nie były to społeczeństwa jednolite, okazało się bowiem, że w niektórych regionach, szczególnie tam,gdzie był dobrze rozwinięty przemysł tworzyły się nowe wzory społeczne, ale istniały również tereny, szczególnie rolnicze, gdzie nie funkcjonowano według nowych lecz tradycyjnych schematów społecznych. Przykładem takiego państwa była Anglia wraz z powstającymi aglomeracjami na uprzemysłowionych obszarach. Cechą charakterystyczną społeczeństw przemysłowych była możliwość awansu, zależna od indywidualnych cech tj. spryt, pracowitość, upór, w końcu majątek. Inaczej niż do tej pory, kiedy oprócz majątku liczył się stan urodzenia. Znane są przykłady osób ( John Rockefeller), którzy doszli do olbrzymich fortun lub pozycji politycznych zaczynając od najniższego szczebla społecznego lub zawodowego.

Ważnym zjawiskiem potwierdzającym wpływ odkryć naukowych na organizację społeczeństw w XIX wieku był rozwój oświaty i podniesienie poziomu wykształcenia. W większości krajów Europy Zachodniej zlikwidowano w tym czasie analfabetyzm, poprzez kursy i szkolenia podnoszono poziom wykształcenia zawodowego, wyraźnie podniosły się aspiracje kulturowe, zwiększyła się liczba wydawanych książek i prasy codziennej.

Rozwój industrializacji miał pośredni wpływ na przemiany polityczne, które również dotknęły społeczeństwa europejskie. Mowa tu o pojawieniu się związków zawodowych, dbających o zabezpieczenie warunków socjalnych nowo kształtującej się klasie robotniczej oraz nowych ruchach politycznych, których celem było zdobycie lub utrzymanie władzy. Typowymi ideologiami dla mas stał się marksizm oraz socjalizm, obie propagowały zmiany polityczne (zdobycie władzy) wśród robotników. Inne ideologie, zyskujące zwolenników w XIX wieku to:

anarchizm,

nacjonalizm,

chrześcijańska demokracja.

Istotną konsekwencja industrializacji był rozwój cywilizacji przemysłowej oraz tworzenie podstaw do budowania gospodarki globalnej, ale ta na dobre zaistniała

VII. Rewolucja w sektorze usług

1. Istota i cechy sektora usług

Całokształt gospodarki tworzą trzy sektory: rolniczy, przemysłowy i usługowy. Sektory rolniczy i przemysłowy to tzw. sfera wytwórcza.

Sektor usługowy to ogół zatrudnionych, minus zatrudnieni w rolnictwie i w przemyśle.

Sektor przemysłowy pojawił się w wyniku rewolucji przemysłowej. Wraz z nim rozwinął się istniejący już w okresie przedindustrialnym sektor usług. Reprezentantami sektora usług w okresie przedindustrialnym byli m.in. prawnicy, lekarze (pierwszy - Hipokrates), nauczyciele (pedagodzy w starożytnej Grecji), handlarze, kupcy, finansiści i bankowcy.

Cechy sektora usług:

- nienamacalność, brak bezpośredniego połączenia z przemysłem (nie produkuje)

- usługi mogą być świadczone w mniejszych niż przemysł pomieszczeniach; świadczone przez rzemieślników

- mały udział surowca (lub brak udziału surowca) w procesie świadczenia usług; wiodąca rola wykształcenia i przygotowania świadczeniodawcy.

2. Struktura sektora usług

- usługi publiczne - związane z infrastrukturą (transport, poczta, telegraf, telekomunikacja, szkolnictwo, sądownictwo, usługi socjalne łącznie ze służbą zdrowia)

- usługi przemysłowe - związane z handlem hurtowym, detalicznym, giełdą, wybranymi zawodami wolnych akademików (architektura, miernictwo, analiza gospodarcza)

- usługi osobiste - związane z jednostką - pomoce domowe, wolne zawody akademickie, rzemieślnictwo (fryzjerzy, hotelarze, restauratorzy)

- usługi gmin i zrzeszeń - związane z praktykami religijnymi oraz z funkcjami związków zawodowych, związków konsumentów

3. Przyczyny rozwoju sektora usług i jego wpływ na procesy industrializacyjne

Rewolucja przemysłowa stymulowała wzrost zapotrzebowania na usługi:

- wzrost podaży usług związanych z pośrednictwem i sprzedażą, powstanie usług transportowych, ponieważ pojawia się konieczność przemieszczania coraz większych partii towaru (przemysł produkował masowo). Problem przemieszczania nie istniał w miastach średniowiecznych, gdyż budowano je w ten sposób, że mury miejskie można było obejść w ciągu jednego dnia.

- przeniesienie pracy z warsztatów domowych do fabryk sprawiło, że pojawił się problem opieki nad dziećmi i ludźmi starymi w czasie pracy pozostałych domowników. Pojawiło się zapotrzebowanie na usługi socjalne - żłobki, przedszkola, pomoc domową.

- hale fabryczne i inne budynki związane z fabrykami w okresie rozwoju przemysłu budowano w sposób artystyczny lub przynajmniej estetyczny; pojawienie się zapotrzebowania na usługi architektów.

- postępująca urbanizacja (rozwój przestrzenny miast; przenoszenie się ludzi ze wsi do miast) spowodowała wzrost gęstości zaludnienie - stąd zapotrzebowanie na usługi administracji publicznej, bezpieczeństwa publicznego (z całą infrastrukturą - więzieniami, komisariatami), straży przemysłowej.

- wielkie skupiska ludzkie stwarzały zagrożenie epidemiologiczne; problemy z kanalizacją i higieną wymagały usług lekarskich (pojawienie się lekarzy zakładowych, gminnych i miejskich)

- zwiększająca się kompleksowość struktur społecznych spowodowała pojawienie się zapotrzebowania na funkcje kierownicze, nadzorcze (usługowe, nieproduktywne)

- unormowanie czasu pracy (8h, praca w zakładzie pracy, a już nie w domu) - pojawienie się zapotrzebowania na usługi rozrywkowe.

4. Poziom rozwoju usług w poszczególnych krajach

Poziom rozwoju gospodarki można ocenić na podstawie procentowego udziału sektora usługowego w dochodzie narodowym. W krajach wysoko rozwiniętych udział ten jest przeważający. W krajach mniej rozwiniętych dominuje przemysł, a w krajach zacofanych - rolnictwo.

Sektor usługowy ma duży wpływ na przemiany struktury gospodarki narodowej. Przyczynia się wzrostu gospodarczego i obniżenia kosztów w różnych dziedzinach gospodarki.

Rozwój usług wiąże się z prawem podaży i popytu; powstanie sektora usług powoduje spadek udziału sektora rolniczego w dochodzie narodowym, a następnie spadek udziału przemysłu, aż wreszcie sektor usług staje się najważniejszym elementem gospodarki. Sektor usług jako najistotniejszy element jest cechą charakterystyczną gospodarki nowoczesnej.

VIII. Powstanie gospodarki światowej.

1. Rola i skutki ekspansji terytorialnej

W XIX wieku wzrosło znaczenie handlu na duże odległości. Zaczął zwiększać się międzynarodowy przepływ ludzi i kapitału (migracje i inwestycje zagraniczne). Procesy te dotyczyły jednak tylko Europy i Ameryki; udział Azji i Afryki w ekspansji handlu był minimalny. Państwa azjatyckie prowadziły politykę maksymalnej izolacji, z kolei klimat Afryki był niekorzystny dla Europejczyków.

Do wybuchu II wojny światowej największym mocarstwem kolonialnym świata była Wielka Brytania; czerpała pokaźne zyski z eksploatacji odbitych terytoriów Afryki, Azji, Ameryki i Australii.

W okresie rozwiniętego kapitalizmu kolonizacja europejska osiągnęła największe rozmiary i przebiegała z największym rozmachem; z końcem XIX w. skończył się podział kuli ziemskiej na posiadłości i sfery wpływów kilku mocarstw. W podbojach terytorialnych coraz większą rolę odgrywały nie tylko względy ekonomiczne, ale i polityczne oraz militarne.

Najbardziej uprzemysłowione kraje świata wykorzystywały swe kolonie jako zagraniczne rynki zbytu. Prowadziło to do poszukiwania nowych możliwości podbojów kolonialnych. Dodatkowo, zasoby ze źródeł pozaeuropejskich wspomagały rozwój przemysłu europejskiego oraz pozwalały na jego trwanie (zwłaszcza surowce energetyczne).

Odrodzenie imperializmu pod koniec XIX w. poszerzyło system handlu światowego z Europą jako centrum.

Niekiedy pojawia się rozróżnienie między kolonializmem, a imperializmem (który jest nie zasiedlaniem, a tylko kontrolowaniem obcego terytorium i poczynań narodów je zamieszkujących); w tym sensie imperiami były nie posiadające kolonii Rosja i Austro-Węgry.

Imperializm tego okresu nazywano imperializmem gospodarczym, choć i wcześniejsze podboje miały podłoże ekonomiczne. Nazewnictwo to wyjaśnia się tym, że na skutek procesów, zachodzących w świecie kapitalistycznym, imperializm zaczął wynikać z konieczności poszukiwania nowych rynków zbytu i możliwości inwestowania. W rzeczywistości jednak u podstaw imperializmu leżały polityka mocarstwowa i względy militarne.

2. Główne czynniki wpływające na wykształcenie się gospodarki międzynarodowej

a) ukształtowanie się eurocentrycznego systemu w handlu światowym

Na początku XIX w. 1/5 ludności świata zamieszkiwała Europę; kontynent ten był centrum, pobudzającym do działania gospodarkę całego świata. Państwa europejskie w procesie kolonizacji podporządkowywały sobie pozostałe kontynenty, wpływały na ich gospodarkę, eksploatowały surowce, jak również traktowały je jako rynki zbytu (a więc prowadziły z nimi handel). Na skutek wykorzystywania kolonii, państwa europejskie bogaciły się, jeszcze bardziej umacniając swoje wpływy polityczne i militarne. Większość państw liczących się na arenie międzynarodowej (Anglia, Francja, Niemcy), znajdowało się na kontynencie europejskim (najbardziej znaczący wyjątek to USA).

Ruchy migracyjne najczęściej opierały się na przenoszeniu się mieszkańców Europy na inne kontynenty, co również umacniało pozycję Europy jako centrum, wpływającego na cały świat. Ponadto, rasa biała miała do ras innych stosunek silnie rasistowski. Europejczyków i Amerykanów cechował etnocentryzm, umocniony przez darwinizm, ale dostrzegalny już w działalności misjonarzy chrześcijańskich (która była wyrazem wiary w moralną i kulturową wyższość Europejczyków); miejsce centralne przyjmowali za naturalne.

b) powstanie światowego systemu komunikacyjnego

1698 r. - Thomas Savery - patent na pompę parową. Ulepszoną wersję - kowal Newcomen (tzw. maszyna atmosferyczna). 1769 - James Watt - maszyna parowa.

Zasadnicze przeobrażenia w dziedzinie transportu i komunikacji dokonały się dopiero w XIX w.; wiązały się z wykorzystaniem maszyny parowej jako środka lokomocji. Przeszkodą dla zbudowania parowozu była niemożność ustalenia właściwych proporcji między jego ciężarem, a wytrzymałością torów żelaznych (i zapewnienia parowozom odpowiedniej przyczepności do szyn).Dopiero innowacje George'a Stephensona umożliwiły budowę zdatnej do użytku lokomotywy. Pierwsze parowozy były niewielkich rozmiarów; większe zaczęto budować na przełomie XIX i XX wieku. W tym czasie pojawiła się również realna konkurencja ze strony trakcji elektrycznych i silników dieslowskich (opracowanych w 1892 r. przez Roberta Diesla - silnik wysokoprężny, napędzany ciężkimi olejami). W latach 1885 - 1890 Daimler ukończył budowę motocykla, a Benz - samochodu na trzech kołach. Również w 1892 r. Henry Ford założył swój pierwszy warsztat produkujący samochody.

W połowie XIX w Europie najbardziej rozbudowaną siecią kolei dysponowała Anglia. Na kontynencie najwcześniej budować kolej zaczęła Belgia, znaczny postęp w tej dziedzinie dokonał się także w pierwsze połowie XIX w. we Francji i Niemczech. Rozwój kolei nie następował praktycznie w ogóle na obszarach będących pod panowaniem cara Rosji oraz sułtana. W tym okresie planów budowy kolei nie było również w Szwecji, Norwegii i Portugalii. Dopiero druga połowa XIX w. łączyła się z ogólnoeuropejskim, a nawet i pozaeuropejskim (Indie, Ameryka Łacińska, płd.-wsch. Afryka) rozwojem kolei. Przez cały XIX wiek dynamiczną rozbudowę kolei prowadziły Stany Zjednoczone. Na przełomie XIX i XX w. przystąpiono do budowy połączeń kolejowych między odległymi regionami kontynentów: linii transsyberyjskiej (Czelabińsk-Władywostok), transafrykańskiej (Kair-Kapsztad) oraz transandyjskiej (Buenos Aires-Valparaiso).

Na skutek rozwoju różnych gałęzi gospodarki i rosnącego tempa urbanizacji, rozbudowa linii kolejowych nabierała coraz większego znaczenia. Rozwój dróg żelaznych był finansowany przez państwo i nierównomierny w poszczególnych krajach i regionach.

Wraz z rozwojem kolejnictwa rozwijało się budownictwo dróg bitych. (Nawierzchnie z asfaltu, betonu, żużlu i klinkieru zamiast „kocich łbów” (dróg układanych z kamieni) lub ubijanych ze żwiru. Pojawiały się udoskonalone tunele i mosty.

W 1807 r. Amerykanin Robert Fulton skonstruował okręt o napędzie parowym (statek Clermont, rejs po rzece Hudson). Na początku XIX wieku rozpoczęto regularne połączenia transatlantyckie. Poza pasażerami, parowce przewoziły również pocztę oraz drogie, lekkie towary. W II połowie XIX wieku rozpoczęła się era wielkich statków oceanicznych (wiązało się to z wprowadzeniem śrub napędowych, silnika sprzężonego, stalowych kadłubów oraz otwarciem Kanałów Sueskiego i Panamskiego).

Przez udoskonalenie żeglugi (oceaniczne statki parowe) oraz wzrost znaczenia kolei, pokonano naturalną przeszkodę dla handlu międzynarodowego - wysokie koszty transportu. Kolej i parowce umożliwiły rozszerzenie handlu poza rynki lokalne, co następnie umożliwiło specjalizację i spadek kapitałochłonności produkcji. Parowóz oraz żelazne (lub stalowe) szyny stanowiły symbole i instrumenty industrializacji.

Udoskonalenie transportu pozwoliło na import artykułów żywnościowych na wielką skalę oraz migrację ludności; ułatwiało to z kolei wymianę poglądów i wiadomości, a więc poznawanie różnych obyczajów i kultur. Wpłynęło również na ożywienie gospodarcze regionów leżących na uboczu wielkiego przemysłu i handlu.

W XIX wieku pojawił się również nowy środek komunikacji - zbudowany w 1852 r. przez Henri'ego Giffarda sterowiec. Nad udoskonaleniem komunikacji lotniczej pracował również F. von Zeppelin, za którego namową podczas I wojny światowej sterowce wykorzystywano do celów militarnych.

W 1905 r. bracia Wright w USA skonstruowali latającą maszynę, która była cięższa od powietrza. Choć w czasie I wojny światowej niektóre państwa dysponowały już powietrznymi siłami zbrojnymi, ze względu na niedoskonałość konstrukcji nie odegrały one wówczas większej roli.

W 1919 r. Alcock i Brown przelecieli nad Atlantykiem. W 1920 r. powstały pierwsze regularne lotnicze linie komunikacyjne.

Do kategorii komunikacji należy również zaliczyć wynalezienie maszyny papierniczej w 1800 r. oraz cylindrycznej prasy drukarskiej (I wykorzystanie - 1812 r. „The Times”), które znacznie obniżyły koszty druku książek i gazet. Zmieniła się również technika produkcji papieru (oraz akcyza i ofrankowanie na niego), dzięki czemu materiały do czytania stały się powszechnie dostępne (co zwiększyło piśmienność). Zakończeniem procesu udoskonalania techniki drukowania i składania było wynalezienie linotypu (1885, Otmar Mergenthaler).

W 1819 r. wynaleziono litografię, a w 1827 - fotografię. W 1840 r. Wielka Brytania wprowadziła ujednoliconą opłatę za listy (jednopensowe ofrankowanie listów), w krótkim czasie zrobiła to większość pozostałych krajów europejskich.

1850 r. - pierwsza linia telegraficzna pomiędzy głównymi miastami Ameryki oraz pomiędzy głównymi miastami Europy (telegraf - Samuel Morse). 1851 r. - pierwsza podwoda linia telegraficzna (dno kanału La Manche). 1866 r. - linia telegraficzna między Ameryką Północną a Europą.

1876 r. - opracowanie telefonu (Alexander Graham Bell); początkowo stosowany na skalę lokalną.

1895 r. - telegraf bezprzewodowy (radio) - Guglielmo Marconi.

1868 r. - maszyna do pisania - patent Christophera Sholesa (model „Remington”).

Wszystkie te wynalazki przyczyniły się do zwiększenia przepływu informacji potrzebnych przy operacjach na wielką skalę.

c) rozwój ruchów migracyjnych o zasięgu światowym

W XIX w. nie tylko wzrósł przepływ swobody towarów, ale i wszystkich (poza ziemią) czynników produkcji.

Przepływ ludzi nazywamy migracjami. Są dwa rodzaje migracji: wewnętrzna i zewnętrzna. Migracje są przeważnie dobrowolne (spowodowane sytuacją ekonomiczną kraju), choć bywają również efektem przesiedleń lub prześladowań politycznych.

Wewnętrzne migracje dotyczyły głównie przenosin ze wsi do miast, co doprowadziło do znaczącego wzrostu liczby ludności miejskiej (tendencja do urbanizacji). Jeśli chodzi o migracje zewnętrzne, to w XIX w. przepływ ludzi odbywał się głównie między Europą a krajami zamorskimi, choć występował również miedzy państwami w samej Europie. Najwięcej ludzi emigrowało z Wysp Brytyjskich. Ogółem z Europy wyjechało około 60 mln osób. Migracje te miały efekt pozytywny - łagodziły presję ludnościową w krajach opuszczanych, zmniejszając tym samym nacisk na płace realne; z kolei krajom bogatym dostarczały siły roboczej. Ruchy te przyczyniały się także do integracji światowej gospodarki (tworząc więzi gospodarcze, międzyludzkie i kulturowe).

d) międzynarodowy przepływ kapitałów

Wzrost produkcji w krajach uprzemysłowionych powodował nasycenie krajowego rynku różnego rodzaju towarami. Następowały cyklicznie powtarzające się kryzysy nadprodukcji. Wzrastała koncentracja kapitału w krajach wysoko rozwiniętych. Sposobem utrzymania koniunktury gospodarczej był wywóz kapitału do państw słabo uprzemysłowionych (jedna z cech charakterystycznych kapitalizmu II połowy XX w., obok koncentracji produkcji i walki o nowe rynki zbytu). Eksport kapitału umożliwiał uzyskanie nowych rynków zbytu, taniej siły roboczej oraz niekiedy eksploatacji cennych surowców.

Wywóz kapitału przyjmował również postać: pożyczek udzielanych przez państwowe lub prywatne banki krajów wysoko uprzemysłowionych (w zamian za otrzymany kredyt rządy państw rozwijających się gospodarczo miały obowiązek zakupu określonych przez pożyczkodawców towarów); udzielaniu kredytu bankowego prywatnym przedsiębiorstwom zagranicznym; skupowaniu akcji obcych przedsiębiorstw.

Eksport kapitału w formie inwestycji zagranicznych znacznie zwiększał integrację światowej gospodarki. Inwestycje zagraniczne były finansowane środkami, pochodzącymi z dwóch źródeł: eksportu towarów oraz eksportu niewidzialnego (usług morskich, międzynarodowych usług bankowych i ubezpieczeniowych itp.).

Głównym motywem inwestycji zagranicznych jest nadzieja inwestora na osiągnięcie wyższego zysku za granicą niż w kraju.

Na mechanizm inwestycji zagranicznych składają się różne rozwiązania kwestii przekazywania środków finansowych między krajami (m.in. rynki walutowe, giełdy papierów wartościowych, banki centralnych, prywatne i akcyjne banki inwestycyjne, firmy maklerskie…)

Eksport kapitału z Wielkiej Brytanii do około 1870 r. stanowił 60% wywozu kapitałów na świecie (i był to niemal wyłącznie eksport niewidzialny); później nastąpiła ekspansja kapitału niemieckiego, francuskiego, belgijskiego i holenderskiego do krajów Europy Wschodniej, Ameryki, Afryki i Azji, choć Anglia pozostawała do wybuchu I wojny światowej największym eksporterem kapitału.

Przed rokiem 1850 Brytyjczycy inwestowali w obligacje państwowe kilku państw europejskich; po Wiośnie Ludów (1848) skupili się prawie wyłącznie na rynku amerykańskim. Z kolei po wojnie secesyjnej to Stany Zjednoczone zaczęły nabywać zagraniczne papiery wartościowe; podczas I wojny światowej na skutek udzielanych pożyczek stały się największym wierzycielskim państwem świata.

W Europie najwięcej kapitału obcego zainwestowano w Rosji.

W okresie inwestycji i pożyczek niektóre kraje z dłużników (per saldo) stały się wierzycielami (per saldo). Najważniejsze z tych państw to Niemcy.

Najgorzej spłacały i najmniej produktywnie wykorzystywały pożyczki kraje śródziemnomorskie i Europy Płd.-Wsch. Z kolei państwa skandynawskie, choć ich pożyczki były niewielkie, wykorzystywały je bardzo mądrze. Skutkowało to szybkim rozwojem gospodarczym i wysoką stopą życiową w tych krajach. Podobne zjawisko można było zauważyć również w Australii, Nowej Zelandii i Kanadzie.

Głównym przeznaczeniem zainwestowanych pieniędzy były kwestie infrastrukturalne (m.in. budowa kolei).

Skutkiem ekspansji obcych kapitałów był powrót pod koniec XIX wieku do polityki protekcjonizmu, (czyli nakładania na importowane towary wysokich ceł, w celu ograniczenia konkurencyjności obcych wyrobów

Pierwszym krajem, w którym podjęto działania w tym kierunku były Niemcy (Otto von Bismarck), później kroki takie podjęła również Francja. Najbardziej protekcjonistycznym państwem stały się szybko Stany Zjednoczone. Wkrótce pojawiły się wojny celne: między Niemcami i Rosją w 1892 r., a później m.in. również między Włochami a Francją, Niemcami a Kanadą oraz Austrią i Serbią.

Mimo wszystko powrót do protekcjonizmu nie był pełny; zachowano wiele zasad wolnego handlu. Pełną politykę wolnego handlu prowadziła jednak jedynie Anglia.

Na początku XX w. gospodarka światowa była bardziej zintegrowana i współuzależniona niż kiedykolwiek przedtem.

IX. Ewolucja stosunków gospodarczych w krajach kapitalistycznych po II wojnie światowej (czynniki wpływające na przyśpieszenie rozwoju gospodarczego).

1. Kształtowanie się społeczeństw przemysłowych

W społeczeństwie przemysłowym przemysł dominuje w gospodarce, przy zmniejszonym znaczeniu rolnictwa. Po II wojnie światowej takie społeczeństwo mogło rozwijać się dopiero gdy zlikwidowano problem braku żywności (związany z wojną i nieurodzajem 1947 r.). Przed II wojną światową problem ten rozwiązywał import, ale na skutek złego powojennego stanu finansowego, państwa nie dysponowały środkami na zakup żywności. Wyżywienie i zaopatrzenie ludności w niezbędne do życia produkty stało się, więc głównym problemem tego okresu. Niezbędna okazała się pomoc ze strony USA: utworzono organizację o nazwie, UNRRA (Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy), która rozdawała w Europie żywność, odzież, koce i medykamenty; 2/3 kosztów pokryły USA, resztę - pozostali członkowie ONZ. W 1947 r. USA zaproponowały tzw. plan Marshalla. Wzięło w nim udział 16 państw. Doprowadził on do wzrostu produkcji przemysłowej, produktu narodowego, wzajemnej wymiany handlowej i ożywienia gospodarczego jak również powstrzymania inflacji i konfliktów społecznych w tych krajach.

Trudna sytuacja gospodarcza i polityczna kapitalistycznych państw europejskich spowodowana była spadkiem produkcji, wzrostem inflacji i obniżeniem stopy życiowej ludności; trudności z odbudową wynikały z braku kapitałów, materiałów, surowców oraz problemów transportowych. Niełatwe były również: demobilizacja i przestawienie produkcji na cele cywilne (co wywołało wzrost bezrobocia, brak mieszkań). Dzięki pomocy USA, po 1947 r. sytuacja społeczno-gospodarcza zaczęła zmieniać się na lepsze.

Proces odbudowy gospodarczej Europy zakończył się w 1949 r. (przekroczono wówczas przedwojenny poziom produkcji przemysłowej).

Po II wojnie światowej największą potęgą ekonomiczną świata były Stany Zjednoczone, ale ich rozwój był znacznie wolniejszy od rozwoju gospodarek krajów Europy Zachodniej i Azji Płd.-Wsch., więc z biegiem czasu traciła swoją przewagę.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku większość krajów zaobserwowała postęp gospodarczy. Następował wzrost ilości i kwalifikacji siły roboczej, rosły zarobki, popyt konsumpcyjny, a postęp techniczny wymuszał inwestycje produkcyjne. W krajach rozwiniętych następował proces przesuwania się siły roboczej z dziedzin o niskiej wydajności pracy (rolnictwo) do gałęzi o wyższej efektywności (przemysł i usługi). (Jest to obiektywna prawidłowość, związana z rozwojem gospodarczym, prowadząca do powstania społeczeństw przemysłowych). Pojawiło się sformułowanie „cud gospodarczy” (pierwszy raz w 1948 r. na określenie przyspieszenia wzrostu gospodarczego w Niemczech Zachodnich po reformie walutowej); używano go w stosunku do całego okresu lat '50 i '60.

Na wzrost gospodarczy w latach 1956-1970 złożyło się wiele różnorodnych czynników: planowanie długofalowego rozwoju gospodarczego, znaczne zwiększenie udziału państwa w inwestycjach, wyznaczanie kierunków inwestowania; oparcie wzrostu gospodarczego na finansowaniu i wykorzystywaniu postępu naukowo - technicznego; podejmowanie działań zmierzających do zmniejszenia dysproporcji regionalnych; rozwój przemysłu zbrojeniowego (spowodowany wyścigiem zbrojeń), napływ taniej siły roboczej z krajów słabiej do wysoko rozwiniętych, procesy integracji gospodarczej.

Dynamiczny rozwój gospodarczy wiąże się z ekspansją wymiany międzynarodowej, która powoduje wzrost efektywności działalności gospodarczej.

Kluczową rolę w europejskim wzroście gospodarczym po II wojnie światowej można przypisać pomocy amerykańskiej, ale zachowanie szybkiego tempa rozwoju gospodarczego zawdzięczali Europejczycy oszczędnością i inwestycjom. Rządy uczestniczyły (pośrednio i bezpośrednio) w życiu gospodarczym na dużo większa skalę niż poprzednio; wynikało to z konieczności koordynowania odbudowy (zadania na wielką skalę) oraz pamięci o nieszczęściach gospodarczych lat '30. Nie była to już czysta gospodarka kapitalistyczna (wolnorynkowa), lecz gospodarka mieszana.

2. Cechy społeczeństwa przemysłowego

Społeczeństwo przemysłowe to specyficzny rodzaj społeczeństwa, który wykształcił się w okresie nowoczesności - po rewolucji przemysłowej (wcześniejsze społeczeństwa są określane jako społeczeństwa tradycyjne). Społeczeństwa przemysłowe charakteryzuje malejąca liczba osób zatrudnionych w rolnictwie, dominująca rola, przemysłu i inne zjawiska społeczne wynikające z procesu industrializacji (rosnąca produktywność, poprawa warunków życia, zmniejszanie się znaczenia instytucji rodziny, sekularyzacja, urbanizacja). Cechą istotną jest też wzrost heterogeniczności społeczeństwa, ze względu na podział pracy wymagany w przypadku produkcji masowej, charakterystycznego sposobu wytwarzania w tego typu społeczeństwach.

3. Poziom rozwoju usług i struktura zatrudnienia w krajach wysoko rozwiniętych i Polsce

W latach '50 i '60 do najszybciej rozwijających się krajów świata należały kraje komunistyczne; nie wykorzystały one jednak swoich szans rozwojowych. Odnotowano tam szybkie uprzemysłowienie i urbanizację, zlikwidowano szereg problemów społecznych (analfabetyzm, bezrobocie), ale ów postęp miał charakter rabunkowy. Od lat '70 zaczęły narastać zjawiska kryzysowe (podłoże: ogólna niewydolność gospodarki komunistycznej), które doprowadziły do kryzysu w latach '80.

W krajach wysoko rozwiniętych zwiększało się zatrudnienie w przemyśle (a później w usługach), a w rolnictwie - zmniejszało. W USA następowały zmiany w strukturze gałęziowej przemysłu, w rolnictwie stosowano interwencjonizm.

W Polsce po wojnie pojawiło się bezrobocie agrarne (rezerwy siły roboczej w rolnictwie), będące barierą rozwoju gospodarczego. Dodatkowo około miliona chłopów przeniosło się ze wschodu na zachód i północ Polski i wiele lat zajęło im przystosowanie się do odmiennych warunków życia i pracy.

Przed 1956 r. struktura społeczna dzieliła się na „elitę władzy” oraz zarządzany przez nią proletariat (resztę społeczeństwa, robotnicy, chłopi i pracownicy umysłowi); po 1956 r. wykształciła się tzw. „socjalistyczna klasa średnia”.

Około 1980 r. większość społeczeństwa zatrudniona była w przemyśle (klasa robotnicza); procent zatrudnienia w rolnictwie (chłopi) oraz procent inteligencji, drobnomieszczaństwa i innych grup były porównywalne (około 25 %). Jeszcze w roku 1950 w rolnictwie zatrudnione było 47% społeczeństwa.

Zwiększenie produkcji przemysłowej było skutkiem procesu industrializacji, będącej głównym celem planu sześcioletniego. Nie tylko wzrosła ilość zakładów przemysłowych, ale również zmieniła się struktura przemysłu (zwiększenie udziału przemysłu elektromaszynowego i zbrojeniowego). Industrializacja odbywała się jednak kosztem rolnictwa, które zostało zaniedbane.

Polityka zarządzania przedsiębiorstwami przez państwo doprowadziła do spadku liczby przedsiębiorstw prywatnych (dotkliwe dla małych miast); podobna negatywna polityka prowadzona była wobec rzemiosła.

X. Gospodarka II Rzeczypospolitej 1918-1939.

1. Warunki rozwoju gospodarczego Polski

a. zróżnicowanie poziomu gospodarczego poszczególnych części terytorium Polski

- wyższy poziom gospodarki i bardziej rozwinięta struktura w części zachodniej oraz zacofanie gospodarki w części wschodniej i południowo-wschodniej,

b. odbudowa ze zniszczeń wojennych, np. w wyniku działań wojennych na obszarze Polski uległo zniszczeniu 40% budynków w miastach,

c. kształtowanie się systemu społeczno-politycznego państwa. Uchwalenie w 1921 konstytucji burżuazyjno-demokratycznej,

d. konieczność integracji

- społecznej: wg spisu ludności z 1921 ludność polska stanowiła 69,2% ogółu ludności. Duże zróżnicowanie pod względem majątkowym, kulturalnym i cywilizacyjnym poszczególnych klas i warstw społecznych,

- terytorialne: walka o granice państwa, ostateczne ustalenie granic na Śląsku w 1921, na wschodzie 1921, a na południowym wschodzie dopiero w 1923. Kształtowanie systemu komunikacyjnego, systemu prawnego, systemu pieniężnego i podatkowego,

e. strukturalne cechy kapitalizmu w Polsce

- wadliwa struktura agrarna charakteryzująca się dominacją obszarników we władaniu ziemią oraz ogromna ilość drobnych gospodarstw chłopskich (patrz

R.XVII).

- nikłość kapitału rodzinnego i słabość banków „kapitalizm bez kapitału” (patrz R.XVIII),

2. Odbudowa gospodarcza 1918-1923

a. wzrost produkcji przemysłowej, napływ kapitałów obcych. Koniunktura inflacyjna,

b. reforma rolna 1920 (patrz R.XVIII p.4-5)

c. przejawy i przyczyny inflacji: gospodarka wojenna - ok. 50% wydatków budżetowych przeznaczono na potrzeby armii, słabość kapitału wewnętrznego, spłata długów zagranicznych, rosnący deficyt budżetowy, w którym wydatki były 3-krotnie wyższe od wpływów, deficytowość przedsiębiorstw państwowych, np. kolei,

- polityka inflacyjna rządu: druk marek polskich podstawowym źródłem dochodów budżetu. W 1923 1 dolar amerykański równał się 6 milionom marek polskich. Inflacja ożywiła działalność inwestycyjną, obniżyła koszty produkcji i podniosła konkurencyjność na rynkach zewnętrznych. Inflacja przejęła funkcję systemu podatkowego - spadek wartości pieniądza był większy niż wzrost płac nominalnych. Ten swoisty podatek stanowił 3/4 wpływów budżetowych, w tym 40% spadło na masy pracujące. Ceny w Polsce w przeliczeniu na walutę wymienialną były niskie, co dawało eksporterom premię eksportową i hamowało import. Spadek płacy realnej i wzrost walki klasowej, szczególnie w 1923 r.

3. Przejawy stabilizacji gospodarczej 1924-1925

a. stabilizacja w gospodarce kapitalistycznej na świecie (patrz R.XV, p.3)

b. reforma skarbowa 1924: powołanie Banku Polskiego, wprowadzenie nowej waluty „złoty polski” w relacji 1 dol. - 5,18 zł. Plan stabilizacji waluty: oszczędności budżetowe, wprowadzenie progresywnego podatku majątkowego w walucie wymienialnej - frankach szwajcarskich - „sięgnięcie do kieszeni kapitalistów”, interwencja giełdowa - wyprzedaż dolarów i funtów za marki polskie. Zniesienie dopłat do kolei. Osiągnięcie równowagi budżetowej,

c. pożyczki stabilizacyjne kapitału włoskiego, szwedzkiego i amerykańskiego,

d. reforma rolna 1925r. (patrz R.XVIII, p.4-5)

e. pogorszenie się koniunktury gospodarczej. Przyczyny: spadek wytwórczości przemysłowej i zatrudnienia w wyniku likwidacji premii eksportowej, wojna celna między Polską a Niemcami, ujemny bilans płatniczy, spadek wpływów budżetowych od kapitalistów do 20% z tytułu podatku majątkowego,

f. poprawa koniunktury: otwarcie rynku skandynawskiego dla węgla i dodatni bilans płatniczy, spadek kursu złotego do dolara i wprowadzenie premii eksportowej.

4. Ożywienie gospodarki polskiej 1926-1929

a. ożywienie gospodarki polskiej pod wpływem prosperity gospodarki kapitalistycznej (patrz R.XV, p.3)

b. wzrost produkcji przemysłowej i eksportu, inwestycji

- przejawy postępu technicznego: opracowanie przez Stefana Bryłę metod spawania wielkich konstrukcji metalowych, uruchomienie na licencji FIATA produkcji polskiego samochodu, 1926r.

- modernizacja przemysłu,

- budowa portu w Gdyni 1925, fabryki nawozów w Mościcach, budowa magistrali węglowej Górny Śląsk - Gdynia,

- wśród inwestycji nieprodukcyjnych dużą rolę odgrywało budownictwo domów mieszkalnych i administracyjnych,

- spadek zatrudnienia i wzrost płac realnych,

c. napływ kapitałów obcych (patrz R.XVII),

d. proces koncentracji: w latach 1926-1929 liczba karteli wzrosła z 53 do 133. W 1939 kartele kontrolowały 40% produkcji przemysłowej kraju. Przyczyny: dążenie do przyciągnięcia kapitału zagranicznego oraz powiększania eksportu. Największe monopole w przemyśle ciężkim. Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych - koncern powstały z połączenia dawnej Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa i Zjednoczonych Hut Królewska i Laura skupiających 20% wydobycia węgla i 50% produkcji żelaza i stali. Syndykat Polskich Hut Żelaznych opanował 100% produkcji hutniczej, kartel cementowy opanował 87% produkcji cementu, kartel cukrowniczy opanował 90% produkcji cukru,

e. ożywienie w rolnictwie: realizacja reformy rolnej, korzystne ceny na produkty rolne i wzrost dochodów gospodarstw wiejskich, zaciągnięcie kredytów inwestycyjnych i powiększenie wydatków na zakup ziemi. Emigracja zarobkowa.

5. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1935

a. przyczyny kryzysu (patrz R.XV p.4a),

b. kartelizacja w gospodarce i podporządkowanie licznych przedsiębiorstw kapitałowi zagranicznemu

- błędna polityka rządu przejawiająca się w obstawaniu przy istniejącym parytecie pieniądza. Polityka deflacyjna zamiast łagodnej inflacji,

- wadliwa struktura agrarna i przeludnienie wsi (patrz R.XVIII p.4),

b. specyficzne cechy kryzysu w Polsce: zaczął się stosunkowo wcześnie, w stosunku do innych państw spadek produkcji przemysłowej, Dochodu narodowego i zatrudnienia był najgłębszy, poprawa koniunktury zaczęła się najpóźniej, bo w 1935,

c. przejawy kryzysu

- w latach 1928-1932 produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 38%, spadek produkcji węgla o 38%, surówki żelaza o 72%, żelaza o 88%, stali o 59%, cementu o 65%. Najwyższy w przemyśle maszyn rolniczych - w produkcji młockarni o 93%, bron o 97% i pługów o 80%,

-wysoki spadek działalności inwestycyjnej: w okresie 1928-1932 o 32%, produkcji materiałów budowlanych o 33%. Skutek: dekapitalizacja majątku produkcyjnego. Spadek Dn o 52% w 1935. Zahamowanie postępu technicznego,

- skurczenie się rynku wewnętrznego: roczny dochód na głowę mieszkańca wsi zmniejszył się 2,5-krotnie, a poza rolnictwem 2-krotnie. Szczególnie skurczył się rynek wiejski, ponieważ ok. 70% ludności Polski utrzymywało się z rolnictwa,

- rozwój karteli i ich polityka śrubowania cen na rynku wewnętrznym, ograniczenia produkcji oraz eksport po cenach dumpingowych na rynek zagraniczny; w 1934 cena cukru na rynku wewnętrznym wynosiła 141 zł, a na zagranicznym 17 zł,

- polityka rządu wobec karteli: wspieranie w latach 1927-1933 kartelizacji przemysłu w celu zachęcania do napływu kapitału zagranicznego, osiągnięcia stabilizacji gospodarczej oraz powiększenia eksportu poprzez premie eksportowe i stosowanie cen dumpingowych,

- odpływ kapitału zagranicznego (patrz R.XVII),

- ograniczenia płac i świadczeń socjalnych,

- spadek zatrudnienia w 1932 o 25% - bezrobocie całkowite, zmniejszenie liczby dniówek - bezrobocie częściowe,

- zmniejszenie obrotów w handlu zagranicznym: w latach 1929-1934 spadły o 30%. Dzięki ograniczeniom importowym bilans handlowy był dodatni, ale hamowało to rozwój gospodarki. Spadek udziału Polski w światowej produkcji przemysłowej z 0,7% w 1928 do 0,5% w 1932,

- kryzys rolny. Rozwarcie nożyc cen (patrz R.XV, p.4e). W 1934 rolnik mógł kupić o połowę mniej niż w 1928 za sprzedaż tych samych produktów. Nożyce nr 1: ceny na produkcję rolną były kształtowane na rynku, natomiast na przemysłowe na zasadzie ceny monopolowej - skartelizowanej. Spadkowi cen produkcji rolnej towarzyszą wzrost produkcji i podaż sezonowej. Nożyce nr 2 obniżenie cen produktów rolnych wynikało z wielostopniowego i spekulacyjnego pośrednictwa handlowego między rolnikiem a rynkiem. Spadek zapotrzebowania na produkty rolne ze strony przemysłu, handlu zagranicznego i konsumpcji ludności nierolniczej. Spadek dochodowości gospodarstw rolnych: w latach 1928-1934 z 1 ha ziemi chłopskiej czysty dochód zmniejszył się z 214 zł do 22 zł. W tym okresie poważnie zmniejszyły się wydatki inwestycyjne wsi - do 9% wydatków w 1928. Duże zadłużenie gospodarstw chłopskich kredytami, spłatami i innymi długami wywołało zjawisko podaży głodowej,

d. polityka rządu wobec kryzysu: dwa etapy. Pierwszy, w którym rząd zachowywał się biernie. Od 1932 antykryzysowa działalność rządu: akcja

oddłużania rolnictwa i powszechne moratorium w rolnictwie 1934 - z wyjątkiem zadłużenia u państwa i w bankach spółdzielczych pozostałe długi zostały odroczone, interwencja rynkowa państwa - interwencyjny skup zboża, obniżenie skarteryzowanych cen na wyroby przemysłowe - nowa ustawa kartelowa z 1935, rozszerzenie frontu robót publicznych, aktywizacja eksportu przez premie eksportowe; etatyzacja - rząd przejmował na własność zadłużone, ale ważne dla państwa przedsiębiorstwa przemysłowe, jak np. 80% akcji Wspólnoty Interesów, 75% akcji Stoczni Gdyńskiej, 50% akcji Skarbofermu na Górnym Śląsku i inne.

6. Przejawy ożywienia gospodarczego 1936-1939

a. poprawa koniunktury: wzrost cen, dochodów i popytu w rolnictwie, wydatne zwiększenie produkcji dóbr inwestycyjnych w przemyśle o 16%, ożywienie w handlu wewnętrznym i zagranicznym, zlikwidowanie deficytu budżetowego 1936,

b. powiększenie się produkcji przemysłowej w latach 1928-1938 o 19%,

c. wzrost Dochodu narodowego w latach 1928-1939 o ok. 16%,

d. umiarkowany wzrost zatrudnienia poza rolnictwem i osiągnięcie w 1937 stanu a 1928. Utrzymanie się bezrobocia. Poza rolnictwem poszukiwało pracy w 1936 ok. 943 tys. osób, a w 1939 ok. 670 tysięcy osób. Ze względu na niskie ceny artykułów rolnych nastąpił wzrost płacy realnej w przemyśle w latach 1929-1939 o 130%,

e. interwencja państwa w celu ożywienia gospodarki (patrz R.XV, p.4e)

- główne kryteria polityki inwestycyjnej rządu: wzmocnienie obronności kraju, industrializacja jako sposób na rozładowanie dysproporcji między Polską A i B, aktywizacja biernych obszarów oraz rentowność procesów gospodarczych,

- czteroletni plan inwestycyjny rządu, poł. 1936-poł. 1939. Główne obszary działalności inwestycyjnej: budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, rozbudowa portu w Gdyni, inwestycje kolejowe. Na inwestycje przeznaczono ok. 27% ogólnych wydatków budżetowych i pozabudżetowych. W związku z niebezpieczeństwem wojny rósł udział inwestycji wojennych - w 1939 wynosił 50%,

- kryteria lokalizacji COP: względy obronności - z dala od granicy wschodniej i zachodniej, obszar o ogromnym przeludnieniu agrarnym - rezerwa siły roboczej, źródła energii - nafta, gaz ziemny, siła wodna, surowce,

- 15-letni plan rozwoju gospodarczego. Etapy: 1939-1942 rozwój potencjału obronnego, 1943-1945 rozwój komunikacji, 1946-1948 poprawa sytuacji wsi, 1949-1951 uprzemysłowienie i urbanizacja, 1952-1954 wyrównanie dysproporcji między Polską A i B,

- etatyzacja,

- w polityce walutowej odejście od polityki deflacyjnej 1936. Wprowadzenie dekretu o zakazie wymienialności waluty na złoto.

7. Bilans osiągnięć gospodarczych II Rzeczypospolitej

• Stworzono jednolity system administracyjny, podatkowy, prawny i transportowy

• Jednolity rynek wewnętrzny,

• Spadek znaczenia wymiany handlowej z Niemcami, 1923 - 50%, 1937 - 15%; Wojna celna, kryzys, napięcia niemiecko polskie

• Integracja ekonomiczna kraju (ile zdołano zatrzeć różnic pomiędzy Polską A i Polską B; dysproporcje w uprzemysłowieniu, wysokości płac);

• Brak większych zmian w rolnictwie (do 1937 roku w wyniku reformy rolnej rozparcelowano tylko 7% powierzchni rolnej), próby reformy rolnej są podejmowane we wcześniejszych latach; w 1922 przyjęto reformę rolną (przymusowa parcelacja za pełnym odszkodowaniem dla właścicieli rocznie około 200 tysięcy ha); powyżej 200:tysięcy-ha parcelacja dobrowolna;

• Istotne zmiany w transporcie

- rozbudowa nowego portu w Gdyni (otwarcie Polski na morze),

- żegluga śródlądowa (małe znaczenie),

- wzrasta ogólna długość linii kolejowych (o 1770 km),

- wzrasta rola transportu lotniczego i samochodowego,

- dochód narodowy jest niewysoki (1929 r - 5-krotme niższy niż w Anglii na jednego mieszkańca; 3-krotnie niższy niż w Niemczech i nieco wyższy niż w Grecji),

- awans ekonomiczny inteligencji.

Okres 20-lecia międzywojennego należy oceniać pozytywnie.

XI. Sytuacja gospodarcza ziem polskich w okresie okupacji i powojennej odbudowy 1939-1949

Trzyletni Plan odbudowy gospodarczej

Został on przygotowany przez CUP(centralny urząd planowania) na lata 1947-1949, prezestem tego urzędu był Czesław Bobrowski. Zastosowano w nim nowe metody planowania oraz uwzględniono trójsektorowy model gospodarki, tj. sektor państwowy, spółdzielczy i prawny. Sektory niepaństwowe objęte zostały planem w bardzo ograniczonym stopniu oraz zastosowano wobec nich odmienne niż w sektorach państwowych metody planowania. Zadania dla przemysłu zostały w planie sformułowane wstrzemięźliwie.

Głównym celem planu trzyletniego było podniesienie stopy życiowej społeczeństwa z przed wojny. Położono nacisk na rozwój rolnictwa wydziału drugiego produkującego środki konsumpcji. Pierwszeństwo takie miało obowiązywać w pierwszych dwóch latach realizacji planu, natomiast w trzecim roku przewidywano zwiększenie nakładów inwestycyjnych na przemysł. Komuniści przejąwszy pełnię władzy rozpoczęli od 1948 korygowanie planów rocznych- większe środki na nowe inwestycje przemysłowe. W 1949 został zapoczątkowany przyśpieszony proces industrializacji kraju, realizowany kosztem rolnictwa i niektórych działów przemysłu lekkiego. Priorytet miały nowe inwestycje, niekiedy pochłonęły nawet 50% premiowanych wydatków .Mimo tych zmian plan trzyletni zakończył się sukcesem, było on jedynym wieloletnim planem realizowanym w Polsce Ludowej. Założenia planu przekroczono w takich działach jak:

-produkcja przemysłowa o 12%;

-dział drugi o około 3%;

-rolnictwo o około 15%.

Znacznie przekroczono też planowany wzrost płacy realnej. Podstawowy cel planu trzyletniego, jakim było „ podniesienie stopy życiowej pracujących warstw ludności powyżej poziomu przedwojennego”, został w pełni zrealizowany.

Bitwa o handel

Do 1947 roku w handlu rozwijały się trzy formy własności: prywatna, spółdzielcza i państwowa. W 1946 roku przewagę miało kupiectwo prywatne, obejmowało 89 % placówek detalicznych i 80 % hurtowych. Na rynku coraz bardziej liczyły się spółdzielnie handlowe, natomiast państwowym przypadł nikły procent wymiany handlowej.

Na plenum KC PPR w kwietniu 1947 roku zapadły decyzje o zwiększeniu roli państwa w gospodarce, w tym okresie z inicjatywy PPR rozpoczęła się tak zwana bitwa o handel. Dowodził nią osobiście czołowy ekonomista partii Hilary Minc. Przyczyny bitwy o handel to:

-pogarszająca się sytuacja rynkowa;

-kontrolowany wzrost cen;

-trudności z zaopatrzeniem ludności w ośrodkach miejskich;

- nadmierne zyski kupców i organizacji spółdzielczych.

Postanowiono położyć kres przechwytywaniu przez handel nieuspołeczniony części dochodu wytworzonego w publicznym sektorze gospodarki. Był to początek końca gospodarki trójsektorowej.

Program bitwy o handel to:

-ograniczenie kupiectwa prywatnego;

-regulowanie zysków i cen;

-utworzenie sieci państwowych domów towarowych;

-usprawnienie pracy spółdzielczości handlowej;,podporządkowanej polityce rządu.

Rozbudowa handlu państwowego skierowana była przeciwko sektorowi spółdzielczemu i prywatnego. Przeciwko tej reformie było PSL i PPS.

Podstawowym środkiem walki państwa z handlem prywatnym była akcja koncesjonowania firm(udzielenie zgody przez władze gospodarcze na działalność firm po wniesieniu wysokiej opłaty) połączona z licznymi rygorami finansowymi i surowa kontrolą cen oraz powołanie Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym.

Skutki bitwy o handel:

-w latach 1947-1949 zlikwidowano 66 % prywatnych hurtowni i 42% placówek detalicznych;

-obrót towarowy zdominował sektor uspołeczniony, przejmując prawie 100% handlu hurtowego i 38% detalicznego w 1949r.;

-trudności w zaopatrzeniu ludności(drastyczny spadek punktów sprzedaży)- hurtownie uspołecznione nie sprostały wysokim wymaganiom;

-pogorszyła się jakość usług;

- podupadły małe miasta i osiedla(sieć sklepów uspołecznionych nie była przygotowana na przyjęcie płodów rolnych);

- siec drobnych sklepów przejął czarny rynek;

-władze rozwiązały samorząd kupiecki, zastąpiły go przymusowe zrzeszenia, które ułatwiły kontrolowanie przez państwo;

- utworzono wysoce scentralizowane struktury tj. Centralny Związek Spółdzielczy, do kierowania handlem spółdzielczym powołano Centralę Spółdzielni „Społem”;

-miejską spółdzielczość spożywców zamieniono na handel państwowy- wzór radziecki;

-spółdzielczość wiejska rozwijała się znacznie szybciej niż miejska;

- odbudowa i rozbudowa systemu komunikacyjnego;

-odbudowa portów.

Nacjonalizacja przemysłu

3 stycznia 1946 roku krajowa Rada narodowa przyjęła ustawę o nacjonalizacji (upaństwowieniu) przemysłu. Na własność państwa przechodziło za odszkodowaniem 17 kluczowych gałęzi przemysłu, mających doniosłe zaznaczenie dla gospodarki narodowej niezależnie od wielkości zakładu. Nacjonalizacji podlegały także wszystkie inne przedsiębiorstwa przemysłowe z wyjątkiem budowlanych i instalacyjnych, które zatrudniały na jedna zmianie powyżej 50 pracowników. Ponadto państwo przejęło wszystkie zakłady poniemiecki a także stanowiące własność zdrajców narodu. Upaństwowieniu nie podległo tylko mienie należące do związków samorządowych, komunalnych, spółdzielni oraz związków. Na mocy ustawy wiele średnich i małych obiektów przemysłowych powróciło do rak byłych właścicieli (te, które zatrudniały poniżej 50 pracowników).

Właścicielom polskim przysługiwało odszkodowanie od skarbu państwa. Odszkodowania te miały być w zasadzie wypłacane w papierach wartościowych, wyjątkowo w gotówce lub innych walorach. Ustawa zapowiadała wydanie przepisów określających zasady obliczania odszkodowań sposób ich wypłacania i tryb amortyzacji papierów wartościowych Przepisów nigdy jednak nie wydano. Wypłacono zadośćuczynienie jedynie właścicielom nieposiadającym pełnej zdolności do pracy, wychodząc z założenia, że państwo nie stać na tak duże odszkodowania. Ustawa nie przewidywała wypłacanie odszkodowań dla kapitału zagranicznego. Były one jednak wypłacane, na mocy porozumień. Polityka taka miała ułatwić stosunki gospodarcze z Zachodem. Roszczenia wynikające z przeprowadzonej nacjonalizacji były realizowane do 1974r szacuje się, że Polska straciła z tego tytułu około 200 mln dol.

Realizacja Reformy Rolnej

Władze komunistyczne przywiązywały duża wagę do realizacji reformy rolnej. Miała ona doprowadzić do likwidacji wielkiej własności ziemskiej, powiększenie gospodarstw karłowatych i małorolnych oraz utworzenie samodzielnych gospodarstw dla chłopów bezrolnych. Na mocy dekretu z 6 września 1944roku przeznaczona ziemię skarbu państwa, gospodarstwa poniemieckie i osób kolaborujących z Niemcami oraz wszystkie majątki prywatne liczące 50 ha użytków rolnych a w województwach poznańskim i śląskim do 100 ha całej powierzchni. Chłopi z ziem północnych i zachodnich na mocy dekretu z 6 września 1946r. dostali ziemię na własność, ale z ograniczonym prawem obrotu, czyli bez prawa podziału lub dzierżawy. Cena była symboliczna i można ja było rozłożyć na 10-20 lat. Właściciele ziemscy mieli uzyskać odszkodowanie, ale nigdy nie zostało to zrealizowane. Po reformie zmieniła się struktura gospodarstw rolnych, zmniejszyła się ilość gospodarstw dużych o połowę, spadla nieznacznie gospodarstw karłowatych i wzrosła małych i średnich. Zmiany nie były korzystne.

W połowie 1949 roku w wyniku połączenia gospodarstw państwowych(nieruchomości ziemskich, zakładów hodowli roślin oraz zakładów chowu koni) utworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne(PGR).

Reforma rolna PKWN zlikwidowano w prawdzie wielka własność ziemską, ale dała ziemię chłopom i w ten sposób umocniła sektor gospodarki drobnotowarowej. W tej sytuacji trudno było wysuwać postulaty dotyczące kolektywizacji rolnictwa, starano się nawet wspomagać rolników indywidualnych. Do sektora wiejskiego skierowano znaczne środki finansowe(kredyty) oraz materialne. Władze podjęły cały szereg posunięć korzystnych dla rolników indywidualnych. Zorganizowano mianowicie system kontrakcji płodów rolnych utworzono spółdzielcze ośrodki maszynowe oraz przystąpiono do realizacji programu elektryfikacji.

W 1948 roku dokonana została radykalna zmiana w produkcji rolnej. Pod naciskiem ZSRR wszystkie państwa satelickie przystąpiły do kolektywizacji wsi. Oznaczało to zaniechanie sprzyjającej polityki agrarnej dla rolnictwa indywidualnego, nowe władze PZPR opowiadało się za radykalnymi zmianami oraz za walką z kułactwem, czyli zamożnymi chłopami. Od 1949 r. państwo zwiększyło kosztem chłopów, pomoc finansowa i rzeczową dla sektora uspołecznionego. Na ziemiach zachodnich i północnych zahamowano akcje osadnictwa rolnego, przygotowując warunki do rozprzestrzenienia się PGR. Początkowo zapowiadano, że tworzenie spółdzielni produkcyjnych będzie dobrowolne. Jednak mimo licznych zachęt i przywilejów ogromna większość chłopów nie zgadzało się na wspólne gospodarstwa. W tej sytuacji władze zaczęły stosować różne formy nacisku.

Okupacja hitlerowska

Polityka Niemiec wobec przemysłu ziem polskich:

a. etapy polityki wobec przemysłu

- do rozpoczęcia wojny i napadu na ZSRR 1941: konfiskata i rabunkowy wywóz największych fabryk i instalacji przemysłowych. W celu podniesienia produkcji na ziemiach włączonych Niemcy prowadziły także działalność inwestycyjną na Śląsku i Pomorzu. Podobnie w COP-ie, chociaż produkcja w Generalnym Gubernatorstwie spadła do 1/3 produkcji przemysłowej,

- od VI do 1943 traktowanie ziem polskich jako zaplecza dla frontu, stąd zmiana polityki przemysłowej. Unikając nalotów alianckich zaczęto rozwijać na ziemiach polskich produkcję i dostarczać tu surowce i urządzenia. Przemysł ciężki przekroczył poziom produkcji przedwojennej,

- od klęski pod Stalingradem ustały dostawy surowców i urządzeń przemysłowych. Od połowy 1944 zaczął się pośpieszny demontaż i ewakuacja fabryk o znaczeniu militarnym. Część fabryk zniszczono.

Polityka rolna okupanta: popieranie wzrostu produkcji rolnej. Do 1943 dostarczano rolnikom znaczne ilości nawozów sztucznych oraz ziarna selekcyjnego. Wprowadzenie przymusowych kontyngentów. Zmiana własności: przejęcie przez Niemców dużych majątków, a na ziemiach włączonych wszystkie gospodarstwa rolne należące do Polaków. Kolonizacja.

XII. Problematyka industrializacji i kryzysów rynkowych w Polsce (1950-1970)

1.Początek Planu sześcioletniego (1950-1956)

2.Nowy cykl gospodarczy

1. przyśpieszenie akumulacji

2. wyniki planu 1956-1960

3. napięcia rynkowe i korekta planu

Po całkowitym przejęciu władzy przez komunistów w końcu lat czterdziestych polityka sprowadzała się do przeniesienia wzorów radzieckich na ziemie polskie. Celem władz była przebudowa struktury ekonomicznej i poprawa stopy życiowej społeczeństwa. Nowe władze przyjęły, że rzeczą nieuchronną jest szybkie uprzemysłowienie i rozwój przemysłu ciężkiego. Były to wytyczne planu sześcioletniego przypadającego na lata 1950 - 1955, przyjęte na Kongresie Zjednoczeniowym w grudniu 1948 r. Twórcą planu sześcioletniego był Hilary Minc. Realizację zamierzeń miał zapewnić system centralnego planowania. Organem planującym była Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego (PKPG).

Realizacja planu:

• PKPG w formie nakazów przydzielała podległym instancjom zadania, przyznając środki na ich wykonanie.

• Przedsiębiorstwa zostały ubezwłasnowolnione, jako podmioty ekonomiczne, realizowały głównie funkcje wykonawcze.

• Główne decyzje dotyczące produkcji, inwestycji, zaopatrzenia podejmowały centralne władze polityczno-gospodarcze.

• W dziedzinie zarządzania wprowadzono metody nakazowo-rozdzielcze. System ten wyparł całkowicie z polskiej gospodarki rynek i konkurencję.

• Zwiększono liczbę ministerstw przemysłowych.

• Szerokie uprawnienia nadano centralnym zarządom.

• Gospodarkę traktowano, jako jedno ogólnonarodowe przedsiębiorstwo.

Głównym celem planu sześcioletniego była industrializacja. Przewidywano budowę ponad 1000 nowych obiektów m. in. elektrowni parowych, kopalń węgla kamiennego, kopalń rudy żelaza, pieców martenowskich, baterii koksowniczych, zakładów przemysłu bawełnianego, fabryk samochodów. W planie sześcioletnim 80% nakładów przypadło sektorowi uspołecznionemu. Mimo tego, że rolnictwo było jednym z głównych źródeł akumulacji środków przeznaczonych na uprzemysłowienie kraju to na inwestycje w rolnictwie przeznaczono 4-krotnie mniej pieniędzy niż na inwestycje w przemyśle. Źródłem procesu uprzemysłowienia były dochody pochodzące z przedsiębiorstw państwowych. Największą wagę władze komunistyczne przykładały do kolektywizacji rolnictwa. Chodziło głównie o eliminację większych gospodarstw chłopskich. Do zrzeszania się w spółdzielnie zmuszano metodami administracyjnymi, a przeciw broniącym się stosowano terror. Jeśli chodzi o handel zagraniczny to jego rola była znikoma, ze względu na politykę autarkii, której głównym celem było osiągnięcie samowystarczalności gospodarczej oraz embarga i napiętą sytuację międzynarodową. Polityka handlowa została w pełni podporządkowana potrzebom industrializacji. Rzeczą bardzo ważną jest, że realizacja planu nie wynikała z analiz ekonomicznych, lecz przesłanek ideologicznych i politycznych. Chodziło o to, aby nasycić klasą robotniczą ośrodków, które były niechętnie nastawione do władzy komunistycznej. Dlatego też rozpoczęto budowę huty w okolicy Krakowa.

Charakterystyka planu w poszczególnych latach:

• Rok 1950 - plan został wykonany w 107, 4%, a poziom produkcji przemysłu uspołecznionego przekroczył o 30% stan z 1949 r. Podniesiono podatki gruntowe głównie dla największych i najbardziej towarowych gospodarstw chłopskich. Obroty handlowe z zagranicą rozwijały się dynamicznie.

• Rok 1951 - zwiększenie zadań produkcyjnych dla przemysłu uspołecznionego. Władze w Moskwie, w tym roku zadecydowały o modyfikacji planu sześcioletniego. W związku z wybuchem wojny w Korei, przystąpiono do rozbudowy wytwórczości wojskowej. Nakłady na inwestycje zbrojeniowe wzrosły o 70%. Militaryzacja gospodarki wpłynęła na kształt struktury przemysłowej kraju. Z planu wykreślono wiele inwestycji związanych z zaspakajaniem potrzeb konsumentów. Wprowadzono obowiązkowe dostawy zbóż przez rolników. Rozpoczął się proces osłabiania dynamiki obrotów handlowych z zagranicą.

• Rok 1952, 1953 - realizacja zadań planowych napotyka coraz więcej trudności. Przyrost produkcji utrzymywany był na wysokim poziomie, ale stopniowo się obniżał. Brakowało surowców oraz energii elektrycznej. W roku 1952 nakłady na inwestycje zbrojeniowe wzrosły o 151%, a w roku 1953 nawet o 500%. Produkcja dóbr konsumpcyjnych nie nadążała za potrzebami społeczeństwa. A w związku z tym pogłębia się nierównowaga rynkowa. Panowało ogólne niezadowolenie wśród wszystkich grup społecznych. Rozszerzono obowiązkowe dostawy zbóż o żywiec wieprzowy i wołowy, mleko i ziemniaki.

• Rok 1954 - przeprowadzono ostrożną krytykę systemu gospodarczego. Wstrzymano budowę 470 obiektów przemysłowych. Przyjęto korektę planu na II Zjeździe PZPR. Nie spowodowała ona jednak zmian w polskiej gospodarce, nie zrezygnowano z kontynuowaniem szybkiego uprzemysławiania ze względów ideologicznych.

• Rok 1955 - zadania planu dotyczące rozwoju przemysłu zostały wykonane z nadwyżką. Wzrost produkcji przemysłu uspołecznionego o 184% w odniesieniu do roku 1949. Wytwórczość w dziale I wzrosła o 196%, a w II o 171%. Produkcja wielu artykułów przemysłowych nie osiągnęła poziomu przewidywanego w planie. Do końca tego roku utworzono 9076 spółdzielni produkcyjnych oraz 6185 Państwowych Gospodarstw Rolnych. Produkcja globalna z 1 ha gospodarstw chłopskich była większa niż w spółdzielniach produkcyjnych i PGR-ach. Zadania planu dotyczące rolnictwa nie zostały wykonane. Produkcja rolna wzrosła zaledwie o 13%.

Pozytywne skutki planu sześcioletniego

Negatywne skutki planu sześcioletniego

Powstały nowe działy wytwórczości: przemysł stoczniowy, samochodowy, tworzyw sztucznych. Zbudowano dużo wielkich obiektów przemysłowych, np. Nową Hutę, FSO w Żeraniu, FSC w Lublinie, Zakłady Chemiczne w Oświęcimiu, Hutę Aluminium w Skawinie itd. Rozbudowano przemysł zbrojeniowy. Zwiększono udział przemysłu elektromaszynowego do 15% produkcji globalnej. Zmiany strukturalne w wytwarzaniu dochodu narodowego na korzyść gospodarki uspołecznionej i przemysłu. Zwiększenie zatrudnienia i postęp w urbanizacji.

Uzależnienie gospodarki polskiej od potężnego sąsiada - ZSRR. Kierunki rozwoju Polski wyznaczały imperialne cele ZSRR, np. rozwój sił zbrojnych. Zwiększenie dystansu pod względem rozwoju ekonomicznego do krajów uprzemysłowionych. Zaniedbanie rolnictwa. Brak równowagi na rynku dóbr konsumpcyjnych. Mała wydajność pracy w przemyśle. Forsowanie materiałochłonnych branż przemysłu, dla których w Polsce brakowało surowców. Efektywność gospodarowania w spółdzielniach produkcyjnych była niska.

Istotne zmiany planu sześcioletniego udało się wprowadzić na lata 1956-1960. Udało się złagodzić wiele dysproporcji i wyraźnie poprawić poziom życia ludności. Płaca realna wzrosła o około 30%, nastąpiła wyraźna poprawa sytuacji rynkowej i świadczeń socjalnych. Nastąpił rozwój rolnictwa i oraz działu II.

W latach 1961-1965 dochodziło do znacznych odchyleń od planu i to w bardzo istotnych dziedzinach, czyli produkcji rolnej, dochodzie narodowym, płacy realnej i wydajności pracy. Pogorszyła się realizacja przede wszystkim wskaźników dotyczących poprawy stopy życiowej ludności.

Lata 1966-1970 przyniosły wzrost nakładów na inwestycje produkcyjne i głęboki spadek wydatków na sferę nieprodukcyjną. Jeśli chodzi o poszczególne branże to najbardziej niedoinwestowane były te, które bezpośrednio wpływały na stopę życiową społeczeństwa.

XIII. Geneza kryzysu lat 1970 i 1980

1.Sposób realizacji planów wieloletnich

Dyrektywne centralne planowanie było podstawą polityki gospodarczej ZSRR i jego państw satelickich. ZSRR miała znaczny wpływ na politykę wewnętrzną swych satelitów; dążyła do jej ujednolicenia i oparcia na własnych doświadczeniach.

Pod naciskiem ZSRR przeprowadzano w europejskich państwach socjalistycznych m.in. industrializację, w której pierwszeństwo otrzymał przemysł ciężki, kosztem przemysłu konsumpcyjnego i rolnictwa.

Kierowanie gospodarką miało charakter nakazowo-rozdzielczy i ściśle hierarchiczny. Ustawy o planach wieloletnich miały charakter dyrektywny i określoną moc prawną, podobną do ustaw budżetowych. Taki sposób zarządzania eliminował z gospodarki rachunek ekonomiczny, ograniczał rynek i konkurencję.

a) rozwój przemysłu ciężkiego

Inwestycje w przemyśle zbrojeniowym oraz przemyśle ciężkim (hutnictwo, wydobywanie surowców, produkcja maszyn, energetyka, materiały budowlane, infrastruktura transportowa) miały absolutny priorytet w planach rozwoju gospodarczego (łączyły się z tzw. „pchnięciem” proindustrialnym oraz poczuciem nieuchronnie zbliżającego się konfliktu między ZSRR a światem kapitalistycznym, na wypadek, którego ZSRR musiało się uzbroić). Cierpiały na tym nakłady na wzrost poziomu życia i konsumpcji.

Uprzemysłowienie powodowało przenoszenie się ludzi ze wsi do miast.

Mimo różnych koncepcji planów wieloletnich, rozwój przemysłu ciężkiego prawie zawsze zajmował w nich najważniejsze miejsce; rolnictwo, dochód ludności i przemysł konsumpcyjny nigdy nie były priorytetem absolutnym (poza okresem 1971-1975, kiedy odprężeniu uległy stosunki z Zachodem).

b) industrializacja oparta wyłącznie na akumulacji wewnętrznej

Jednym z celów gospodarki socjalistycznej był nieustanny wzrost gospodarczy; aby go osiągnąć, coraz więcej nakładów przeznaczano na wzrost produkcji przemysłowej. Plany industrializacyjne finansowano z dochodów przedsiębiorstw państwowych oraz akumulacji wytwarzanej w rolnictwie (podatki, obowiązkowe dostawy). Gospodarka była coraz bardziej kapitałochłonna, więc trudno było liczyć na wzrost dochodu narodowego; coraz większymi nakładami osiągano coraz mniejszy wzrost.

Wzrost gospodarczy był tzw. „wzrostem jałowym” - była to produkcja dla produkcji i inwestycji, a nie dla konsumentów.

Produkowano więcej niż mogła wchłonąć gospodarka, kierując się tylko wskaźnikiem wzrostu gospodarczego; następowała akumulacja - gospodarka nie była w stanie w krótkim czasie absorbować i wykorzystać potężnych nakładów inwestycyjnych. Prowadziło to do wystąpienia w gospodarce przeinwestowania. Inwestycje rozwlekały się na lata. W pewnym momencie przestawały pomnażać dochód narodowy, a zaczęły przynosić straty.

W okresach zmian społeczno-politycznych zmniejszano program inwestycyjny, co łączyło się z przerywaniem wielu budów i niszczeniem drogich maszyn i urządzeń.

c) problem wzrostu wydajności pracy

Wielu inwestycji dokonywano w stanie ponadnormatywnej eksploatacji siły roboczej. W celu pożądanego rozmieszczenia siły roboczej i kształtowania dyscypliny produkcji stosowano środki przymusu. Swoboda wyboru miejsca pracy była ograniczona, jego porzucenie - karane. Propagowano współzawodnictwo pracy, wzorowane na radzieckim ruchu „stachanowskim” (wielką wadą tego ruchu był fakt, że lepsi pracownicy podnosili normy, których gorsi nie byli w stanie osiągnąć, zaś wybicie się ponad normę stawało się coraz trudniejsze). Zakładano również obozy pracy przymusowej.

Ponadto polityka przyspieszonej industrializacji pogłębiała zacofanie techniczne przemysłu (polityka rozwoju ekstensywnego). Postęp techniczny napotykał na bariery biurokratyczne, a ograniczona rola zysku sprawiała, że przedsiębiorstwa nie były tym postępem zainteresowane. Istniała również izolacja od międzynarodowej myśli technicznej. To wszystko nie sprzyjało wzrostowi wydajności pracy.

d) ograniczenie wzrostu spożycia

Ograniczenie wzrostu spożycia łączyło się zazwyczaj z koniecznością wzrostu produkcji zbrojeniowej (w okresach napięć międzynarodowych) jak również z ogólną tendencją do industrializacji. Wzrost jednej gałęzi gospodarki wymuszał ograniczenie innych gałęzi. Ponadto, centralne planowanie doprowadziło do stagnacji w rolnictwie; procesy kolektywizacji powodowały spadek produkcji rolnej.

Każdorazowe dążenie do wzrostu produkcji przemysłowej prowadziło do ograniczenia produkcji spożywczej, a więc do niedoborów rynkowych. Niedobory rynkowe wymuszały niejako ograniczenie spożycia.

Ograniczenie spożycia przeprowadzano m.in. dzięki systemowi kartek na artykuły żywnościowe; również po prostu przez brak towarów w sklepach.

e) rozszerzenie poszukiwań geologicznych

W ZSRR rozszerzenie poszukiwań geologicznych wiązało się z wykorzystywaniem surowców (zwłaszcza energetycznych - ropa naftowa, gaz ziemny) do dalszego uprzemysławiania. Wykorzystywanie ich w sposób nieumiarkowany oraz fakt, że ich eksport pozostawał głównym źródłem wpływów dewizowych, tworzyło konieczność znajdowania nowych źródeł wydobycia. Od 1979 r. obniżało się w ZSRR wydobycie węgla kamiennego, od 1980 r. węgla brunatnego, w pierwszej połowie lat '80 przestało rosnąć wydobycie oraz eksport ropy naftowej i gazu ziemnego.

Wpłynęło to na rozwój gospodarczy Polski i Rumunii, gdzie ogromne nakłady przeznaczano na wspomaganie górnictwa i hutnictwa (rozbudowa bazy paliwowo energetycznej, zgodnie z ustaleniami RWPG - Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej); produkowały one nie tylko dla siebie, ale dla innych krajów zgodnie z dyrektywami RWPG.

2.Przyczyny okresowych napięć społecznych, trudności i dysproporcje w budowie podstaw gospodarki socjalistycznej 1961-1970

We wszystkich krajach socjalistycznych w wyniku zimnej wojny, zwiększyły się nakłady na przemysł ciężki (zwłaszcza na przemysł zbrojeniowy); spowodowało to jeszcze większe ograniczenie wydatków na przemysł konsumpcyjny i rolnictwo. Pogłębiała się nierównowaga między przemysłem i rolnictwem oraz przemysłem lekkim i konsumpcyjnym. Powstały znaczne niedobory rynkowe. Stopa życiowa była w stanie stagnacji bądź też spadku.

Wszystko to wywołało narastające napięcie społeczne w krajach socjalistycznych.

Podejmowano próby reform (m.in. przez przenoszenie centralnego planowania na szczeble władz lokalnych), ale zmiany nie były znaczne i szybko zostały wstrzymane; ich efektem była krótkotrwałą poprawa warunków życia społeczeństwa. Ponadto reformy w żaden sposób nie odnosiły się do systemu, a jedynie do rozwiązań wewnątrz systemowych.

Ciekawy jest fakt, że nie dofinansowane i będące na niskim poziomie rozwoju rolnictwo w dużej mierze finansowało forsowną industrializację (zwłaszcza w Polsce); w latach 1955-1970 dawało większy wkład w tworzenie dochodu narodowego niż przyjmowało w postaci inwestycji.

Na początku lat '60 tempo wzrostu gospodarczego europejskich krajów socjalistycznych uległo osłabieniu. Nasilały się bariery, utrudniające rozwój gospodarek centralnie kierowanych (m.in. niezdolność centrum do efektywnej koordynacji stosunków ekonomicznych, nadmierna biurokratyzacja struktur zarządzania i planowania, stały wzrost kosztów produkcji, powolny postęp techniczny i organizacyjny, niska wydajność pracy i kapitału, nierównowaga na runku dóbr konsumpcyjnych, zjawiska inflacyjne, stagnacja stopy życiowej).

W pierwszej połowie lat '70 sytuacja ekonomiczno-społeczna europejskich państw socjalistycznych przejściowo się poprawiła, ale poprawy tej nie wykorzystano do zwiększenia nakładów w przemyśle lekkim czy rolnictwie, lecz znów w przemyśle ciężkim. Docelowo doprowadziło to do ponownego pogorszenia się zaopatrzenia rynkowego i nasilenia zjawisk inflacyjnych. Import z Zachodu tylko pogarszał bilans handlowy i oddziaływał pro inflacyjnie. Prędzej czy później musiało to doprowadzić do załamania gospodarczego.

Również w Polsce, zwłaszcza w latach '60, występowały problemy z zaopatrzeniem ludności w żywność. Przedsiębiorstwa przemysłowe ponownie utraciły swobodę działania; tworzono kombinaty (o cechach monopolu), które ułatwiały centralne planowanie.

Kolejne pięciolatki charakteryzowały się znacznymi odchyleniami od planów. Szczególnie pogorszyła się realizacja wskaźników, dotyczących poprawy stopy życiowej ludności; w pełni osiągano jedynie plan produkcji przemysłowej. Branże, które bezpośrednio wpływały na poziom stopy życiowej społeczeństwa, nieustannie pozostawały najbardziej nie doinwestowane. Z czasem zmniejszała się również efektywność nakładów inwestycyjnych.

Forsowanie industrializacji prowadziło do powstawania okręgów i ośrodków przemysłowych (ale przesłanki ich umiejscowienia w Polsce były ideologiczne - np. Nowa Huta koło Krakowa miała przez skupienie robotników wpływać na niepokorną inteligencję krakowską). Koncepcja rozwoju była ekstensywna (tworzenie licznych, relatywnie tanich nowych miejsc pracy). Przemysł spożywczy był przestarzały (urządzenia i maszyny sprzed II wojny światowej!). Pojawiły się dysproporcje w rozmieszczeniu ludności; młodzież opuszczała wieś, powodując „starzenie się” społeczeństw wiejskich.

Bezpośrednie przyczyny kryzysu lat '70:

- słabości systemowe ustroju socjalistycznego

- wycofanie się z reform gospodarczych (które podjęto po październiku 1956 r.)

- zawężanie zakresu demokracji

- ignorowanie obiektywnych prawidłowości gospodarczych

- brak tendencji do innowacyjności i poprawy efektywności

- niska wydajność pracy, wzrost kosztów produkcji

- wzrastanie kapitałochłonności struktury przemysłowej

- zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego (mimo stałego wzrostu stopy akumulacji)

- pogłębiająca się dysproporcja między wzrostem produkcji środków produkcji, a wzrostem produkcji przedmiotów produkcji

- wzrost społecznych kosztów rozwoju

- reakcją na niezadowolenie społeczne - rozbudowa aparatu przymusu, a nie reformy i zwolnienie tempa inwestycji przemysłowych

- obniżanie się poziomu życia ludności (spadek płac realnych; wzrost kosztów utrzymania; problemy z zaopatrzeniem ludności, zwłaszcza w mięso; trudna sytuacja inteligencji i chłopstwa; obniżenie standardu budowanych mieszkań)

- korupcja

- dyskryminacja sektora prywatnego w gospodarce

- biurokratyzacja, rozbudowane zatrudnienie w urzędach

- nagła, znaczna podwyżka cen na podstawowe artykuły spożywcze tuż przed świętami Bożego Narodzenia 1970; doprowadziły do krwawych zamieszek na Wybrzeżu i ustąpienia Gomułki na rzecz Gierka.

3.Próby wyjścia z kryzysu

Próby te najczęściej miały charakter reorganizacyjny (zmiany pewnych układów organizacyjnych), czasem reformatorski.

W latach 1968-70 próbowano zreformować przemysł pod kątem „technokratycznym”; zmiana systemu płac, selektywny charakter inwestycji (kryterium opłacalności: rynek zagraniczny), zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw, zobiektywizowanie cen, zastosowanie oprocentowanego kredytu w dziedzinie inwestycji. Reformy te przerwały wydarzenia grudniowe na Wybrzeżu i ustąpienie Gomułki.

Następnie w 1971 r. próbowano dokonać kompleksowej reformy systemu gospodarczego. Do walki z kryzysem stanął następca Gomułki, Edward Gierek:

- stworzenie większych pozorów demokracji

- faza polityki pro konsumpcyjnej

- próby równoczesnego rozwoju gospodarczego kraju i poprawy stopy życiowej ludności

- nawiązanie bliższych stosunków handlowych z krajami kapitalistycznymi (nacisk na rozwój kooperacji przemysłowej, a później na zaciąganie kredytów)

- rezygnacja z programu samowystarczalności produkcji zbóż; zapowiedź zwiększenia importu zbóż paszowych

- zmiana nastawienia wobec rolnictwa (związana z polityką prokonsumpcyjną); nastawienie proprodukcyjne, z równym traktowaniem wszystkich sektorów wsi, łączące silne bodźce ekonomiczne z aktywną polityką socjalną na wsi. Zniesiono część ograniczeń, które nakładała na rolnictwo ideologia.

- modernizacja gospodarki wymusiła reformy funkcjonowania systemu gospodarczego: odrzucenie zasady selektywnego rozwoju, rozluźnienie dyscypliny finansowania inwestycji, zamrożenie na dwa lata cen produktów żywnościowych, podwyższenie płac i świadczeń społecznych.

- największe zmiany miały dotyczyć sfery centralnego aparatu planowania i zarządzania (decentralizacja takich uprawnień jak ustalanie limitów zatrudnienia, funduszu płac, eksportu i importu oraz inwestycji)

- w przemyśle zaproponowano tworzenie WOG (wielkich organizacji gospodarczych).

Z zapowiedzianych zmian, rozpoczęto jedynie wprowadzanie WOG. Jednak wprowadzone zmiany nie okazały się korzystne; głównie ze względu na zmianę zasad finansowania przedsiębiorstw bez zmian systemu cen i charakteru centralnego planowania.

Początkowo efekty polityki Gierka były spektakularne, ale z czasem malały. Ostatecznym wynikiem tej polityki było rosnące zadłużenie wobec Zachodu i wiele niedokończonych inwestycji; w 1975 r. pojawiły się pierwsze symptomy załamania równowagi gospodarczej. W 1976 r. próbowano dokonać „manewru gospodarczego”, ale w tym okresie kierownictwo nie panowało już nad gospodarką. W odpowiedzi na to wzmocniono centralny system nakazowo-rozdzielczy; było to trzecie w PRL-u zarzucenie próby reformy systemowej.

4.Próba stworzenia rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego (1970-1980)

a) uchwały VI Zjazdu PZPR

PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza) od końca 1948 r. sprawowała faktyczną władzę w Polsce; miała własną „konstytucję” (Deklarację ideową i statut PZPR), która zawierała m.in. wykładnię historyczną dziejów polskiego ruchu robotniczego i nakreślała drogę od demokracji ludowej (istniejącego w PRL-u ustroju) do socjalizmu. Najwyższą władzą PZPR był kongres, zwoływany przez Komitet Centralny (KC); kongres wybierał Komitet Centralny, Centralną Komisję Kontroli Partyjnej i Centralną Komisję Rewizyjną. W okresie między kongresami najwyższą władzą był KC. Na czele KC stali przewodniczący i sekretarze. Istniały również podjednostki: Komitet Wojewódzki, Komitet Powiatowy i Komitet Gminny.

Funkcja I sekretarza była podobna do funkcji dyktatorskiej (z tym, że za swoje działania odpowiadał on przed Kremlem).

VI Zjazd PZPR odbywał się w dniach 6 grudnia - 11 grudnia 1971 roku. W czasie jego trwania:

- opracowano tzw. plan pięcioletni.

- ustalono konieczność opracowania kompleksowego programu w zakresie budowy sieci autostrad oraz kontynuowania budowy dróg szybkiego ruchu oraz ogólnej modernizacji dróg

b) projekt planu pięcioletniego 1971-1975

Był to tzw. „II plan pięcioletni” (pierwszy: 1956-60). Przewidywał wzrost dochodu narodowego oraz płac realnych, jak również inwestycje w zakresie gospodarki żywnościowej.

W 1973 r. plan pięcioletni uległ modyfikacji; otwarto nowe tytuły inwestycyjne w przemyśle ciężkim (np. huta Katowice), co ograniczyło przewidziane inwestycje w kompleksie gospodarki żywnościowej. Po wyczerpaniu rezerw wzrost gospodarczy został zahamowany. Jako remedium próbowano ponownie reorganizacji.

W połowie 1975 r. równowaga rynkowa załamała się i pogorszeniu uległa ogólna sytuacja gospodarcza kraju.

c) próba przyśpieszenia wzrostu gospodarczego przy jednocześnie szybkim wzroście stopy życiowej

Władze uznały, że równoczesne zwiększanie inwestycji i konsumpcji możliwe będzie dzięki importowi kapitału; nowe inwestycje miały doprowadzić do modernizacji fabryk oraz do zmiany struktury przemysłu (a więc spowodować zwiększenie produkcji dóbr konsumpcyjnych); z kolei wzrost konsumpcji miał być bodźcem materialnym, stymulującym zwiększenie wydajności pracy.

Zakładano, że dzięki kredytom zagranicznym i zakrojonemu na szeroką skalę transferowi zachodniej technologii, nastąpi wzrost produkcji nowoczesnych towarów o wysokim poziomie technicznym i wysokiej jakości; że pojawi się kooperacja przemysłowa z producentami Zachodu oraz nadwyżka eksportu nad importem w wymianie z krajami kapitalistycznymi (i samospłacenie zadłużenia). Dążono do przejścia z gospodarki ekstensywnej do intensywnej. Przez zmniejszenie kapitałochłonności i materiałochłonności produkcji, osiągnięto by wysoką stopę wzrostu dochodu narodowego bez znacznego wzrostu zatrudnienia, (więc stopa akumulacji dochodzie narodowym miałaby tendencję malejącą, a konsumpcji - rosnącą). Rosnąca stopa konsumpcji oznaczałaby wzrost stopy życiowej.

W latach 1971-1975 faktycznie osiągnięto sukces; dynamika dochodu narodowego była bardzo wysoka (średniorocznie 9,8%), a przeciętna płaca realna rosła rocznie w tempie prawie 10%. Wzrost gospodarczy charakteryzował się jednak wysoką energo- i materiałochłonnością i docelowo nie osiągnięto zamierzonych korzyści.

d) czynniki wywołujące kryzys

- industrializacja kosztem konsumpcji

- ogólne wady gospodarki socjalistycznej: model scentralizowany, ponieważ opierał się na hierarchiczności planów i pionowym układzie powiązań między różnymi ogniwami aparatu gospodarczego, na nakazowej formie przekazywania decyzji z góry na dół oraz na biernej roli pieniądza, cechował się nie elastycznością produkcji, nieracjonalnym gospodarowaniem przedsiębiorstw i nadmiernymi kosztami osiągania założonych w planie celów jak również biurokratyzacją gospodarki.

- energo- i materiałochłonność wzrostu gospodarczego

- regularne pogarszanie się sytuacji przemysłowej, rolnictwa, energetycznej, transportu, produkcji zwierzęcej,

- manipulacje cenami artykułów rolnych i produktów nabywanych przez rolników

- spadek dynamiki obrotów handlu zagranicznego; niska pro eksportowość nie stwarzała szans na obsługę długów zagranicznych (fiasko koncepcji samospłaty)

- nieracjonalne gospodarowanie kredytami zagranicznymi; coraz większym problemem było znalezienie kredytodawców, którzy pomogliby spłacić odsetki poprzednich kredytów.

- narastanie inflacji (niedocenianie roli pieniądza i finansów w gospodarce międzynarodowej przez kierownictwo polityczne).

- spadek wartości absolutnych dochodu narodowego

- ogólna niska efektywność i marnotrawstwa gospodarki centralnie sterowanej.

- nierealna polityka makroekonomiczna

- dyskryminacja rolników indywidualnych

- rozpad centralnego planowania na rzecz nieprzemyślanych decyzji, podejmowanych przez jednostki u władzy.

- spadek produkcji, ze względu na zamykanie dopływu prądu do zakładów przemysłowych (związane z ostrą zimą 1978/79, która utrudniła transport i przez to dopływ paliwa do elektrociepłowni)

- niedostateczne zaspokajanie potrzeb społecznych; zapaść rynku, system kartkowy

- korupcja; istnienie grup uprzywilejowanych

- frustracja w związku z tym, że mając pieniądze, nie można zaspokoić elementarnych potrzeb

- degradacja społeczna inteligencji

- zmniejszenie nakładów na sferę opieki społecznej i kulturę

- pogorszenie warunków mieszkaniowych

- całkowite oderwanie się władzy od społeczeństwa

e) załamanie systemu

Ogólny upadek systemu

Do upadku systemu doprowadziła mieszanka powodów politycznych i ekonomicznych. Sytuacja życia i pracy mas nieustannie się pogarszała (wbrew obietnicom danym przez ZSRR przy narzucaniu własnych reżimów na kontrolowane przez siebie państwa).

Pomijając wydarzenia lat ;50 (Węgry) i '60 (Czechosłowacja), pierwszą zapowiedzią schyłku systemu było powstanie związku zawodowego „Solidarność” w 1980 r.

Upadek systemu w Polsce

- wizyta papieża Jana Pawła II w Polsce

- utrata resztek autorytetu przez PZPR; wzrost poczucia niezależności

- strajki robotnicze w połowie 1980 r.

- dołączenie do strajków Stoczni Gdańskiej (sierpień `80)

- podpisanie porozumienia w Gdańsku 31 sierpnia 1980 r. (utworzenie związku niezależnego od istniejących struktur władzy; nacisk na konieczność przeprowadzenia gruntownej reformy ekonomicznej)

- uświadomienie sobie przez społeczeństwo możliwości i konieczności odrzucenia ustroju kolektywistycznego

- stopniowe wygasanie siły oddziaływania aparatu przemocy

- wrzesień 1980 r. - powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego (NSZZ) „Solidarność”; pod jego sztandarem organizuje się potężny ruch społeczno-polityczny.

- próby uzdrowienia ruchu spółdzielczego w latach 1980-81.

- zjawisko „składania legitymacji partyjnych” i odchodzenia z PZPR; pojawienie się tendencji w partii do szukania kompromisu z „Solidarnością”

- IX Zjazd PZPR (lipiec 1981 r.) - uzyskanie przewagi przez konserwatystów (czyli tzw.

„beton partyjny”)

- gen. Wojciech Jaruzelski I sekretarzem PZPR

- ogłoszenie stanu wojennego (13 grudnia 1981 r.) i powołanie Wojskowej Rady ocalenia Narodowego (WRON) z gen. Jaruzelskim na czele; zawieszenie działalności związków zawodowych; aresztowanie bądź internowanie przywódców i działaczy tychże.

- próby reform przez władze komunistyczne; zwłaszcza reformy gospodarczej - ustawy o przedsiębiorstwie państwowym jako samodzielnej samofinansującej się jednostce oraz o samorządzie załogi, czyli zasadach uczestnictwa załogi w zarządzaniu przedsiębiorstwem; brak sukcesu, druga wizja reformy - równoważenie gospodarki przez pobudzanie wzrostu podaży oraz umacnianie pieniądza, przebudowa struktury cen i dochodów, urealnienie parametrów ekonomicznych i przebudowę systemu planowania i zarządzani a gospodarką.

- fiasko reform, różnice między treścią ustaw a praktyką, pogarszanie się stosunków społecznych

- strajki latem 1988 r.; żądania ekonomiczne oraz postulaty wprowadzenia pluralizmu politycznego i legalizacji „Solidarności”.

- dramatyczna sytuacja ekonomiczno-społeczna kraju.

- w okresie stanu wojennego gospodarkę starano się usprawnić przez dekrety stanu wojennego oraz metody charakterystyczne dla wojskowych służb logistycznych; nowy system centralnego planowania („system centralnie planowany z wykorzystaniem mechanizmów rynkowych”); nieumiejętność rozwiązania podstawowych problemów gospodarczych kraju.

- narastające trudności zaopatrzeniowe i energetyczne (więc załamanie produkcji przemysłowej)

- plan trzyletni (1983-85) - udaje się uzyskać pewien wzrost produkcji

- 1987 r. ponowne załamanie gospodarki

- wspieranie rozwoju rolnictwa przez rząd (ale niekonsekwentnie)

- restrykcje państw zachodnich po wprowadzeniu stanu wojennego; trudności w handlu zagranicznym

- inflacja (pojawienie się „nawisu inflacyjnego” - powstanie wymuszonych przez braki rynkowe oszczędności, które w każdej chwili można było skierować na rynek); wzrost inflacji po nieudanej operacji cenowo-dochodowej w 1988 r.

- przejście inflacji w hiperinflację, rozregulowanie systemu wynagrodzeń

Ogólny upadek systemu - cd.

Ponieważ NSZZ „Solidarność” był niezależny od państwa oraz partii komunistycznej, tolerowano go tylko przez krótki czas; w 1981 r. po ogłoszeniu stanu wojennego 13 XII, uwięziono jego przywódców. Ponieważ nie ustawały niepokoje społeczne, zalegalizowano go ponownie w 1989 r. Wkrótce potem przeprowadzono częściowo wolne wybory, w których „Solidarność” zdobyła wszystkie mandaty, jakie mogła uzyskać, a jeden z jej przywódców (Tadeusz Mazowiecki) został premierem. Rok później Lech Wałęsa został wybrany na prezydenta.

Względna pokojowość tych przeobrażeń popchnęła do działania studentów i robotników czechosłowackich; w grudniu 1989 r. wybrano nowego przewodniczącego parlamentu (Aleksander Dubczek; przywódca „praskiej wiosny” z 1968 r.) oraz prezydenta (Vaclav Havel).

Na Węgrzech w 1989 r. przeprowadzono rokowania na temat pokojowych przeobrażeń, które zaowocowały wolnymi wyborami w 1990 r.

W NRD wzrosła ilość ludzi uciekających na Zachód trasą przez Czechosłowację, Węgry i Austrię. W nocy z 9 na 10 listopada 1989 r. runął mur berliński (zbudowany, by uniemożliwić obywatelom NRD ucieczkę na Zachód), symbol rozdzielenia Zachodu i Wschodu. Fragmenty muru zostały spontanicznie rozebrane przez demonstrantów, a tysiące mieszkańców Berlina Wschodniego udało się na Zachód. Wydarzenia nabrały tempa i 3 października 1990 r. Niemiecka Republika Demokratyczna została wcielona do Republiki Federalnej Niemiec, przestając istnieć jako odrębne państwo.

W Rumunii dyktator Nicolae Ceausescu zagroził demonstrantom wojskową masakrą, ale armia przeszła na stronę rewolucjonistów i dokonało egzekucji dyktatora i jego żony.

Rząd Albanii opierał się naciskom dłużej, wolne wybory przeprowadzono tam dopiero w 1991 r.

Jugosławia rozpadła się w 1992 r., po 6 miesiącach wojny domowej.

Próby przełamania reżimu komunistycznego nastąpiły również w Chińskiej Republice Ludowej, ale do głosu doszli zwolennicy twardej linii i na demonstrantach z placu Tiananmen dokonano masakry.

Trudno jest wytłumaczyć, dlaczego ZSRR nie zastosowało wobec państw satelickich takich samych represji, jak rząd chiński wobec swoich obywateli i do jakich uciekało się w przypadku wcześniejszych wybuchów niezadowolenia. Przypuszcza się, że ZSRR za priorytet uznało reformy wewnętrzne (wprowadzone przez Michaiła Gorbaczowa pierestrojka i głasnost' czyli przebudowa gospodarcza i jasność). Gorbaczow próbował wprowadzić zmiany w systemie; doprowadziło to do nieudanego zamachu stanu w 1991 r., w którym przeciwnicy proponowanych reform (komuniści, zwolennicy twardej linii) próbowali przejąć władzę w Moskwie. Zamach nie udał się, gdyż ludność Moskwy i Leningradu nie dała się zastraszyć. Po powrocie do stolicy Gorbaczow ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego partii komunistycznej, przy zachowaniu urzędy prezydenta Związku Radzieckiego; swoją pozycję umocnił Borys Jelcyn, prezydent Republiki Rosyjskiej. Większość republik, wchodzących w skład ZSRR ogłosiło swoją niepodległość. 25 grudnia 1991 r. Gorbaczow ustąpił ze stanowiska prezydenta i Związek Radziecki przestał istnieć.

XIV. Świat w obliczu kryzysu zadłużeniowego.

Proporcje sił między NATO i Układem Warszawskim w latach 70. zmieniały się na niekorzyść Zachodu. Amerykański alarm atomowy zapobiegł, co prawda, desantowi radzieckiemu na Bliskim Wschodzie podczas kolejnej wojny izraelsko-arabskiej, wojny Jom Kippur, w październiku 1973r., lecz ZSRR postawił warunki zaniechania akcji: Stany Zjednoczone miały powstrzymać Izrael, który był bliski całkowitemu zniszczeniu arabskich przeciwników. Wojna odbiła się fatalnie na gospodarce Zachodu. Kraje arabskie sięgnęły po broń ekonomiczną, podwyższając ceny ropy naftowej. Mimo iż kraje wysoko rozwinięte zareagowały na to podniesieniem cen towarów eksportowanych przez siebie, ich ekspansja gospodarcza, trwająca nieprzerwanie od II wojny światowej, uległa zahamowaniu. Proces ten nazwano kryzysem paliwowym, gwałtowny wzrost cen benzyny oraz załamanie koniunktury wywołały szok psychiczny w społeczeństwach zachodnich.

Kluczowym elementem rozwoju gospodarczego lat 1950-1970 były niskie ceny energii. Trend ten uległ odwróceniu w latach siedemdziesiątych. Kraje naftowe skoordynowały politykę cenową, powołując na konferencji bagdadzkiej (10-24 września 1960 r.) Organizację Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC). Państwa OPEC w 1970 r. dysponowały ok. 70% znanych zasobów nafty i reprezentowały 50% światowego wydobycia.

Pierwsze podwyżki cen uchwalono w czerwcu 1970 r. W okresie wojny egipsko-izraelskiej (1973) państwa arabskie użyły broni naftowej. Irak znacjonalizował instalacje wydobywcze zachodnich koncernów (Exxon, Mobil, Royal, Dutch Shell), arabscy członkowie OPEC ogłosili embargo na dostawę ropy do wszystkich krajów popierających Izrael oraz dwukrotnie podnieśli cenę ropy - najpierw o 70%, a następnie w końcu 1973r. - o 128%. W ten sposób w ciągu 1973r. cena ropy wzrosła czterokrotnie, ogólnie zaś w latach 197201979 baryła ropy (159 litrów) zdrożała z 1,9 dolara do 12,7 dolara (6,7 razy). Epoka taniej energii skończyła się definitywnie.

Skutki kryzysu

Bezpośrednim następstwem wzrostu cen ropy była stagnacja gospodarcza w krajach przemysłowych. Spadek produkcji wywołał bezrobocie, nie notowane w USA i Europie Zachodniej od wielkiego kryzysu lat trzydziestych. Powstało zjawisko tzw. stagflacji - występowała jednocześnie i stagnacja, i inflacja (rocznie ceny wzrastały o 10-12%).

Państwa przemysłowe podjęły dość szybkie i zdecydowane kroki zapobiegające skutkom kryzysu naftowego. Przede wszystkim tworzono strategiczne rezerwy ropy, co miało uzasadnienie militarne. Podjęto wydobycie ropy z własnych zasobów: najlepszym przykładem jest tu Wielka Brytania, która w 1975r. rozpoczęła intensywne wydobycie ropy naftowej z Morza Północnego i po zbudowaniu dużej liczby platform wiertniczych w 1990r. wydobycie wynosiło 87,9 mln ton (w 1970r. tylko 0,1 mln ton). Podobnie uczyniła Norwegia. W Stanach Zjednoczonych uruchomiono w 1977r. naftociąg z Alaski. Popierano wydobycie ropy w Arabii Saudyjskiej związanej ze Stanami Zjednoczonymi (zanotowano tam skok wydobycia ze 188 mln ton w 1970r. do 489 mln ton w 1980r.) Wprowadzono politykę oszczędzania zużycia energii przez wprowadzenie np. energooszczędnych technologii w budownictwie, przemysłowych technologii energooszczędnych oraz zastępczych źródeł energii (np. biogazu, alkoholu, gazu ziemnego, energii słonecznej).

Państwa naftowe uzyskały poważne nadwyżki finansowe (tzw., petrodolary), które były lokowane w bankach państw rozwiniętych przemysłowo, częściowo służyły one dalszym inwestycjom naftowym lub finansowały zbrojenia i prowadzenie wojny (Irak - Iran).

W obliczu udanej zmiany struktury cen światowych, podjętej przez naftowy kartel OPEC, państwa stanęły wobec konieczności zmian w polityce gospodarczej, która pozwoliłaby im skutecznie zwalczać bezrobocie i inflację.

Kraje sprowadzające ropę znalazły się w zróżnicowanej sytuacji:

l. USA same dysponowały źródłami ropy. Wzrastała, więc wreszcie rola dolara — głównej waluty, w której rozliczano transakcje handlowe.

2. Mocną pozycję posiadały kraje uprzemysłowione z RFN i Japonią na czele. Dzięki dynamice swoich zdolności produkcyjnych oraz posiadanym nadwyżkom handlowym i rezerwom dolarowym były one w stanie sfinansować wzrost cen surowca.

3. W gorszym położeniu znalazły się państwa takie, jak Wielka Brytania czy Włochy, borykające się z trudnościami płatniczymi i zmuszone do pokrywania zwiększonych kosztów importu kredytami.

4. Najciężej szok naftowy dotknął kraje najuboższe i niewydobywające ropy, gdyż ich zdolność przystosowania się i dostęp do rynków kredytowych były niewielkie.

Ważną rolę w opanowaniu skutków szoku naftowego odegrały eurobanki. Rynek eurowalutowy powstał po II wojnie światowej, jednak większego znaczenia nabrał z końcem lat sześćdziesiątych. Światowe jego centrum mieściło się w Londynie, a do ważnych ośrodków zaliczały się Wyspy Bahama, Wyspy Kajmany, Bahrajn, Panama, Kanada, Japonia, Hongkong i Singapur. Tworzyła go sieć banków, które oprócz prowadzenia normalnych transakcji przyjmowały wkłady i udzielały kredytów w walutach innych niż waluta narodowa. Rynek ten nie podlegał żadnej kontroli. Operował wielkimi kwotami należącymi do krajów-eksporterów ropy naftowej i stał się ważnym ogniwem dalszego obiegu petrodolarów. Miliardy ich, poprzez konta eksporterów, wracały na rynki walutowe. Dzięki eurobankom zdołano rozwiązać problem deficytów płatniczych, złagodzić tendencje protekcjo-nistyczne zaznaczające się w latach siedemdziesiątych i sfinansować handel światowy na linii Północ—Południe oraz Wschód—Zachód. Pomimo przezwyciężenia najcięższych następstw pierwszego szoku naftowego w latach 1974-1975 gospodarka światowa wykazywała objawy kryzysu. Nastąpił niski bądź nawet ujemny przyrost GNP. Nasiliła się inflacja, której towarzyszył wzrost bezrobocia (osiągnęło w maju 1975 r. 15 min w krajach OECD). Obniżyła się stopa wzrostu handlu światowego (z 9% w latach 1962-1972 do 5,5% w 1974 r. i -5% w 1975 r.). Zjawiska te, które do tej pory nie występowały jednocześnie, określono mianem stagflacji (stagnacja + inflacja) bądź nawet slumpflacji (recesja + inflacja). Po wygaśnięciu tendencji recesyjnych nastąpił krótki okres słabego ożywienia (1976-1978). Jednakże od 1978 r. stopa wzrostu zaczęła ponownie spadać przy utrzymującej się dużej inflacji (1979-1982) Japonia: 2,8%, ale Włochy już: 21%, Wielka Brytania: 19%, Francja: 12%) i wysokim bezrobociu. Wskutek szybkiego tempa inflacji i stabilizacji cen ropy po pierwszym szoku, malała stopniowo realna wartość nadwyżek zgromadzonych przez kraje OPEC. Spadała również realna cena ropy. W tej sytuacji kraje OPEC zdecydowały się na kolejną serię podwyżek w latach 1979-1980, określaną jako drugi szok naftowy. Podwyżkom tym sprzyjała niepewna sytuacja polityczna na Środkowym Wschodzie — rewolucja islamska w Iranie i wybuch wojny iracko-irańskiej. Oba te kryzysy naftowe przyniosły głębokie przemiany w gospodarce światowej. Podwyżki uderzyły w przemysł stoczniowy, powodując kryzys flot wielkich tankowców. Malała produkcja rafinerii w krajach zachodnich, gdyż państwa OPEC dążyły do zbudowania własnego przemysłu petrochemicznego. Ucierpiał przemysł samochodowy: z 780 tysięcy robotników tej branży zatrudnionych w USA przed kryzysem — do 1980 r. zwolniono około jednej trzeciej. W 1980 r. Stany Zjednoczone po raz pierwszy utraciły prymat produkcji samochodów na rzecz Japonii, wytwarzającej modele zużywające mniej paliwa. Oszczędzanie stało się naczelnym hasłem gospodarki. Rozpoczęto poszukiwania alternatywnych źródeł energii (energia słoneczna, wiatru, destylacja paliwa z trzciny cukrowej). Wzrosło zainteresowanie surowcami wtórnymi. Górnictwo, hutnictwo i przemysł stoczniowy znalazły się w głębokim kryzysie, a centra produkcyjne tych gałęzi przemysłu zaczęły przemieszczać się do obszarów uznawanych dotychczas za peryferyjne.

XV. Początki i postępy integracji gospodarczej w Europie i na świecie.

1. Plan Schumanna

Przedstawiony został 9 maja 1950 przez francuskiego ministra spraw zagranicznych R. Schumana, w porozumieniu z J. Monnet. Zakładał on zawiązanie bliskiej współpracy Francji i RFN w dziedzinie produkcji węgla i stali, co miało uniemożliwić niekontrolowane wykorzystanie tych dwóch surowców w celach militarnych, a zarazem przyczynić się do szybszej odbudowy ze zniszczeń wojennych.
Celem planu było również dążenie do podniesienia poziomu życia w obu krajach, łatwiejszy eksport surowców, a w dalszej perspektywie - ściślejsza współpraca gospodarcza. Kontrolę nad tymi dwoma sektorami gospodarki miała sprawować wspólna komisja. Propozycja Schumana stała się wkrótce podstawą utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS) i była początkiem integracji kontynentu europejskiego w okresie powojennym.

2. Europejska Wspólnota Węgla i Stali

Była to organizacja europejska posiadająca osobowość prawną z siedzibą w Luksemburgu, powołana na okres 50 lat, na mocy układu międzyrządowego podpisanego w Paryżu (traktat paryski) 18 kwietnia 1951 przez przedstawicieli sześciu państw europejskich (Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, RFN, Włoch), który wszedł następnie w życie 23 VII 1952. Traktat o EWWiS wygasł z dniem 23 lipca 2002. Inicjatywa powstania była związana z planem Schumana.
Celem powstania EWWiS było utworzenie wspólnego rynku węgla i stali między Francją i RFN - bardzo istotnych gałęzi przemysłu w okresie powojennym. Francja zyskiwała w ten sposób możliwość kontroli nad ważną częścią przemysłu RFN, ta z kolei poprzez włączenie do organizacji ingerującej powojenną Europę stała się partnerem w procesie jednoczenie się kontynentu. Wkrótce przyłączyły się do tego pomysłu inne kraje Europy Zachodniej i od początku działalności organizacja składała się z 6 członków: Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, RFN i Włoch. Najważniejsze zadania Wspólnoty to: pomoc w rozwoju gospodarczym państw członkowskich i poprawa stopy życiowej ich mieszkańców; zapewnienie regularnych dostaw węgla i stali i stworzenie równych szans dostępu do nich; polepszenie warunków pracy i życia robotników; rozwój wymiany międzynarodowej przy jednoczesnej likwidacji ceł, opłat, subwencji i ograniczeń ilościowych, które mogłyby naruszać wolność konkurencji.
Organy: Wysoka Władza - jako organ najwyższy składająca się z 9 członków mianowanych na 6 lat (funkcjonariusze tego organu posiadali status funkcjonariuszy międzynarodowych) została następnie zastąpiona na mocy konwencji z 8 kwietnia 1965 od 1 lipca 1967 Komisją Europejską jako jednym wspólnym organem zarządzającym trzema Wspólnotami Europejskimi. Rada Ministrów składająca się z przedstawicieli państw członkowskich na szczeblu ministerstw połączona następnie w 1967 z Radami EWG i Euratomu. Trybunał Sprawiedliwości i Parlament Europejski - wspólne organy EWG, EWWiS i Euratomu. Komitet Doradczy jako organ pomocniczy Komisji.

3. Europejska Wspólnota Gospodarcza

W skrócie EWG, międzynarodowa organizacja gospodarcza powstała w wyniku procesów integracyjnych rozpoczętych po II wojnie światowej przez europejskie państwa demokratyczne o gospodarce rynkowej. Proces ten odbywał się w kilku etapach i polegał na tworzeniu wspólnych instytucji ekonomicznych, politycznych i prawnych.
EWG rozpoczęło swą działalność z dniem 1 stycznia 1958, na podstawie Traktatów Rzymskich podpisanych 25 marca 1957. Podstawy prawne zostały modyfikowane m.in. w Traktacie fuzyjnym organów trzech wspólnot (1967), Jednolitym Akcie Europejskim (1987) oraz w Traktacie o Unii Europejskiej (Maastricht 1992). Od 1993 EWG zmieniła nazwę na Wspólnota Europejska.
Członkowie założyciele: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN (od 1990 zjednoczone Niemcy), Włochy. W 1973 do EWG przystąpiły: Dania, Irlandia, Wielka Brytania; w 1981 Grecja; w 1986 Hiszpania i Portugalia. W 1995 członkami Wspólnoty Europejskiej zostały: Austria, Finlandia, Szwecja.
Główne cele EWG to: równomierny rozwój gospodarczy państw członkowskich, spójność ekonomiczna, wzrost stopy życiowej oraz zacieśnianie stosunków między krajami EWG. Cele te realizowane są dzięki: znoszeniu w stosunkach handlowych między członkami ograniczeń celnych, ograniczeń ilościowych oraz innych opłat i barier o podobnych skutkach; ustanowieniu wspólnej zewnętrznej taryfy celnej; swobodnemu przepływowi ludzi, towarów, usług i kapitału; wspólnej polityce w zakresie handlu, rolnictwa, transportu, ochrony środowiska, energetycznej i kulturalnej; wspieraniu badań; ujednoliceniu wolnego rynku i ustawodawstwa państw członkowskich; stowarzyszeniu i szerokiej współpracy z krajami trzecimi (EWG w stosunkach gospodarczych występowała jako jednolity podmiot).
Zrealizowany został jeden z najważniejszych celów pierwotnych EWG, czyli doprowadzenie do wspólnego rynku oraz unii gospodarek i walut. Organy EWG, będącej obecnie częścią składową I filaru UE, to zarazem organy obecnej Unii. Pierwotne instytucje EWG, takie jak Rada Ministrów czy Komisja, są obecnie wspólnymi instytucjami Unii Europejskiej (Parlament Europejski, Rada UE, Komisja Europejska, Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, Trybunał Obrachunkowy i Komitet Ekonomiczno-Społeczny).

4. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu

W skrócie EFTA, unia celna państw europejskich, utworzona w 1960 z inspiracji brytyjskiej tzw. Konwencją Sztokholmską,. Do grona państw założycieli należały: Austria, Dania, Finlandia, Lichtenstein, Islandia, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Szwajcaria, Wielka Brytania. W swych pierwotnych założeniach miała stanowić alternatywę dla uwikłanej w spory polityczne EWG.
Celem krajów tworzących EFTA było utworzenie strefy wolnego handlu (zniesienie ceł wewnętrznych) w obrocie towarami przemysłowymi, doprowadzenie do wzrostu produkcji, możliwie pełnego zatrudnienia oraz rozwój handlu światowego opartego na zasadach uczciwej konkurencji. Pomysłodawcą projektu była Wielka Brytania, która pozostała początkowo poza EWG i obawiała się utraty swej mocnej pozycji w gospodarce europejskiej. W 1970 do EFTA przystąpiła Islandia, w 1986 Finlandia, a w 1991 Liechtenstein. W 1977 EFTA podpisała porozumienie z EWG zezwalające na swobodną wymianę towarów przemysłowych.
W miarę wstępowania do Wspólnot, poszczególni członkowie stowarzyszenia opuszczali jego szeregi (1972 Wielka Brytania i Dania, 1986 Portugalia, 1995 Austria, Finlandia i Szwecja), wskutek czego traciło ono coraz bardziej na realnym znaczeniu w gospodarce europejskiej. EFTA nigdy nie stało się konkurencją dla EWG i nie nabrało dużego znaczenia gospodarczego. Za przyczynę tego faktu uznaje się dysproporcje w ekonomicznym rozwoju jego członków, rozbicie geograficzne oraz atrakcyjność gospodarczą EWG. Obecnie członkami EFTA są: Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria. Najwyższym organem EFTA jest Rada, pracami wykonawczymi kieruje 10 komitetów. Stowarzyszenie posiada także komitet doradczy i parlamentarny. Kraje EFTA, mimo utworzenia odrębnej organizacji, ciągle współpracowały blisko z krajami Wspólnot, czego efektem było powstanie Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG).

XVI. Bilans osiągnięć gospodarczych w świecie oraz układ sił gospodarczych (problem globalizacji).

1. Nowy układ sił politycznych

Rozpad Związku Radzieckiego w końcu 1991r. zakończył okres dwubiegunowego układu sił politycznych w świecie, który był wynikiem rozstrzygnięć drugiej wojny światowej oraz dynamicznego rozwoju dwóch mocarstw- Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Rosja uległa osłabieniu na skutek oderwania się od niej Ukrainy, Białorusi, republik nadbałtyckich oraz narodów Azji Środkowej.

Polityczny układ świata jest zdeterminowany przede wszystkim stanem ekonomicznym krajów i obejmuje dzisiaj zasadzie 4 kategorie państw:

1. Stany Zjednoczone o statusie supermocarstwa ekonomicznego i militarnego wyraźnymi tendencjami do sprawowania roli hegemona w świecie

2. Europę Zachodnią, wysoko rozwiniętą gospodarczo, zjednoczoną w Unii Europejskiej, najbliższego sojusznika Stanów Zjednoczonych do grupy tej zalicza się także Kanadę

3. Państwa byłego Związku Radzieckiego i jego satelitów (Europa Środkowo- Wschodnia), nazywane państwami w okresie przejściowym (od socjalizmu do kapitalizmu) lub w okresie transformacji ustrojowo-systemowej; nie stanowią one jednak jedności politycznej, nie tworzą bloków polityczno-militarnych miedzę sobą, Rosją jest tutaj osamotniona

4. Państwa o ustroju komunistycznym: Chiny, Korea Północna, Wietnam, Kuba; tylko Chiny wykorzystują swą szansę rozwoju ekonomicznego od początku lat 80; w pozostałych ustrój podtrzymywany jest przez fundamentalistycznych przywódców.

2. Nowa mapa Europy po 1989r.

W wyniku rozpadu Związku Radzieckiego w 1991r. nowymi państwami w strefie europejskiej: są Estonia, Łotwa Litwa, Białoruś, Ukraina, Mołdawia oraz spadkobierczyni ZSRR- Rosja. Czechosłowacja podzieliła się w 1993r. na Słowację i Czechy. Po zjednoczeniu w 1990r. powstało jedno państwo niemieckie ( Republika Federalna Niemiec). Bardzo skomplikowana sytuacja była na terenie Jugosławii. Powstało tutaj 5 państw: Jugosławia (Serbia i Czarnogóra), Słowenia, Bośnia i Hercegowina oraz Macedonia. W wyniku wojny w 1998r. Albańczycy serbskiego Kosowa oderwali je przy poparciu NATO od Jugosławii. Nie uznała autonomii Kosowa, dlatego NATO podjęło decyzję o podjęciu operacji przeciw Jugosławii. Ostatecznie Kosowo jednostronnie ogłosiło swoją niepodległość 17 lutego 2008 jako republika.

3. Dominacja Stanów Zjednoczonych

Potęga militarna

Ostatnia dekada XX wieku Umocniła potęgę ekonomiczną i militarną Stanów Zjednoczonych. Upadek Związku Radzieckiego spowodował osłabienie sił zbrojnych Rosji, a permanentny kryzys gospodarczy niemożność podnoszenie skali wydatków wojskowych. Chiny odstąpiły od wojennej retoryki i ustabilizowały swoje wydatki militarne na relatywnie niskim poziomie. Stany Zjednoczone mogły sobie pozwolić na małe obciążenie dochodu narodowego wydatkami na obronę. Obecnie Stany Zjednoczone dysponują takimi siłami zbrojnymi, z którymi nie może się równać żadne państwo świata, a nawet ich koalicja. Cechą ich jest wysokie nasycenie najnowszą techniką i informatyką, wykorzystanie na wielką skalę broni rakietowej, lotnictwa, marynarki wojennej. Potęga militarna Stano oparta na przewadze ekonomicznej, pozwala dominować im na świecie. Po raz pierwszy w dziejach zaistniała sytuacja, w której dominacja jednego mocarstwa jest tak globalna. Taką potęgą nie był ani starożytny Rzym, ani nawet Wielka Brytania w najlepszym okresie swej kolonialnej dominacji. W analogii do starożytnego Pax Romana używa się nazwy Pax Americana do określenia współczesnego amerykańskiego hegemonizmu.

4. Globalizacja gospodarki światowej

Termin globalizacja upowszechnił się w ostatnich latach i nie ma dzisiaj jednoznacznie definicji. Jeżeli globalizację odniesiemy tylko do gospodarki oznacza ona nowe zjawiska i procesy w gospodarce światowej, ale też skutki tych procesów. W ujęciu uproszczonym przez proces globalizacji rozumie się tworzenie systemu gospodarki światowej, w której następuje coraz ściślejsze powiązanie między jej składnikami, takimi jak: rynki, kapitały, finanse, migracje ludności. Następuje wzajemne uzależnienie gospodarek poszczególnych krajów i regionów oraz powstaje system ogólnoświatowej, czyli globalnej gospodarki.

Procesy globalizacji najbardziej uwidaczniają się w:

• Handlu światowym

• Międzynarodowym przepływie kapitału

• Przepływie technologii

• Procesach integracji gospodarek krajów i regionów

Aspekty historyczne

Procesy globalizacji gospodarki dokonywały się również w przeszłości

• W Starożytności można mówić o elementach gospodarki światowej w ramach Imperium Rzymskiego. Jego wyznacznikami były: jedno centrum decyzyjne (Rzym), wspólny język (łacina), wspólna religia państwowa, wspólna moneta, wolność handlu itd.

• W Średniowieczu na przełomie wieków XIII i XIV, kontakty handlowe Europy i Azji były ożywione; szlaki handlowe prowadziły z zachodniej Europy do Azji. Te więzi Wchodu i Zachodu, składające się na średniowieczną globalizację, zniszczyły fale epidemii;

• W czasach nowożytnych gospodarka światowa zaczęła się rozwijać wraz z ekspansją zewnętrzną Europejczyków, którymi najważniejszymi przejawami były kolonializm i rozwój handlu światowego. Mocarstwa Europejskie kontrolowały handel ze Wschodem i z Ameryką, stworzyło to podstawę do zacieśnienia więzi ośrodka wschodniego i zachodniego

Utrata władztwa europejskiego nad Ameryką nastąpiła w latach 1776-1830.

Pierwsza faza globalizacji przypadająca na lata 1870-1913 była okresem szybkiego rozwoju:

• Postępu technicznego, technicznego, a w jego konsekwencji masowej produkcji przemysłowej

• Handlu stymulowanego malejącymi kosztami transportu (koleje i statki parowe), obniżeniem ceł i upowszechnienia systemu waluty złotej

• Międzynarodowego rynku kapitałowego

• Masowych migracji międzynarodowych z Europy do Nowego Świata

Druga faza globalizacji datowana na lata 1950-1973 była „złotym okresem” gospodarki światowej. Cechowało ją:

• Wysokie tempo wzrostu gospodarczego, średnioroczny wzrost PKB w skali światowej

• Wysokie tempo wymiany handlowej, wynikające z jej liberalizacji oraz realizacji regionalnej integracji gospodarczej w Europie

• Gwałtowny wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych

Nowa trzecia faza globalizacji rozpoczęła się połowie lat osiemdziesiątych XX w.; jest ona dzisiaj zjawiskiem wszechogarniającym gospodarkę światową. Badacze podkreślają, że najwyższe tempo globalizacji mają obszary położone w trójkącie: Ameryka Północna - Unia Europejska- Japonia.

5. Handel światowy

Od połowy lat 80. w związku z poprawą koniunktury gospodarczej, notuje się wielkie ożywienie handlu światowego. Czynnikami sprzyjającymi temu były:

1. liberalizacja handlu (obniżenie stawek celnych)

2. postępy integracji gospodarczej

3. działalność międzynarodowych instytucji ekonomicznych wpływających na kształtowanie zasad międzynarodowej polityki handlowej

Handel światowy rządzi się dzisiaj według 4 zasad :

1. niedyskryminacji handlu

2. wzajemności korzyści i ustępstw

3. swobodnego dostępu do rynku

4. „uczciwej konkurencji”

Handel światowy w końcu XX w. rozwijał się bardzo dynamicznie i stał się głównym czynnikiem światowej globalizacji gospodarczej.

Obecnie około 70% transakcji handlowych zawieranych jest pomiędzy rozwiniętymi krajami Ameryki Północnej, Europy, Japonią i Australią. Największymi potęgami handlowymi świata są USA, Niemcy, Japonia, Włochy, Wielka Brytania i Francja.

6. Przepływ kapitału

Ważnym czynnikiem globalizacji pod koniec XX w. był dynamiczny przepływ kapitału przejawiający się w:

1. wywozie kapitału przez zakup zagranicznych papierów wartościowych (obligacje i akcje)

2. uruchamianiu bezpośrednich inwestycji zagranicznych

3. powstawaniu i rozroście korporacji międzynarodowych

4. rozwój kredytu długu międzynarodowego.

Przepływy kapitału odbywały się na wielką skalę po drugiej wojnie światowej i miały niezwykle dynamiczny przebieg, objęły i wpłynęły na wykształcenie nowych form działalności. Formą eksportu kapitału są bezpośrednie inwestycje zagraniczne, które polegają na uruchamianiu produkcji poza krajem lub na przejmowaniu kierowania istniejącymi przedsiębiorstwami zagranicznymi (przez wykup bądź nabycie kontrolnego pakietu akcji). Większość światowego obrotu kapitałowego dokonuje się między krajami rozwiniętymi. Do największych eksporterów importerów kapitału należą Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy, Chiny, Belgia i Luksemburg, Holandia oraz Kanada i Francja.

7. Korporacje ponadnarodowe

Szczególnym przejawem przekształceń gospodarce światowej od połowy lat sześćdziesiątych XXw. stało się tworzenie i umacnianie tzw. korporacji międzynarodowych, czyli przedsiębiorstw, które mają siedzibę w określonym kraju, oraz mają, co najmniej jedną filię za granicą.

Korporacje są wielkimi przedsiębiorstwami, dysponują olbrzymimi kapitałami, bankami, bazą naukowo- technologiczną, która pozwala im wprowadzić nowoczesne technologiczne i stawać się

tym samym konkurencyjnymi na rynku światowym. Odgrywają one dzisiaj rolę wielkich mocarstw ekonomicznych, mają decydujące znaczenie w handlu kapitałowym. Z siłą ekonomiczną korporacji wiązało się ich oddziaływanie polityczne w świecie; miały one wpływ na przebieg walki wyborczej przez finansowanie kampanii wyborczych, dokonywały zmian na stanowiskach rządowych w krajach rozwijających się, dysponowały wielkimi możliwościami handlu bronią. Przykładem są m.in.: Microsoft, General Electric, IBM, Exxon, Royal Duch/Shell, Intel itd.

8. Główne strefy gospodarki światowej

Klasyfikacja

Po rozpadzie ZSRR i zmianach politycznych w Europie Środkowo- Wschodniej straciła aktualność klasyfikacja krajów według podziału politycznego na kapitalistyczne, socjalistyczne i Trzeci Świat. Obecnie przyjmuje się klasyfikacje według kryterium rozwoju gospodarczego:

1. kraje rozwinięte: USA, Japonia, Niemcy, Francja, Włochy, Wielka Brytania i Kanada oraz Hongkong, Tajwan i Singapur

2. kraje rozwijające się czyli całą resztę

Inną propozycją klasyfikacji jest wyodrębnienie w gospodarce światowej 3 grup krajów:

1. gospodarki rozwiniętej

2. rozwijających się

3. transformacji systemowej (Europa Środkowo- Wschodnia , Rosja i państwa poradzieckie)

9. Tendencje rozwoju światowego ubóstwa i dysproporcje między krajami

Postępy ubóstwa najlepiej są widoczne w porównaniach dochodu narodowego na mieszkańca w państwach rozwiniętych i zacofanych.

W gronie najbiedniejszych krajów świata znalazły się prawie wyłącznie kraje afrykańskie. W dzisiejszej rzeczywistości ekonomicznej Afryka Subsaharyjska znajduje się sytuacji najtrudniejszej. Dodatkowo kontynent ten trapiony jest wojnami wewnętrznymi, anarchią i korupcją , postępami chorób (AIDS). AIDS roku 2000 zostały podjęte plany działania zmierzające do walki z ubóstwem, najpierw na szczycie najbogatszych ośmiu państwa świata w Japonii ustalono międzynarodowe cele rozwoju, a następnie ONZ przyjęło projekt, który zakładał długofalową redukcję światowego ubóstwa.

10. Rozwój gospodarczy w czasie i przestrzeni

Do szczególnie korzystnych w skali globalnej należało ćwierćwiecze 1950- 1973 oraz trzydziestolecie 1973-2005. Nastąpił awans cywilizacyjny krajów białego osadnictwa, Japonii oraz Azji (poza Japonią) po 1950 roku, dramatyczne załamanie gospodarki Rosji w ostatniej dekadzie XX wieku, a kontynent afrykański nie rokuje większych sukcesów rozwoju gospodarczym. W wieku XIX przodowała w gospodarce światowej Wielka Brytania (pod względem industrialnym), która po 1830 roku, wyprzedzała Chin. Od pierwszej wojny światowej przodownictwo objęły Stany Zjednoczone.

W roku 1870 najbogatsze były terytoria białego osadnictwa ( np. USA, Kanada), dalej Europa Zachodnia, a następnie reszta Europy. Zróżnicowanie pozostałych kontynentów nie było tak dramatyczne: Afryka dorównywała Azji ( bez Chin i Japonii). Po 130 latach największych przemian w dziejach mamy na początku XXI wieku następujący obraz, w porównaniu z 1870 rokiem:

a) Europa Zachodnia tylko nieznacznie poprawiła swój dobrobyt ( z 65 do 74 % poziomu lidera)

b) straciła Europa Wschodnia

c) Azja (bez Chin i Japonii) straciła ponad dwukrotnie, zyskała natomiast Japonia i Chiny

d) nastąpiła degradacja społeczno-ekonomiczna Afryki

Ekonomiści prognozują do 2025 roku dynamiczny rozwój Chin ( według ich opinii w 1950 roku zyskają status największego światowego mocarstwa), dynamicznie rozwiną się także Indie, Rosja i RPA. Najbogatszym państwem pozostaną Stany Zjednoczone.

11. Problemy i zagrożenia współczesnego świata:

1. nierównomierny rozwój krajów rozwiniętych i zacofanych, który stwarza pogłębiającą się dysproporcję miedzy „ bogatą północą” a „biednym południem”.

2. skala i tempo zbrojeń oraz nagromadzone zasoby broni masowego rażeni i broni konwencjonalnej. Do najbardziej niebezpiecznych sytuacji należy dzisiaj możliwość produkcji broni jądrowej przez państwa taki jak: Iran, Korea Północna, Pakistan.

3. Skala i tempo rewolucji naukowo-technicznej, której ujemne strony nie zostały jeszcze rozpoznane lub ujawnią się w następnych pokoleniach np. powiększenie „dziury ozonowej”, napromieniowanie katastrofy genetyczne itd.

4. występowanie nowych, nieznanych dotychczas chorób charakterze epidemicznym

5. degradacja środowiska naturalnego

6. ogromne postępy urbanizacji i koncentracja ludności w wielkich miastach

7. niebezpieczeństwa zmazane z dalszą rozbudową energetyki jądrowej

63

---