Friedrich Wilhelm Joseph SCHELLING (1775-1854)
1. Charakterystyka
• o ile Fichte był myślicielem jednej idei, o tyle Schelling jest wielostronny, zdumiewająco twórczy w odniesieniu do każdej nowej myśli
Stąd wyróżnić można w jego myśli aż pięć faz rozwoju:
a) filozofia przyrody (do 1799)
b) idealizm transcendentalny (1800)
c) filozofia tożsamości (1801-1804)
d) filozofia wolności (1809)
e) system filozoficzno-religijny późnego Schellinga (od 1815)
2. Filozofia przyrody
• u Kanta przyroda podpada pod prawa rozumu; zgodnie zaś z pierwszą teorią wiedzy Fichtego jest ona produktem Ja
• Schelling jest przekonany, że jest ona żywym tworem (co zresztą łączy go z romantykami)
- Schelling problematyzuje przyrodę jako układ istnienia, do którego przynależymy przez to, że istniejemy
- filozofia przyrody powstaje w toku dyskusji z Fichteańskim ujęciem transcendentalizmu
• różnice ujawniają się w rozumieniu filozofii (transcendentalizmu)
a) rozumienia Ja - Fichte kładł nacisk na pewność myślenia Ja; Schelling - na pewność istnienia Ja
- „Jestem! Moje Ja zawiera byt, który wyprzedza wszelkie myślenie i przedstawienie”
b) ogląd intelektualny - dla Schellinga ma znacznie szersze znaczenie: jest to bezpośrednie „doświadczenie, które zdąża ku życiu i istnieniu”
- u Fichtego dzięki oglądowi intelektualnemu filozofia gwarantuje sobie punkt wyjścia
c) filozofia transcendentalna - w ujęciu Fichtego - jest „filozofią o filozofowaniu”, a nie „filozofią samą w sobie”
- wprawdzie „filozofia o filozofowaniu” jest subiektywnie pierwsza (w odniesieniu do podmiotu), to jednak nie jest częścią „systemu filozofii”
- zadaniem „systemu filozofii” jest filozoficzne pojmowanie rzeczywistości w jej materialnych przejawach
Trzy momenty charakteryzują zwrot od Kanta i Fichtego do romantyzmu: (von Aster)
a) moralistyczne traktowanie świata ustępuje estetycznemu
b) odmienny stosunek do przyrody, która nie jest już tylko środkiem bezwiednie ustanawianym przez Ja jako nie-Ja. Przyroda staje się czymś samodzielnie istniejącym: nieświadomym duchem, nieświadomie tworzącą inteligencją. Idealizm staje się „obiektywnym”
c) wszelkie myślenie (mowa, wiara) jest nieświadomym filozofowaniem
• Filozofię przyrody Schellinga można scharakteryzować następująco: przyroda jest zorganizowana, co wymaga siły będącej podstawą organizacji - organizacja wymaga zasady, którą nie może być ślepa realna siła
- musi to być zasada duchowa, duch ponad naszym duchem
- ponieważ jednak poza Ja nie występuje świadomość (jest ona atrybutem Ja) musi on być nieświadomy
• tutaj nawiązuje Schelling do Fichtego:
- teoria wiedzy wywodzi przyrodę czysto idealistycznie z twórczej wyobraźni - siły, która tworzy w sposób nierefleksyjny, a więc nieświadomy
- Schelling przenosi to do sfery bytu realnego (można mówić o idealnym realizmie lub realnym idealizmie tej filozofii; Real-Idealismus, Hartmann, 114)
• tkwi tu jeszcze jeden motyw filozofii Fichtego: czyste Ja jest niesubstancjalną aktywnością; nieświadomy duch Schellinga musi być czystą siłą pozbawioną jakiegokolwiek substratu
- tak jak Fichte później starał się sprowadzić wolność do chcenia przed wszelkim chceniem, tak Schelling sprowadził proces przyrody do chcenia poza podmiotem (zarazem jest to punkt, do którego nawiąże później Schopenhauer)
• filozofia przyrody Schellinga jest typem filozofii jedności, właśnie jedność jest jej metafizyczną podstawą (zasadą): jedność natury i ducha
- dlatego odrzuca mechanistyczne rozumienie przyrody, ale również witalistyczne (witalizm - istnieje zasadnicza różnica między materią ożywioną a nieożywioną, a zjawiska życiowe nie są sprowadzalne do procesów fizykochemicznych)
- musiał tak uczynić, ponieważ cała przyroda jest dla niego zorganizowana
• u Fichtego mamy do czynienia z dialektyką jako naturalnym rozwojem rozumu, zaś dla Schellinga dialektyka jest realnym rozwojem przyrody (podstawą jest zasada różnicowania)
- oznacza to jednocześnie, że przyroda jest żywą siłą, żywym organizmem - jest on jednak możliwy dzięki tworzącej, organizującej wszystko zasadzie, którą nazywamy duszą
- skoro więc świat cielesny (körperhafte Welt) jako całość jest żywym organizmem, to musi w nim rządzić dusza świata (Weltseele)
• w filozofii przyrody Schellinga mamy połączenie wielu elementów (eklektyzm):
a) jedność natura naturans jako jedyną zasadę rzeczy zapożycza od Spinozy
b) idealność i duchowość tej zasady pochodzi od idealizmu Kanta i Fichtego
c) ciągłość form przyrody i wewnętrzna teleologia jej linii rozwoju pochodzi od Leibniza
d) od Platona pochodzi myśl o rozczłonkowaniu tego kontinuum - dokonującym się nie tyle zgodnie z empirycznym sposobem ujawniania się, lecz według wewnętrznych, wiecznych zasad (Hartmann, 119)
- idee Platona są duchowymi zasadami form, a jednocześnie realnymi prawzorami rzeczy; są one tym, co trwałe w przepływie zjawisk, a jednocześnie nie są ani rzeczami ani tworami substancjalnymi
- dla Schellinga platońskie idee są „ideami Absolutu”, formami albo stopniami samo-oglądu (Selbstanschauung) nieświadomego ducha
• idee są dla Schellinga myślami Boga (Absolutu) i wszystkie są zawarte w idei Boga: ich prawdziwy byt jest bytem w Bogu (Ineinendersein in Gott) - w świecie się tylko przejawiają, jest to jednak konieczne, gdyż tylko w ten sposób duch Boży dochodzi w człowieku do samooglądu
3. Idealizm transcendentalny
• System des transzendentalen Idealismus (1800)
• idealizm transcendentalny Schellinga ma być nie tyle uzupełnieniem jego filozofii przyrody, ile ma wypracować „posuwającą się naprzód historię samoświadomości” (Copleston, VII, 117)
- Hartmann jest innego zdania: twierdzi mianowicie, że jest to opracowanie drugiego członu relacji (świadomości); nie rozwiązuje go filozofia przyrody, gdyż ta pokazuje jedynie, w jaki sposób w przyrodzie może powstać świadomość - ukazuje więc jedynie zakorzenienie świadomości w nieświadomym bycie
- stąd idealizm transcendentalny ukazać ma strukturę świadomości, zagadkę jej fenomenu, jej warunki
• Fichte ujmuje swą teorię świadomości dwuczłonowo: w sferze teoretycznej (poznanie) i praktycznej (działanie), natomiast Schelling wskazuje na trzeci człon: świadomość estetyczną (sztuka - wpływ romantyzmu, ale nie tylko) - Hartmann, 122
- wynika to z faktu, że nieświadomemu, tworzącemu duchowi w naturze, w świadomości nie odpowiada ani wiedza ani chcenie, lecz jedynie twórcze stwarzanie (twórcza siła przyrody i twórcza siła podmiotu są w gruncie rzeczy tym samym tworzącym duchem)
- kosmos jest nie tylko żywym organizmem, lecz także jednolitym dziełem sztuki, źródłową (pierwotną), nieświadomą poezją ducha
• podstawowym pojęciem tej filozofii jest, utworzone przez Fichtego, pojęcie oglądu intelektualnego
- Fichte uczynił go jednak punktem wyjścia dedukcji, która jest odniesiona do samooglądu Ja (Kant kwestionował jego istnienie)
- Schelling rozciąga go na całe poznanie transcendentalne: oznacza on „wewnętrzny zmysł”, przez który dochodzi do skutku wszelka refleksja świadomości nad własną aktywnością
• ogląd intelektualny w sposób świadomy i wolny reprodukuje to, co nieświadoma inteligencja tworzy w sposób źródłowy i konieczny zarazem
- jest to jednocześnie zmysł duchowy, który nie jest dany każdej świadomości; nie każdy jest zdolny do oglądu intelektualnego, nie każdy może filozofować - filozofia jest platońską anamnesis
• ogląd intelektualny ma to do siebie, że jest organem wszelkiego myślenia transcendentalnego; jest on aktem, w którym dokonuje się jednoczesne ustanowienie przedmiotu i wiedzy o nim
- wiedza nie jest tu tylko poznaniem przedmiotu, ona go wytwarza, ustanawia (Panasiuk, 28) - to jest cecha charakterystyczna transcendentalizmu
- pierwotny akt samowiedzy ujawnia, że przedmiot poznania jest immanentny świadomości - jedność przedmiotu i wiedzy (inaczej niż w dogmatyzmie)
• świadomość teoretyczna ujawnia się sama sobie jako przywiązana do świata przedmiotów; ich faktyczność (Gegebenheit) należy do istoty poznania, jest jednocześnie jego warunkiem i ograniczeniem
- rozumienie świata jako produktu Ja u Fichtego było rezultatem nierefleksyjnej (przedrefleksyjnej) aktywności Ja, u Schellinga efektem „nieświadomej produkcji”
- to, co naiwnemu rozumowi jawi się jako granica Ja wobec niezależnego od niego nie-Ja, w rzeczywistości jest tylko granicą świadomości wewnątrz Ja
- podmiot musi mieć przestrzeń dla aktów nieświadomych; musi być w nim dane nieświadome tło - jest to podstawowy warunek konsekwentnego idealizmu
4. Filozofia tożsamości
• jest zbudowana (założona) już wcześniej
- filozofia przyrody polega na myśli realistycznej (chociaż zasada przyrody jest zasadą duchową) - jednocześnie jednak nie jest to zasada świadomości
- transcendentalizm jest idealistyczny
• powstanie produktów przyrody i jej największej potencji (świadomości) jest dla Schellinga procesem realnym, który wypływa z praw nieświadomej siły przyrody i powstaje niezależnie od świadomości i jej immanentnych warunków
• jednakże w ujęciu transcendentalnym zgadza się Schelling z Fichtem - tutaj przyroda powstaje całkowicie z warunków świadomości - wprawdzie te warunki świadomości są nieświadome (są rezultatem nieświadomej produkcji), ale ostatecznie są produktem Ja
- możliwość połączenia tych dwóch stanowisk (realizmu i idealizmu) pokazuje, że u Schellinga mamy do czynienia z koncepcją, u podstaw której leży inna zasada - jest nią „system absolutnej tożsamości” (System der absoluten Identität)
- nie chodzi tutaj o coś nowego, ale o połączenie tego, co wydawało się oddzielone (przyrody i idealizmu) - nie ma to być jednocześnie tożsamość podmiotu i przedmiotu, Ja i nie-Ja, świadomej i nieświadomej produkcji
• to połączenie jest absolutnym racjonalizmem - nie istnieje nic poza absolutnym rozumem (absolute Vernunft), bowiem nie istnieje nic poza podmiotem i przedmiotem; są one zjednoczone i zamknięte w absolutnym rozumie
- stanowisko filozofii jest stanowiskiem tego rozumu: „jego poznanie jest poznaniem rzeczy, jakimi są one w sobie, tzn. jakimi są one w rozumie” (Hartmann, 133)
• filozofia odnosi się więc do istoty rzeczy, która leży w Absolucie, zaś Absolut jest Rozumem - nie ma nic poza rozumem i wszystko jest w nim
- najwyższą zasadą rozumu jest zasada tożsamości, która odnosi się także do bytu, ponieważ zawiera ona także w sobie wszelki byt
• ze stanowiska rozumu nie istnieje żadna skończoność - jest ona różnicowaniem tego, co tożsame i całkowite - różnorodność istnieje w świecie, w czasowym procesie rozwoju
- swoje stanowisko tłumaczy Schelling jak Plotyn: Rozum jest Absolutem (tym, co absolutne), zaś poznanie jest rozumem, a ponieważ nie ma poza nim nic, co nie mogło by być przedmiotem poznania, tylko wszelki podmiot i przedmiot jest w nim zawarty, przeto może ono być tylko samopoznaniem
- poznanie jest samopoznaniem
• u Plotyna powstaje problem rozdziału (Spaltung) tego, co myślące i myślane, co jest źródłem wszelkiego dalszego postępowania; u Plotyna emanacja - nieustanny proces wypływania wielorakich bytów z jednego bytu absolutnego, stanowiącego ich zasadę
- Schelling tłumaczy to inaczej: podmiot i przedmiot muszą ukazać się jako przeciwstawne, w sobie są one identyczne (a zatem ich zróżnicowanie nie może być jakościowe) - jest ono tylko możliwe jako zróżnicowanie ilościowe, jest nieskończonym stopniowalnym szeregiem, i w tym szeregu istnieje świat skończonych rzeczy
• zróżnicowanie jest przejściem od jedności do wielości, od bytu samoistnego do zjawiska, od Absolutu do świata - tym, że to przejście nie odbywa się na tej zasadzie, że zjawisko jest czystym pozorem, niebytem, lecz tylko koniecznym następstwem samopoznania Absolutu, myśl o tożsamości Schellinga różni się od myśli Parmenidesa
• jednocześnie myśl Schellinga ukazuje problem transcendentalizmu, w którym mamy do czynienia z dwoma światami istniejącymi dla świadomości potocznej: światem ducha i światem rzeczy (kartezjański dualizm)
- tym, przez co Schelling różni się od Spinozy jest fakt, iż: „Absolutna tożsamość nie jest przyczyną wszechświata, lecz samym wszechświatem; bowiem wszystko, co jest, samo jest absolutną tożsamością.” („Die absolute Identität ist nicht Ursache des Universums, sondern das Universum selbst; denn alles, was ist, ist die absolute Identität selbst”. Hartmann, 137)
• zarazem Schelling nie akcentuje procesu emanacji (jak Plotyn); interesuje go raczej całkowita jakościowa równowaga podmiotowości i przedmiotowości
- wynika to z faktu, że filozofia tożsamości pomyślana jest właśnie jako ogólna podstawa rozwiniętej już filozofii przyrody i filozofii ducha
• brak przejścia od Absolutu do świata należy właśnie tym tłumaczyć, że Absolut nie jest podstawą wszechświata, lecz samym wszechświatem
- ale nie odwrotnie: wszechświat nie wyczerpuje Absolutu - proces świata nie jest po prostu Absolutem, lecz tylko jego „aktualnością”, stopniem jego samopoznania
• Absolut jest rozumem; rozum musi się różnicować na to co subiektywne i obiektywne, aby być samoświadomością (co leży w istocie Absolutu) - dopiero w samoświadomości aktualizuje się Absolut
- samoświadomość jest więc aktualizacją Absolutu
• kiedy uświadomimy sobie, że Absolut jest Bogiem, wówczas uświadamiamy sobie jednocześnie, że samoświadomość Boga może leżeć tylko w przeciwieństwie do subiektywnej i obiektywnej potencji
- inaczej mówiąc: samoświadomość Boga nie jest niczym innym jak świadomością przedmiotów człowieka: Bóg sam w sobie - bez człowieka - byłby nieświadomy; On ma swą świadomość w nas, w naszej świadomości świata
- proces poznania jest w tym sensie procesem stawania się świadomym wszechświata
5. Filozofia wolności
• filozofii wolności nie można rozumieć bez odniesienia do Kanta
• z biegiem czasu myślenie Schellinga (jak Fichtego) staje się coraz bardziej religijne
• prawdziwe pojęcie wolności wiąże się z idealizmem: tkwi w poglądzie, że zasadą wszelkiego bytu nie może być nieożywiona substancja, lecz właśnie twórcza, żywotna siła, coś duchowego, działającego celowo, inteligentnego, a więc wola
- „Koniec końców nie istnieje inny byt jak wola (Wollen). Wola jest pra-bytem (Ursein)...” (za: Hartmann, 142)
• występuje tu jednak aporia wolności: wolność jest możliwa tylko w Bogu, zaś zło, które jest założeniem wolności, możliwe jest tylko poza Nim
- zdaniem Schellinga należy wskazać na te momenty w Bogu, które nie są boskie (ale jak?): tu jest miejsce na mistycyzm Jakoba Böhme (1575-1624)
• bez wchodzenia w szczegóły: wszystko ma rację bytu w sobie; ale:
a) Absolut nie musi być wcale czymś prostym (może być czymś złożonym)
b) pochodzenie rzeczy od Boga polega właśnie na tym, że są one tym, co nie boskie w Bogu
- w tym irracjonalnym momencie tkwi zło: człowiek jest bowiem wolny w podobnym sensie, w jaki wolną istotą jest Bóg - wolność jest bowiem (metafizycznie ujęta) obojętnością możliwości (Indifferenz der Möglichkeiten)
• wolność zakłada więc zło, ponieważ jest dyspozycją do dobra i zła - zło znowu zakłada „naturę w Bogu”, obok Jego bycia idealną istotą i istnieniem
- człowiek znajduje się tu (jak u Kanta) pośrodku między przyrodą (naturą) i duchem: łącząc je, tkwiąc w nich jest jedyną wolną istotą, która obejmuje otwarte możliwości obu światów
- „Tylko człowiek jest w Bogu i właśnie przez to bycie-w-Bogu jest zdolny do wolności” (za: Hartmann, 153)
6. System filozoficzno-religijny późnego Schellinga (od 1815)
• z czasem ulega stonowaniu racjonalizm Schellinga: filozofia racjonalna, która stanowiła jądro systemu tożsamości jest dla niego „filozofią negatywną” - „filozofią pozytywną” jest filozofia Objawienia
- filozofia przedstawia się więc jako system podwójny: wzajemnie uzupełniające się dwa rodzaje filozofii
- Objawienie nie oznacza jednak ograniczenia się do chrześcijaństwa: jest ono wprawdzie formą najwyższą, jednakże Objawienie występuje w każdym rodzaju religii - historia religii (rozwoju religii) nie jest niczym innym jak postępującym Objawieniem Boga
• filozofia negatywna i pozytywna (rozum i Objawienie) mają tę samą treść
- pierwsza pokazuje jednak tylko konieczne formy bytu, ogólną istotę (Essenz), druga jej rzeczywistość, „że”, egzystencję (Existenz)
- pierwsza dotyczy negatywnego conditio sine qua non, druga pozytywnego aktu stwórczego
- (w języku Leibniza): pierwsza możliwe do zrozumienia, racjonalne możliwości, druga - rezygnując z racjonalności - zasadę dostateczną (zasadę zgodności)
• tematem filozofii racjonalnej jest nauka o potencji, która porusza się w trójkroku dialektycznym - trzy pra-potencje zachowują się wzajemnie jako:
a) negatywne, pozytywne i pozytywno-negatywne (-A, +A, ±A)
b) możliwość bytu, konieczność bytu i powinność bytu (Seinkönnen, Seinmüssen, Seinsollen)
c) możliwość, konieczność i cel (Möglichkeit, Notwendigkeit und Zweck)
• w nawiązaniu do Platona: byt nieokreślony, określony i sam siebie określający
• w nawiązaniu do Arystotelesa: causa materialis, causa efficiens i causa finalis
• do Hegla: Insichsein, Außersichsein i Beisichsein
• czystym Objawieniem jest chrześcijaństwo, stąd filozofia Objawienia jest filozofią chrześcijaństwa; zgodnie z dialektyką rozróżnia tutaj Schelling: boską preegzystencję w Bogu, osobowość (ponadboska) oraz stanie się człowiekiem w świecie
- zło pojmuje odtąd Schelling jako szatana, będącego immanentną częścią świata - zbawienie świata jest jego drugim stworzeniem i dokonuje się w sposób opisany na kartach Pisma Świętego
31