Wielkie odkrycia geograficzne
Wielkie odkrycia geograficzne to popularne określenie odkryć geograficznych dokonanych na przełomie XV i XVI wieku, a w szczególności: opłynięcie Przylądka Dobrej Nadziei przez Diaza (1488), odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492), a następnie jej podbój, podróż da Gamy do Indii (1498) oraz pierwsza podróż dookoła świata Magellana (1519-1522). Wydarzenia te zapoczątkowały kolejne wyprawy odkrywcze i przyczyniły się do znaczącego poszerzenia horyzontu geograficznego Europejczyków.
Przez wiele weków, a właściwie tysiącleci, sól była jedyną przyprawą, a zarazem i konserwantem znanym w Europie. W czasach rzymskich zaczęły się pojawiać i inne: cynamon, goździki, gałka muszkatołowa i przede wszystkim pieprz. Wszystkie one pochodziły z dalekiej Azji - Indii lub Indochin. W średniowiecznej Europie oba te geograficzne rejony zlały się w jeden legendarny region zwany Indiami. Miała to być kraina przysłowiowym "mlekiem i miodem płynąca", bogata w "korzenie" (przyprawy) oraz szlachetne kruszce.
Import przypraw korzennych następował nieprzerwanie przez całe średniowiecze, aż do czasów upadku Bizancjum w 1453. Wtedy to wszystkie szlaki handlowe zostały opanowane przez Arabów, którzy uzyskali monopol na import tychże. W krótkim czasie ceny "korzeni" na rynkach europejskich wzrosły niepomiernie. Dla przykładu, za jeden kwintal goździków na Wyspach Moluckich płacono 2 dukaty. W mieście Malakka już 14 dukatów, w Kalikat, głównym punkcie przeładunkowym ówczesnych Indii, już 50 dukatów. Ostatecznie na giełdzie Londyńskiej 213 dukatów. Odkrycie alternatywnej drogi do Indii było więc ekonomiczną koniecznością dla rozwijającej się prężnie Europy. Rozwój systemu monetarnego Europy z bankami finansującymi przedsięwzięcia był już daleko rozwinięty. Bez niego nie byłoby żadnych odkryć. "Korzenie" i złoto znajdowały się w legendarnych Indiach. Jednak dotarcie było ryzykownym przedsięwzięciem.
Nawigacja w tym okresie była prymitywna, a żegluga odbywała się głównie w zasięgu widoku lądu. Na żeglarzy czyhało wiele niebezpieczeństw. W czasie, kiedy Kolumb przygotowywał swoją wyprawę, teoria kulistości Ziemi była już uczona na każdej europejskiej uczelni. Wśród społeczeństwa, a zwłaszcza marynarzy, ciągle żywe były jednak obawy, iż gdzieś na dalekim Atlantyku istnieje jakaś krawędź świata, spoza której nie ma już powrotu.
Początek XV wieku to przełom w rekonkwiście, dążeniu do wyparcia Maurów z kontynentu europejskiego. W tym czasie kolejne regiony Hiszpanii zostały przyłączone do chrześcijańskiego świata. Europejczykom udało się także wywalczyć na wybrzeżach afrykańskich przyczółki do dalszej ekspansji.
Za przełomową datę i początek ery wielkich odkryć należy uznać rok 1415, kiedy to Portugalczycy zdobyli Ceutę, port na mauretańskim wybrzeżu, który był doskonałą bazą wypadową do dalszej ekspansji w kierunku Atlantyku i wnętrza kontynentu afrykańskiego.
We wczesnej fazie okresu wielkich odkryć pojawiają się dwie koncepcje dotarcia do Indii. Pierwsza to "droga wschodnia" - dookoła Afryki, druga to "droga zachodnia" - dokoła świata. Publikacja Ptolemeusza (teoria kulistości planety) zdobyła szybko popularność w Europie i dała kolejny argument zwolennikom drogi zachodniej. Żeby jednak wyliczyć odległość, trzeba znać odnośniki, a tych nikt nie znał. Do czasów Kolumba teoria Ptolemeusza była uczona na wszystkich europejskich uczelniach (prócz należących do kościoła katolickiego).
Rozeznanie co do geografii Azji było w epoce tak mętne, że Japonię, Chiny i Indie uważano za jedną okolicę.
Nie wiadomo kiedy Portugalczycy zdecydowali się na drogę wokół Afryki. Pod wodzą księcia Henryka Żeglarza wybrali drogę wschodnią poprzez kontynuację dobrze zaawansowanych już wypraw afrykańskich.
Pierwszym znacznym sukcesem Portugalczyków, aczkolwiek nie przesądzającym jeszcze niczego, jest podróż Bartolomea Diaza, który w roku 1488 zdołał dotrzeć do południowego przylądka kontynentu afrykańskiego. W dziesięć lat później, w 1498 roku inny sławny odkrywca Vasco da Gama opłynąwszy całą Afrykę dopływa do Kalikatu nie napotkawszy przeszkody w postaci nieznanego lądu. Ptolemejski mit terra australis zostaje tym samy obalony. Sześć lat przed sukcesem rywala Krzysztof Kolumb udał się w swą pierwszą wyprawę na zachód, która miała doprowadzić do odkrycia nowego kontynentu.
Kolumb po krótkiej podróży z Wysp Kanaryjskich dotarł w 1492 do stałego lądu, który, jak sądził, był wschodnimi wybrzeżami Indii. W istocie dotarł do Karaibów. Kolumb w czasie swych czterech podróży, z których ostatnia się odbyła w latach 1502-1504 odwiedził Haiti, Kubę, Jamajkę, Puerto Rico, Trynidad. Opłynął też półwysep Jukatan i dotarł do kontynentu w okolicach Wenezueli i Panamy.
Gdy w końcu zrozumiano, że odkrytym lądem jest potężny kontynent, sądzono, że jest on przeszkodą nie do przebycia na zachodniej drodze do Indii. W 1513 inny hiszpański żeglarz Balboa przemierzywszy konno Przesmyk Panamski dotarł nad wybrzeża Oceanu Spokojnego.
Po odkryciu kontynentu amerykańskiego, Hiszpanie a także Portugalczycy, zintensyfikowali swe odkrywcze wyprawy zamorskie. W tym celu, zgodnie z opinią papieża, oba państwa zawarły w 1494 traktat w Tordesillas, w którym podzieliły między siebie nowoodkryte terytoria. Granicą podziału został południk 46 stopni na zachód od Greenwich. Leżące na wschód od niego terytoria na kontynencie afrykańskim i w południowej Azji przypadły Portugalii. Natomiast cała Ameryka miała stać się zdobyczą Hiszpanii. Jednakże, jak się później okazało, na wschód od 46 południka znalazła się znaczna część Ameryki Południowej i faktycznie tereny te opanowali potem Portugalczycy, zwąc je Brazylią.
20 września 1519 roku z portu San Lucar wypłynęła flotylla pięciu statków pod wodzą Ferdynanda Magellana. Podróż ta miała przyćmić sławą wcześniejsze dokonania i Kolumba i Vasco da Gamy. Choć sam Magellan nie powrócił z wyprawy, ginąc w walkach z tubylcami na Filipinach, jego wyprawa była pierwszą, która opłynęła świat dookoła. Z pięciu statków z 265 żeglarzami na pokładach, które wyruszyły w podróż, tylko jeden z 18-osobową załogą powrócił do San Lucar po prawie trzech latach żeglugi. Żeglarze zdziwili się również faktem, że wrócili (według własnych wyliczeń) w sobotę, podczas kiedy w San Lucar była już niedziela. Odkryli zmianę daty. Podróż Magellana dała ostateczny dowód na kulistość Ziemi oraz zmieniła wyobrażenia na temat jej rozmiarów.
W ślad za Kolumbem, da Gamą i Magellanem wyruszyli w świat inni poszukiwacze przygód, bogactw i sławy. Do końca XVII wieku układ kontynentalny świata był już w grubszych zarysach znany. Na swoich odkrywców czekały jeszcze tylko Australia i Antarktyda. Wielkie odkrycia, choć dramatyczne, trudne były do przełożenia na ścisłą wiedzę geograficzną. Odkrywcy byli żeglarzami, nawigatorami, często kupcami lub misjonarzami. Brakowało im jednak zdolności naukowej obserwacji i syntezy zdobytych informacji. Często też szczegóły odkryć objęte były tajemnicą przez rządy lub kompanie sponsorujące wyprawy w obawie przed konkurencją. Ostatecznie największą korzyścią, jaką nauki geograficzne odniosły z wielkich odkryć, było raczej burzenie starej doktryny niż budowanie nowej. Dopiero następna epoka przyniosła zmianę w tej dziedzinie.