Komisja Edukacji Narodowej
Polska w latach 60-tych i 70-tych XVIII stulecia nie odgrywała większego znaczenia w Europie na polu pedagogiki. Najbardziej rozwinięte szkolnictwo średnie było prawie wyłącznie domeną zakonów, głownie jezuitów i pirajów. Kolegia jezuickie były typem szkoły szlacheckiej. Szkolnictwo pijarskie po reformach Stanisława Konarskiego reprezentowało wyższy poziom, szczególnie w założonym przez niego Collegium Nobilum. Załamany w poł. XVII w. system szkół parafialnych, pogłębiły jeszcze czasy saskie, tak dalece, że
w poł. w. XVIII na obszarach Korony liczba szkółek parafialnych spadła przeszło dwukrotnie.
Świadomość powiązania spraw szkolnictwa ze sprawami państwa, uzależnienie jego potęgi, od dobrze funkcjonującego systemu edukacyjnego była żywa w Polsce już w XVI w. Dawał jej wyraz A.F. Modrzewski włączając do dzieła „O poprawie Rzeczypospolitej” księgę „O szkole”. Postępujący w XVIII w. rozkład wewnętrzny państwa skłaniał przede wszystkim do walki o reformy polityczne, ale równocześnie obnażał
z całą jaskrawością niedowład, bierność, złą wolę i ograniczone horyzonty umysłowe pokolenia wychowanego w szkołach czasów saskich. W wychowaniu obywatelskim upatrywano możliwość przeprowadzenia skutecznych reform politycznych wzmacniających pozycję kraju.
Wstrząsem, który gwałtownie przyśpieszył dokonujące się przemiany i wyzwolił olbrzymią inicjatywę polityków i pedagogów, był I rozbiór Polski. Tragiczna sytuacja Polski raz jeszcze przywiodła w centrum uwagi sprawy szkolnictwa i wychowania. Przekonanie, że upadające państwo może podźwignąć pokolenie wychowane w nowym duchu, napawało nadzieją. Pod presją sytuacji politycznej już w roku 1772 powstał
w środowisku związanym z dworem królewskim projekt jednolitego szeroko rozbudowanego szkolnictwa pod nadzorem państwa.
W lipcu 1773 roku papież rozwiązał zakon jezuicki. Dobra pojezuickie miało przejąć państwo
z obowiązkiem przeznaczenia ich na cele szkolnictwa i na utrzymanie byłych jezuitów. Mało sprecyzowane dotąd pomysły oświatowe zyskały niespodziewanie możliwość realizacji.
KEN została powołana uchwała sejmową 14.10.1973r. Nowa władza edukacyjna otrzymała szerokie kompetencje : przejęła pod soje kierownictwo nie tylko opuszczone szkolnictwo pojezuickie, ale wszystkie szkoły w państwie, „wszystkie generalnie akademie, gimnazja, kolonie akademickie, szkoły publiczne, żadnych nie wyłączając”
Prace nad reformą rozpoczęła komisja bezzwłocznie po swym ukonstytuowaniu nie czekając na uporządkowanie spraw materialnych. Zdezorganizowane po kasacji jezuitów szkolnictwo średnie oczekiwało natychmiastowych środków zaradczych.
Daleka od narzucania przepisów, w poczuciu doniosłej społecznej funkcji szkolnictwa Komisja rozpoczęła pracę od sondażu opinii publicznej w ogłoszonym w „Uniwersale” wezwaniu o nadesłanie projektów nowego systemu edukacji. Rozpoznanie, jakie przyniosły komisji nadesłane wypowiedzi wytyczyło kierunek reform. Nauczanie jednolite i scentralizowane, w języku polskim, szkoły dla wszystkich stanów, programy o charakterze encyklopedycznym, nacechowane praktycyzmem, nauka moralna jako podstawa - obok religii - kształcenia etycznego, obywatelski duch wychowania, konieczność wprowadzenia nowego systemu kształcenia nauczycieli i nowych podręczników to wyniki tej owocnej dyskusji.
Okres pierwszych organizacyjnych poczynań przyniósł jedną jeszcze instytucję, wielkiej wagi: Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Powołane (10.02.1775) w celu opracowania nowych podręczników miało spełniać również szerszą rolę : komórki inspirującej i oceniającej wszelkie posunięcia programowe
i dydaktyczne, uprawiającej również propagandę przeprowadzanych reform.
Ogłoszenie w roku 1783 Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dl stanu akademickiego akademickiego na szkoły w krajach Rzeczypospolitej otwierało nowy etap w działalności Komisji. Oznaczało zakończenie okresu poszukiwań nowych form ustroju szkolnictwa i ostatecznie wprowadzenie zasad, na których miało się odtąd opierać. KEN stanęła na czele organizacji scentralizowanej, podporządkowującej sobie wszystkie szkoły Korony i Litwy w sposób hierarchiczny. Rolę zwierzchnią dla szkół w Koronie pełniła Akademia Krakowska, zwaną odtąd Szkołą Główną Koronną, na Litwie - Akademia Wileńska, zwana odtąd Szkołą Główną Litewską. Szkołom Głównym podlegały wydziałowe, tym podwydziałowe, podwydziałowym z kolei parafialne.
Komisja skoncentrowała swe wysiłki głownie na szkolnictwie średnim. Poprzez szkolnictwo średnie Komisja mogła oddziaływać na społeczeństwo najskuteczniej, w najkrótszym czasie i najszerszym zasięgu. Potrzeba czasu na przeprowadzenie wszystkich pomysłów, zamierzeń KEN nie mogła zakłócić potrzeby ciągłego kształcenia obywateli. Uruchomiono szkoły pojezuickie, zatrudniając w nich - w braku innych sił nauczycielskich - członków rozwiązanego zakonu, ujednolicając nauczanie we wszystkich istniejących szkołach według wskazań Komisji. Szkoły średnie miały dwa człony: szkoły wojewódzkie i powiatowe. Pierwsze siedmioletnie (kl. V dwuletnia) miały 6 nauczycieli, drugie - 3 dwuletnie klasy i 3 nauczycieli. Obowiązywał w nich program jednakowy. Po 5-letnim okresie działalności Komisji pracowało: 23 szkoły wojewódzkie i 66 szkół powiatowych. Bezpośredni nadzór nad nimi pełnił sekretarz Szkoły Głównej.
Szkoły parafialne bazowały na fundacjach przeznaczonych na ich utrzymanie przez dobrodziejów niektórych kościołów, proboszczów lub gminy miejskie. Istniała między nimi duża rozpiętość programów. Szkoły parafialne spełniały dużą rolę społeczną, niosąc w szerokie kręgi podstawowe, co najmniej zasady czytania i pisania. Wobec braków materialnych Komisja nie mogła zbudować nowego, zależnego odo siebie systemu szkół elementarnych.
Stosunek KEN do uniwersytetów, ewaluował od krańcowego krytycyzmu do pełnej aprobaty działalności tej uczelni i wyznaczenie jej niezmiernie doniosłej roli w całym systemie oświatowym. Przeprowadzenie reformy uniwersytetów pozwoliło na podniesienie poziomu nauki i podporządkowanie jej nowoczesnym trendom europejskim. Szkoła Główna Koronna kształciła nauczycieli jak również prowadziła badania naukowe oraz administrowała podległymi sobie szkołami średnimi i niższymi.
Nadbiegająca nieubłaganie katastrofa III rozbioru spowodowała zaprzestanie działalności Komisji. 10.04.1794r. Komisja odbyła swoje ostatnie posiedzenie. Udział akademików w powstaniu kościuszkowskim, w jego władzach i polu walki, był ostatnim, jakże gorzkim świadectwem najściślejszego zespolenia losów oświaty z losami ginącego państwa.
1