WSTĘP:
Strefa Wschodnia to rozległe obszary od Gór Skalistych po wybrzeże Atlantyku oraz od południowej Kanady do północno-wschodniego Meksyku. Dzieli się ją na Wschodni Obszar Leśny i Równiny, ale granica ta nie jest precyzyjna.
Szata roślinna i fauna Wschodniego Obszaru Leśnego przypominają ówczesny krajobraz terytorium Polski oraz Europy północnej i środkowej. Te podobieństwa były szczególnie duże między 8 a 4 tysiącleciem przed Chrystusem, kiedy odnosiły się także do zbliżonego typu gospodarki i kultury.
CHRONOLOGIA:
Okres paleoindiański trwał od pojawienia się tu człowieka do 8000 BC
Okres archaiczny (Wschodnia Tradycja Archaiczna) 8000 - 1000 BC
jego wczesna faza to stopniowe przechodzenie od polowania na megafaunę do mezolitycznej gospodarki myśliwsko-rybacko-zbierackiej
Okres kopców grobowych (Tradycja Obszaru Leśnego) 1000 BC - 700 AD
początki rolnictwa
Okres kopców świątynnych (Tradycja Missisipi) 700 - 1700 AD
znaczny rozwój cywilizacyjny przerwany w efekcie pojawienia się Białych
W połowie XVI w. na terenie Wschodniego Obszaru Leśnego pojawiają się pierwsze ekspedycje Europejczyków, z których najbardziej znana jest wyprawa Hernanda de Soto w latach 1539-1542. Mimo tych kontaktów kultura kopców świątynnych nie uległa zmianie aż do początków XVIII w.
Wschodnia Tradycja Archaiczna
Były to czasy daleko posuniętej symbiozy człowieka z bogatym środowiskiem. Potrafiono doskonale wykorzystać wszystko co przyroda miała do zaoferowania. Poszczególne regionalne grupy ludności wykazują dużą różnorodność i pomysłowość w wykorzystaniu lokalnych surowców. Wyrabiano narzędzia z rogu, kości krzemienia, kamienia, a nawet niekiedy samorodków miedzi. Po wyginięciu megafauny wędrówki śladem zwierzyny przestały być konieczne. Polowano na łosie, jelenie, niedźwiedzie, wilki, lisy, bobry i wiewiórki, początkowo głównie oszczepem ciskanym przy pomocy miotacza. Później dopiero zastosowano łuki i strzały a wśród pokarmu zaczęło pojawiać się ptactwo - głównie dzikie gęsi i kaczki. Około 6200 BC zwiększyło się znaczenie pokarmu roślinnego o czym świadczą żarna i moździerze do przeróbki ziaren dzikich roślin. U schyłku tego okresu pojawiły się pierwsze uprawy roślinne w postaci słonecznika i komosy białej, a wśród narzędzi znajdujemy gładzone siekiery do wyrębu lasu i motyki.
Pierwsza ceramika wystąpiła w południowo-zachodniej części Wschodniego Obszaru Leśnego pomiędzy 2000 a 1500 BC, a jej znajomość rozprzestrzeniała się stopniowo ku północy. Niektórzy badacze uważają, że stanowiła wytwór całkowicie lokalnej inwencji.
Około 5000 BC (bardzo wcześnie) zaczęto wytwarzać narzędzia z polerowanych skał krystalicznych. W tym samym czasie pojawiają się narzędzia i ozdoby miedziane, które wytwarzano techniką kucia z samorodków, znajdowanych w niektórych okolicach. Najwcześniej spotykamy tę technikę w rejonie Wielkich Jezior i w górnym biegu Missisipi. Liczne samorodki miedziane znajdowane są jeszcze dzisiaj, zwłaszcza na terenach polodowcowych.
U schyłku tego okresu daje się zaobserwować wzrost troski o obrządek pogrzebowy, co zwiastuje nadejście następnego okresu. Nie wszędzie jednak nastąpiły te przekształcenia. Zwłaszcza na północy te przemiany następowały z dużym opóźnieniem, gdy przybyli tam biali osadnicy wiele plemion indiańskich nadal reprezentowało tryb życia nie zmieniony od czasów archaicznych.
Poverty Point:
Najbardziej znane stanowisko z tego okresu to Poverty Point (2000 - 1000 BC niepewne) w Luizjanie. Jest to wioska (do 600 domów) uformowana w sześć współśrodkowych czworoboków, z których zewnętrzny ma 1300 m średnicy. Każdy składa się z kilku ziemnych nasypów. Fragment tej budowli, jeśli w ogóle istniał, rozmyły wody pobliskiej rzeki. Na zachód od osady, z dala od rzeki znajduje się 20-metrowe wzniesienie, z szeroką rampą wznoszącą się ku ośmiobokom. Można stamtąd obserwować słońce wschodzące nad środkiem ośmioboków podczas obu równonocy. Nie wiadomo, czy było to zamierzone.
Obrazek: figurka kobiety z Poverty Point 5 cm. Znaleziono tam tysiące glinianych kulek, prawdopodobnie do podgrzewania jedzenia, bo naczynia były słabe i żeby ich nie stawiać na ogniu, wrzucali do naczyń gorące kulki. W kilku przypadkach kawałkom gliny nadano kształt ptaków lub ludzi.
Tradycja kopców grobowych:
Fazy:
kopców grobowych I (1000 - 300 BC)
kopców grobowych II (300 BC - 700 AD)
Wspólne cechy:
Ceramika zdobiona odciskami sznura lub tkaniny, podobna do ceramiki mezolitu i neolitu w Europie i na Syberii
Kopce grobowe - nasypy ziemne nad pochówkiem zmarłego, znane także w Ameryce Środkowej i Południowej, ale nie wiadomo czy były kontakty
Rolnictwo; faza I: słoneczniki, bez czarny, dynie, tykwy, mączyniec; faza II: kukurydza; nadal ważne myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo
Kultura Adena:
W fazie kopców grobowych I na terenie południowego Ohio, północnego Kentucky oraz północno-zachodniej Wirginii Zachodniej wykształciła się kultura Adena i stamtąd rozprzestrzeniła się na przyległe terytoria. Pojawiła się na pewno przed 700 BC a prawdopodobnie około 1100 BC. 100 BC - szczytowy rozwój. 400 AD - schyłek. We wschodniej Wirginii prawdopodobnie przetrwała jeszcze do 700 AD
Społeczeństwo o strukturze wodzowskiej, podzielone majątkowo i stanowo. Świadczy o tym sposób chowania zmarłych. Bogate groby są otoczone przez grupy uboższych kopców. Często kopce używane wielokrotnie do kolejnych pochówków - nowy grób wkopywano w dawny kurhan i od góry dosypywano ziemi. Niektóre kopce rosły tym sposobem do 20 m wysokości. Grupy kurhanów bywały otaczane wspólnym wałem, zaopatrzonym w bramy i wieżowate kopce.
Wewnątrz nasypów były prostokątne jamy ziemne, wyłożone drewnianymi belkami i zabezpieczone stropem z drewna i kory. Znajdowały się często na różnych wysokościach wielowarstwowego kopca, co wynikało z kolejnych pochówków. Często najstarszy grób był podobny do domu mieszkalnego. Po złożeniu tam zwłok konstrukcję podpalano i dopiero potem usypywano kurhan. Zmarli na wznak i często posypani ochrą. Rzadko skurczone, czasem pojedyncze czaszki - może trofea wojenne. Częste pochówki ciałopalne, resztki stosu i kości w wylepionych gliną jamach. Wyposażenie.
Budowali także nasypy, które nie były grobami, prawdopodobnie pełniące funkcje kultowe. Wydaje się, że „miasta zmarłych” były centrami, wokół których pojawiają się krótkotrwałe osady.
Osadnictwo składało się z małych osiedli - kilka domów, okrągłych 11 m średnicy.
Zarówno w osiedlach i cmentarzyskach znajdują się liczne zabytki:
krzemienne groty oszczepów, niewiele zmienione od okresu archaicznego
ciężarki do miotaczy oszczepów
kamienne fajki rurkowate, niektóre rzeźbione w postać figurek ludzkich, (na obrazku ustnik na głowie, palenisko za nogami) gdy w XVII w. Biali dotarli do rejonu Wielkich Jezior zanotowali, że Indianie znają 27 gatunków roślin do palenia w fajkach
siekiery kamienne
motyki
tabliczki kamienne pokryte rytymi dekoracjami, 1cm grubości, wymiary 10×8cm motywy zoomorficzne lub krzywolinijne, nieznane przeznaczenie, może do drukowania wzorów na tkaninach lub ciałach ludzkich (na obrazku górna unikatowa bo dwustronna z wizerunkiem drapieżnego ptaka; dolna ptak o ludzkich dłoniach)
łyżki, paciorki i ozdoby z muszli
ozdoby (bransolety, pierścienie, paciorki, wisiorki) i narzędzia z miedzi, nadal z samorodków, nie znali hutnictwa
Nie ma ceramiki wśród darów grobowych, tylko w osadach.
Ceramika gładka lub zdobiona odciskami sznura lub tkaniny, albo ryta dekoracja z rombów
Znano kilka technik tkackich, ale nie używali bawełny, lecz innych włókien.
Serpent Mound (Kopiec Węża) w Ohio. Wąż wije się granią wzgórza, kończąc się zwiniętym spiralnie ogonem. Głowa skierowana na pd., wygląda jakby połykał mały owalny pagórek. Nie wiadomo po co usypany, wyobrażenia ptaka i węża pojawiają się bardzo często przez 2000 lat historii Wschodniego Obszaru Leśnego. Brak znalezisk z wnętrza kopca uniemożliwia datowanie. Kopiec znajduje się w otoczeniu kopców kultury Adena, ale niektórzy badacze uważają, że jest zbyt skomplikowany i musi być dziełem późniejszej kultury Hopewell. W pobliżu ogona wieża dla turystów, z której widać kształt.
Kultura Hopewell:
Wykształciła się na podłożu kultury Adena. Nazwę zawdzięcza właścicielowi farmy w Ohio, gdzie odkryto po raz pierwszy kopce grobowe, osiedla i wały ziemne tej kultury. Rozwijała się w drugiej fazie okresu kopców grobowych, szczyt rozwoju 100 BC - 200 AD, wtedy rozprzestrzeniła się z pierwotnego centrum, co widać na mapie. Schyłek 500-700 AD
Ludność tej kultury różniła się od poprzedników kształtem głowy, niektórzy badacze wysunęli więc tezę, że stworzyli ją przybysze, ale ma mnóstwo nawiązań do poprzedniej. Wykazywała spore różnice regionalne, łączył ją kult zmarłych i więzy gospodarcze -istniał dalekosiężny handel.
Konstrukcje ziemne bardziej rozbudowane niż w kulturze Adena, osiągają przestrzeń 50 ha i wysokość 5m. Czworoboczne, koliste lub ośmioboczne. Z reguły sytuowane na równinnych dolinach. W ich sąsiedztwie kopce grobowe stożkowate i podłużne. W stanach Iowa, Illinois, Wisconsin i Minnesota występuje odmiana nasypów ziemnych w kształtach zwierząt. Wewnątrz niektórych znajdują się pochówki.
Obrazek: McGregor. Obrazek lewy: ptak na tle śniegu, 37,5 m długości, wysokość nasypu 75 cm. Obrazek prawy: nasyp w kształcie niedźwiedzia, zaznaczony białym żwirem 25m długości i 13 szerokości.
Istniały także założenia kamienno-ziemne usytuowane w miejscach z natury obronnych (obrazek z Edwin Harness Group). Ten rodzaj osiedli występuje zwłaszcza u schyłku kultury Hopewell. Wzrost ich znaczenia był spowodowany prawdopodobnie zagrożeniem zewnętrznym. W jednej z tych osad stwierdzono, że 78% pochowanych tam mężczyzn zostało zabitych w walce. W każdym jednak przypadku wewnątrz znajdują się również kopce grobowe lub ceremonialne
Wnętrza grobowców bardziej rozbudowane niż u Adena. Udział pochówków ciałopalnych zwiększa się do dwóch trzecich. Pochówki szkieletowe są zarezerwowane dla najdostojniejszych. Bardzo bogate wyposażenie, jakby żywi trudzili się głównie po to, by przekazać swoje bogactwa zmarłym. W wyposażeniu często sprowadzane z daleka drogie surowce: miedź, mika, obsydian, zęby aligatorów, muszle morskie znad Pacyfiku i Zatoki Meksykańskiej, rzadkie minerały. Na jednym tylko cmentarzysku znaleziono 48 000 słodkowodnych pereł.
Wysoki poziom rzemiosła świadczy o istnieniu licznej grupy wyspecjalizowanych rzemieślników. To samo co u Adena ale więcej, są też nowe rzeczy np. żelazo z meteorytów.
Zabytki:
broń i narzędzia z gładzonego kamienia
przedmioty z miedzi samorodkowej i żelaza meteorycznego, miedź wydobtwano w pn. Michigan i spławiano do Ohio, gdzie była przekuwana na płytki
cienkie blaszki i ozdoby ze srebra i złota
miedziane aplikacje strojów
fragmenty tkanin z lokalnych włókien zdobione dwubarwnie
krzemienne groty i noże
rzeźba w kamieniu i rogu (pełna i relief)
kamienne tabliczki z rytą dekoracją, jak u Adena
rzeźbione fajki zwykle gliniane, często pokryte miedzią
gliniane figurki
W zdobnictwie przeważają wzory krzywolinijne o dużym stopniu stylizacji.
Na ceramice także odciski sznura, oraz stylizowane przedstawienia węży lub ptaków. Istniał specjalny typ ceramiki, przeznaczony tylko do pochówków.
Obrazek: fajka i naczynie tzw. „monitorowy” typ fajki ustnik z lewej, palenisko na plecach ptaka, naczynie brązowo-czarne, ryty motyw ptaka wypełniony białą intarsją
Obrazek: figurka kobiety 18cm wysokości z wypalanej gliny, unikatowa w kulturach Ameryki Pn ze względu na znaczny realizm
Obrazek: maska, oczy i usta wyłożone muszlami
Obrazek łapa z miki 29cm długości
Obrazek: fajka w kształcie pantery, 16cm długości, odkopana w 1916 bez prawej przedniej łapy, którą odnaleziono 20 lat później po ponownym przekopaniu stanowiska, zwierzę tyłem do palącego - to niezwykłe
Obrazek: fajka w kształcie bobra 4,5 cm wysokości, inkrustowana perłami i kością
Obrazek: ptak z miedzi 30cm długości, ostatni obrazek z Hopewell
Słabo poznana struktura osadnictwa, krótkotrwałe osady z drewna bo często się przenosili ze względu na typ rolnictwa, który prowadził do szybkiego wyjaławiania gleb. Okrągłe szałasy o stożkowatym dachu. Pod niektórymi wielkimi kopcami znajduje się ślady dużych domostw o takim samym kształcie, lecz z wieloma pomieszczeniami. Prawdopodobnie założenia kultowe, może świątynie, później grzebane pod nasypami kurhanów. W niektórych pochówki ważnych osobistości. Mogły to być też rezydencje władców, czy arystokracji, w których chowano właścicieli, a następnie usypywano nad nimi kopiec grobowy.
Duży postęp rozwojowy w stosunku do kultury Adena, prawdopodobnie spowodowany rozwojem rolnictwa. Pojawia się kukurydza. Podstawą zamożności był także handel surowcami: miedź z rejonu Wielkich jezior, mika z Appalachów, krzemień i obsydian z Gór Skalistych, muszle znad zatoki Meksykańskiej, samorodkowe srebro i złoto, kopalne zęby rekinów.
Wielki wysiłek społeczny dla budowy dużych ośrodków ceremonialnych wymagał silnej władzy. Społeczeństwo reprezentowało system wodzowski i było podzielone na wyraźne szczeble społeczne. Instytucja wodza nie ograniczała się tylko do zadań wojennych. Jego rola polegała głównie na rozdziale dóbr i produktów, przez co mógł kontrolować życie całego społeczeństwa. Prawdopodobnie istniał wyodrębniony stan kapłanów.
W połowie drugiego okresu kopców grobowych pojawiają się pierwsze oznaki degradacji. Zanika dalekosiężna wymiana handlowa. Nie budują już dużych kopców grobowych, za to pojawiają się pochówki intruzyjne, czyli wkopywanie w istniejące już nasypy wtórnych kurhanów. Przyczyny upadku są przedmiotem dyskusji. Jest teoria o najeździe obcej ludności stojącej na niższym poziomie rozwoju. Uważa się też że rozrzutne szafowanie dobrami na wyposażenie grobowe sprawiało, że nawet kilka lat nieurodzaju lub klęsk wojennych mogło spowodować zachwianie się systemu gospodarczego.
Tradycja Missisipi - kopców świątynnych:
Najwcześniej ukształtowała się w rejonie dolnego i środkowego biegu Missisipi (500 AD) i wkrótce rozpowszechniła na obszary Południowego Wschodu (700 AD). W dolinach rzek Ohio i Missouri natrafiła na silną jeszcze tradycję kopców grobowych, co doprowadziło do powstania kultury mieszanej.
Największy rozkwit osiągnęła w latach 1200-1500 AD
Schyłek tej kultury przypada na początek XVIII wieku, gdy już od ponad 100 lat w Ameryce przebywali Europejczycy. Dzięki temu dużo wiemy o tej kulturze z relacji konkwistadorów i odkrywców. Wynika z nich, że Biali byli zaskoczeni poziomem rozwoju społecznego Indian. Życie dworskie plemienia Natchez porównywano z ceremoniałem ówczesnego Wersalu.
Tylko nieznacznie nawiązuje do wcześniejszych tradycji.
Chronologia:
Faza I (Old Village) 700 - 1200 AD
Faza II 1200 - 1700 AD
Pojawiają się czworoboczne kopce ziemne z płaską platformą na szczycie, na której wznoszono świątynię, lub dom wodza. Takie kopce były sytuowane wokół czworobocznego dziedzińca wewnątrz dużego osiedla. Kopce grobowe były usypywane nadal, ale ich rozmieszczenie jest podporządkowane kopcom świątynnym.
Budynki sakralne wznoszone na kopcach przypominały zwykłe domostwa mieszkalne. Były okrągłe lub prostokątne, zbudowane z drewna, często ze ścianami z plecionki oblepionymi gliną, z dachem krytym trzciną lub słomą kukurydzianą. W centrum znajdowało się palenisko, a pod ścianami ławy ziemne do siedzenia.
Osady stają się duże i gęsto zaludnione, co było następstwem coraz większej roli rolnictwa w gospodarce. Pojawia się nowa odmiana kukurydzy, fasola, rośliny dyniowate i duże bulwy słodkich ziemniaków. Inne sposoby zdobywania pożywienia odgrywają zdecydowanie podrzędną rolę.
Miasta były ufortyfikowane, a kopce znajdowano zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz palisady. Na przyległych gruntach prowadzono intensywną uprawę ziemi. W samym sercu doliny Missisipi do roku 1450 istniał rozrastający się pusty obszar. Nowe dowody wykazują, że w większości miast wystąpił spadek populacji. Zapewne gęste zaludnienie i brak systemu odprowadzania śmieci i nieczystości doprowadziły do wybuchu epidemii. Śmiertelność była duża więc potrzebny był stały napływ ludności z prowincji, który w końcu musiał się wyczerpać.
Zmarłych chowano na wydzielonych cmentarzyskach, poza obszarami zabudowy. Sporadycznie groby w opuszczonych domostwach. Większość szkieletowych, na plecach, z wyposażeniem. Czasem zdarzają się skurczone na boku, ciałopalne, pochówki wtórne bez zachowanego porządku anatomicznego kości, groby masowe z pomieszanymi szkieletami.
Znaczny postęp w wytwarzaniu ceramiki - duża różnorodność form. Domieszka z mielonych muszli, nie z piasku jak poprzednio. Ceramika o wyszukanym kształcie, zaopatrzona w uchwyty, lub przybierająca kształty zwierzęce i ludzkie. Znikają odciski sznura i tkanin, pojawia się dekoracja malowana, inkrustowana, ryta i punktowana
Wszystkie zasadnicze cechy tej kultury stanowią wyraźne zapożyczenie z cywilizacji środkowoamerykańskich. Nie można jednak wskazać żadnej wyraźnej drogi powiązania z tamtymi obszarami. Teza o inwazji lub kolonizacji jest mało przekonująca. Studia językoznawcze potwierdzają, że kultura kopców świątynnych wzięła swój początek od ludów miejscowych. Żadna podobna kultura nie istniała w Meksyku ani w Teksasie. Nie sposób wykluczyć sporadycznych kontaktów z Ameryką Środkową, ale zazwyczaj to nie wystarcza do tak zasadniczej zmiany tradycyjnych kultur.
W fazie drugiej pojawia się zaawansowana sztuka sakralna: realistyczne rzeźby kamienne - figurki 40-50cm często wyobrażające klęczącego starego mężczyznę.
Są także graficzne symbole kultowe, które bywają nazywane południowo-wschodnim kompleksem ceremonialnym. Najczęściej spotykane w największych zespołach świątyń. Czasem także na naczyniach, ozdobach, stroju i innych przedmiotach codziennego użytku. Najczęstsze znaki i wyobrażenia to krzyż równoramienny, oko, swastyki ludzkie ręce, piszczele i czaszki. Wiele z nich wywodzi się z cywilizacji Ameryki Środkowej np. orły, węże, koty i ludzie w maskach.
Obrazek: bogowie kultu pd-wsch, ryty na wycinkach blachy miedzianej lub muszli z Etowah, Georgia i Spiro, Oklahoma
Obrazek: dysk-naszyjnik bo ma dziurki 6cm,
Obrazek: profil męski 24cm wysokości, widlasta dekoracja wokół oka typowa dla tego kultu
Cahokia:
Na wschód od St Louis w Illinois.
Założone 600 AD, szczyt rozkwitu 1050 - 1250 AD liczyło wtedy co najmniej 10 000 mieszkańców. Potem zaczęło wymierać, ale jej kolonie w Angel, Aztlan kwitły nadal. W Centrum kopiec Monk's Mound 30m wysokości, podstawa 316×241m oprócz tego ponad 100 mniejszych kopców. Z trzech stron otoczone palisadą (obszar 120 hektarów), z czwartej rzeka Cahokia Creek. Większość kopców na zewnątrz palisady, nie wiadomo ile ich było bo zniszczone przez nowożytne rolnictwo. W jednym w mieście znaleziono pochówek ważnego dostojnika, bardzo bogate wyposażenie, sześciu mężczyzn złożonych w ofierze i osobny zbiorowy grób 53 kobiet. Odkryto też wiele śladów po czworobocznych domostwach, które miały ściany plecione z wikliny i oblepione gliną.
Obrazek: wykopy, cztery chaty w tym samym miejscu
Obrazek: naczynie w kształcie kobiety 15cm wysokości
Moundville:
W Alabamie. Mniejsze niż Cahokia, ale tam znaleziono najpiękniejsze dzieła sztuki. Zajmuje 120 ha i zawiera 20 platform świątynnych. Trzy stawy wewnątrz palisady, prawdopodobnie do przechowywania ryb, stamtąd prali ziemię do budowy palisady. 3000 mieszkańców. Budowę rozpoczęto w 1200r ale przetrwało dłużej niż Cahokia.
Emerald Mound:
W centrum terytorium Nathezów, w pobliżu obecnego miasta Nathez w stanie Missisipi. Francuzcy odkrywcy odwiedzili to miasto zanim choroby i wojna wyniszczyły ludność tubylczą. Pozostawione przez nich zapiski są ważnym źródłem do zrozumienia kultur Missisipi. W Nathez rządził wódz nazywany Wielkim Słońcem. Władza miała strukturę matrylinearną, siostrzeniec panującego zostawał jego następcą. Społeczność dzieliła się na cztery wyraźnie określone klasy, a ścisłe prawa regulowały wspinanie się po drabinie społecznej. Emerald Mound to naturalne wzniesienie, którego wierzchołek ścięto i wymodelowano platformę, która stała się podstawą dla dwóch ściętych piramid. Większa ma 10m wysokości. Mniejsza znajduje się na drugim końcu platformy, po bokach której stoją mniejsze budowle.
Obrazek: fajka 17cm klęczący jeniec
Obrazek: W XIX wieku rozkopywanie kopców stało się ulubionym zajęciem amerykańskich miłośników archeologii m.in. Thomasa Jeffersona. To malowidło stanowiło część panoramy reklamującej Luizjanę dla turystów. Przez takie wykopaliska zniszczono wiele stanowisk