Badania pedagogiczne
Problemy badawcze i hipotezy
Kolejnym warunkiem podejmowania badań naukowych jest określenie
i uświadomienie sobie problemu badawczego. Każde takie badanie naukowe w swoim założeniu ma zawsze prowadzić do rozwiązania obranego problemu. W literaturze
z zakresu metodologii spotyka się najczęściej rozumienie problemu badawczego jako pytania lub zbioru pytań.
Według J. Pietera problem badawczy to „swoiste pytanie określające jakość
i rozmiar pewnej niewiedzy, (pewnego braku w dotychczasowej wiedzy) oraz cel
i granica pracy naukowej”.
Przy opracowaniu problemów badawczych, należy uświadomić sobie kryteria, jakie powinny one spełniać z metodologicznego punktu widzenia. Według T. Pilch „problem badawczy musi spełniać trzy warunki:
być rozbity na pytania, problemy, które w sposób znacznie precyzyjny określają zakres naszych wątpliwości, określają teren badawczych poszukiwań,
zawierać w pytaniach wszystkie zależności między zmiennymi,
być rozstrzygnięty empirycznie oraz mieć wartość praktyczną.
Hipotezy
W. Goriszowski hipotezę nazywa „naukowe przypuszczenie o związku zależności danych zjawisk od innych lub związku pojęć w znaczeniu ustalonym. Natomiast M. Łobocki uważa, że hipotezy są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badan i dotyczą zarówno wartości zmiennych, jak i zależności między zmiennymi. Przede wszystkim jednak
(…)określają relację między dwiema lub więcej zmiennymi”
W badaniach empirycznych, stosowane są
Cel i przedmiot badań
W. Zaczyński uważa, że „cel powinien mieć charakter zmierzający do określenia tego do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu. Podany cel musi legitymować konkretnością, jasnością i realnością. Konkretność i jasność to wprowadzenie pożądanych, społecznie korzystnych zmian treściowo zdefiniowanych we własnym warsztacie pracy. Realność celu polega z kolei na wytyczeniu takich zamierzeń, które leżą
w granicach możliwości danego badacza.”
Cel badań to „… określenie efektu końcowego badań, uszczegółowienie tego,
co zamierza się osiągnąć”.
Wśród celów badań wyróżnia się cele teoretyczno-poznawcze oraz praktyczno-wdrożeniowe. „Cele teoretyczno-poznawcze wiążą się z poznaniem określonej kategorii zjawisk oraz wykryciem ich związków zależności oraz prawidłowości. Cele praktyczno-wdrożeniowe łączą się natomiast z wykorzystaniem wyników działalności wychowawczej, produkcyjnej, kulturalnej lub innej formie aktywności”.
Przed przystąpieniem do badań należy również określić ich przedmiot. Według
A. Maszke przedmiotem badań pedagogicznych „(…) jest proces wychowania, na który składa się świadoma i celowa działalność wychowawcza, wszelkie zjawiska i procesy związane z kształtowaniem osobowości wychowanka oraz rezultat tego procesu jakim jest wychowanie.”
Metody badań pedagogicznych
Do najważniejszych prac wstępnych przy rozstrzyganiu problemów badawczych należy dobranie odpowiednich metod i technik potrzebnych do zbierania
i opracowywania materiału badawczego. Odpowiedni bowiem dobór metod z jednej strony ułatwi samo przeprowadzenie badań i opracowanie zebranego materiału,
z drugiej zaś strony stanowić będzie o wartości naukowej pracy.
Według T. Pilch metoda jest „zespołem czynności, zabiegów zmierzających
do poznania określonego przedmiotu. Jest to pewnego rodzaju charakter działania, jaki podejmujemy dla zdobycia interesujących nas działań”.
Do najważniejszych metod badawczych w pedagogice wg T. Pilcha są:
eksperyment pedagogiczny,
monografia pedagogiczna,
metoda indywidualnych przypadków,
metoda sondażu diagnostycznego.
Eksperyment pedagogicznyCelem eksperymentu pedagogicznego jest wykrycie związków przyczynowo-skutkowych między zmienną niezależna a elementami badanego układu. Bardziej utylitarnie traktowany eksperyment dostarczy wychowawcy wiedzy o skuteczności poszczególnych działań, o efektach podejmowanych inicjatyw wychowawczych czy dydaktycznych, lub też o wartości nowych metod nauczania, bądź pracy wychowawczej. Rezultatem eksperymentu są więc zawsze określone zmiany albo ich brak-zmiany nie tylko badanego układu, choć te są najważniejsze, lecz także zasobu naszej wiedzy.”
Metoda indywidualnych przypadków
Metoda ta posiada długi historyczny rodowód, który uzasadnia jej ograniczanie się do analizy konkretnych, jednostkowych przypadków wychowawczych, sprowadza się przez to do badania biografii ludzkich. Jak pisze T. Pilch i T. Bauman: „ metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku luz zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.”
Sondaż diagnostyczny M. Łobocki uważa, że „sondaż diagnostyczny to metoda, której podstawową funkcją jest gromadzenie informacji o interesujących badacza problemach w wyniku relacji słownych osób badanych, nazywanych respondentami”.
Metoda sondażu diagnostycznego znajduje swe zastosowanie w badaniach przy pomocy ankiet, rozmowy i wywiadu.
Monografia pedagogiczna Nie ma jednoznacznego określenia tej metody badawczej na gruncie pedagogiki.
W słowniku języka polskiego znajdujemy definicję, która podaje, że monografia to taka praca naukowa, która jest poświęcona pojedynczemu działowi nauki lub jakiejś jednej osobie czy miejscowości. Metoda monografii pedagogicznej, określana przez
A. Kamińskiego, to rodzaj postępowania naukowego prowadzący do opisania jakiejś formalnej instytucji pedagogicznej, instytucji wychowawczej. Ogólnie rzecz biorąc, można więc mówić o metodzie monografii pedagogicznej jako o metodzie badań, która zajmuje się instytucjami wychowawczymi takimi, placówkami pedagogicznymi lub też instytucjonalnymi formami aktywności wychowawczej. Stosowanie tej metody ma na celu gruntowne poznanie danej placówki, sięgnięcie w jej głąb, a więc wejrzenie w jej funkcjonowanie jako systemu społecznego i jako zbioru osób, poznanie jej struktury, zasad, którymi się kieruje, efektywności podejmowanych przez nią działań wychowawczych. Celem jest również opracowanie pewnych ulepszeń czy też rozwojowych prognoz.
Etapy postępowania badawczego w metodzie monografii:
Geneza (okres powstania danej instytucji)
Rozwój instytucji
Stan obecny (jak funkcjonuje dziś)
Prognozy (w postaci różnych wniosków i postulatów)
Wprowadzenie do rzeczywistości tych postulatów (by wykazać że one są możliwe do wykonania).
Techniki badań
W ujęciu M. Łobockiego „techniki badawcze są to sposoby uzyskiwania materiałów, które następnie stanowią podstawę analizy i uogólnień. Techniki badawcze są bardzo skonkretyzowane w celu sprawniejszego realizowania zamierzonych zadań badawczych”.
Wywiad to „rozmowa badającego z respondentem, prowadzona według określonych dyspozycji, z zachowaniem określonych reguł jej poprawności. Służy do zbierania danych empirycznych głównie o charakterze jakościowym (…).
Według T. Pilch ankieta to „jeden z gatunków kwestionariuszowych technik badawczych; określony sposób gromadzenia informacji o ludziach, ich cechach, opiniach
i postawach, o zdarzeniach, zjawiskach i procesach, uzyskiwanych dzięki wypełnianiu przez badanych specjalnych kwestionariuszy o wysokim stopniu standaryzacji, najczęściej samodzielnie w obecności lub często bez obecności ankietera”.
W ramach techniki ankietowej można wyróżnić rozmaite jej rodzaje.
Do najczęściej stosowanych należą :
ankieta pocztowa (wysyłka i zwrot kwestionariusza pocztą),
ankieta prasowa (kwestionariusz opublikowany jest w prasie i zwracany pocztą),
ankieta środowiskowa , czyli rozdawana (badacz rozdaje kwestionariusze i wypełnione pod jego kierunkiem zbiera z powrotem lub oczekuje zwrotu za pośrednictwem poczty).
Ankiety mogą być anonimowe (zapewniają większe prawdopodobieństwo szczerości) i imienne. Narzędzia badań (w tym także kwestionariusz ankiety) za każdym razem buduje się dla poznania określonej konkretnej sytuacji, zjawiska, czy problemu. Wszelkiego typu narzędzia werbalne, kwestionariusze, skale, arkusze są w pełni odpowiednie dla jednego i tylko dla tego właśnie przypadku, na użytek którego zostały skonstruowane.
Analiza dokumentów to metoda badań pedagogicznych polegająca na porządkowaniu oraz interpretacji zawartych w danym dokumencie treści w perspektywie założonego problemu badawczego bądź hipotezy roboczej. Cechą charakterystyczną tej metody jest to, iż wiąże się ona nie tylko z materiałem będącym wynikiem zainicjowanych w tym celu badań, lecz również z treściami uzyskanymi w wyniku innych działań, bezpośrednio nie związanych z prowadzonym procesem badawczym.
Według T. Pilch „wybór terenu badań, to nie tylko problem polegający na wyborze odpowiedniego terytorium. Dotyczy on również określonej placówki, na terenie której pragniemy przeprowadzić badania
Zmienne
Zmienne w badaniach naukowych są próbą uszczegółowienia przedmiotu badań oraz problemów, na które w wyniku badań, badacz zamierza udzielić odpowiedzi.
Zmienna niezależna to ta cecha przedmiotu, która wyjaśnia badane zjawisko i której wartości powodują zmiany w wartościach zmiennych zależnych (…). Zmiennymi niezależnymi w badaniach pedagogicznych, są wszelkie celowe
i zamierzone sposoby i metody oddziaływań wychowawczych bezpośrednio lub pośrednio w W badaniach pedagogicznych zmiennymi zależnymi są rezultaty celowych oddziaływań pedagogicznych”.
pływające na proces kształcenia i wychowania.”
Wskaźniki
Według A. Maszke „wskaźnik to pewna właściwość, pewien fakt, zdarzenie, stan
czy proces, który daje się zaobserwować i na podstawie którego poznajemy,
że występuje dane zjawisko lub interesująca nas cecha
T. Pilch: Zasady badań…, Warszawa 1995, s. 64-65.
T. Pilch: Zasady badań…, Warszawa 1995, s. 64-65.
A.W.Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych
W. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela. WSiP, Warszawa 1995, s. 58.
Tamże, s. 46.
S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych. . PWN, Warszawa 1970, s. 214.
A. W. Maszke: Metody i techniki…, s. 92.
T. Pilch: Zasady badań…, W-wa 1995, s. 79.
Tamże, s.79
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie jakościowe i ilościowe, Warszawa 2001, s. 73
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie jakościowe i ilościowe, Warszawa 2001, s. 78
M. Łobocki: Metody i techniki…, s. 243.
T. Pilch: Zasady badań…, W-wa 1995, s. 50.
M. Łobocki: Metody badań…, s. 115
E. Wysocka: Wywiad. Encyklopedia pedagogiczna XXI. Tom VII. Red. T. Pilch. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2008, s. 556.
T. Pilch: [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI. Tom I. Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2008,
s. 135.
Ibidem, s. 135
A. W. Maszke: Metody i techniki…, s. 114.
A. W. Maszke: Metody i techniki…, s. 116.
Tamże, s. 116.