DYDAKTYKA- ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE

Uwarunkowania odbioru utworu literackiego- c.d.

Rozumienia wytworów kultury, a w tym utworów literackich, nie można wyjaśnić tylko za pomocą procesów psychicznych (spostrzeganie, wyobrażenie, pamięć, myślenie i emocje). W badaniach Kreutza i Szumana ustalone bowiem zostało, że nawet w rozumieniu zwykłych tekstów istotna role pełni znajomość przedmiotu.

Zatem dla rozumienia tekstu literackiego ważna jest nie tylko zdolność do myślenia abstrakcyjnego (a jest ono niezbędne ze względu na obrazowość, niedosłowność i symboliczność tekstu literackiego), ale i kompetencja literacka (znajomość przedmiotu).

Problematykę rozumienia możemy więc rozpatrywać w dwóch aspektach:

- czysto psychologicznym (młodsi uczniowie znajdujący się w fazie myślenia konkretnego)

- psychodydaktycznym (proces rozumienia uczniów starszych, którego podstawą jest aktualizacja i pogłębianie dotychczas zdobytej wiedzy i warsztatu)

Wydaje się, że w szkole podstawowej ważniejsza jest perspektywa psychologiczna (treści symboliczne zdają się być niedostępne psychice dziecka).

Wnioski z badań nad odbiorem w szkole średniej

Typowe mechanizmy odbioru szkolnego	Czego uczniowie nie rozumieją? Co sprawi, że odbiór będzie łatwiejszy?
faktyczność dosłowność odczytań jednoznaczne interpretacje streszczenia	Uczniowie nie rozumieją istoty i funkcji znaków literackich. Należy zwrócić uwagę na wyróżniki literatury: obrazowość, funkcja poetycka języka (co odróżnia język literacki od języka codziennego)
mimetyzm ( naśladowanie rzeczywistości) sztuka jako odbicie rzeczywistości, dokument	Problemem dla ucznia jest kreacyjny charakter sztuki słowa. Pomocne mogłoby być wprowadzenie w zagadnienia fikcji literackiej
alegoreza wyizolowanych elementów dychotomia utworu na treść i formę	Trudnością jest zrozumienie struktury dzieła literackiego (jako całości znaczącej). Pomóc może wskazanie związków pomiędzy elementami utworu
wartościowanie poprzez kategorię realizmu	Uczniowie nie rozumieją różnicy pomiędzy prawdą logiczną a artystyczną. Dobrze byłoby wskazać prawdopodobieństwa życiowe i ich związek z różnymi formami obrazowania
nierozpoznawalnie znaków kulturowych i literackich	Podstawą zrozumienia mogłaby być funkcjonalna wiedza z poetyki, historii literatury i kultury
identyfikacja ze światem przedstawionym	Pomocny dystans wobec fikcji literackiej
projekcja własnych pragnień i dążeń	Należy ograniczyć emocje i niczym nie kontrolowaną wyobraźnię na rzecz postawy badawczej
wypełnianie zmysłowe obrazu: dopisywanie wątków fabularnych i motywów spoza tekstu	Należy kontrolować luźne skojarzenia i uznawać granice tekstu
9. fałszowanie sensu	Konieczne wykształcenie sprawności recepcyjnej, rozumienie reguł odbioru tekstu
przymus czytania- brak motywacji	Należy wywoływać różnorodne motywacje lektury (twórcza aktywność uczniów, wykonania utworu)

Wiedza szczegółowa z poetyki jest w szkole wtórna wobec procesu interpretacji, proces interpretacji z kolei uwarunkowany jest metodologią literaturoznawczą- przyjętą teorią dzieła. A tymczasem w procesach rozumienia utworu ważniejsza niż szczegółowa jest ogólna wiedza z poetyki.

Dlatego też Polakowski i Uryga mówią o „sytuacyjności” postaw estetycznych w szkole. Doświadczenie i przeżycie estetyczne rodzi się bowiem w akcie poznania i intelektualnej gotowości w procesach poznania. Kierują zatem swoją uwagę ku kompetencji literackiej.

Bariera postaw w odbiorze współczesnej poezji zaznacza się najczęściej albo niechęcią do danego tekstu, która przenosi się na cały obszar poezji albo też sprzeciwem wobec tekstu, który uderza w przyzwyczajenia. Przyczyna barier odbioru ( i w tym najtrudniejszej- bariery postaw) jest to, że uczniowie nie uzyskali w szkole żadnych dobrych wzorów czytania, co spowodowało niekorzystne motywacje.

Psychologiczny punkt widzenia wobec uczniów wczesnoszkolnych jest konieczny.

Uryga, powołując się na propozycję klasyfikacyjną D. Gierulanki, wyróżnia trzy odmiany rozumienia tekstu:

1. rozumienie sensu, czyli intencji albo znaczenia tego, co dane

2. rozumienie struktury pewnej całości

3. rozumienie roli, jaką to, co dane, odgrywa w pewnej szerszej całości, w kontekście bądź w konsytuacji

Najistotniejszy na poziomie licealnym jest punkt trzeci, który jednak z koniecznych względów należy odrzuć w przypadku młodszych odbiorców.

Pierwszy typ rozumienia wiąże się z odbiorem sensów, które nie są komunikowane bezpośrednio przez tekst, lecz rzeczywistość przedstawioną (uświadomienie sobie, co dany znak symbolizuje, przedstawia, reprezentuje; pobudzenie do określonych przeżyć). W drugim chodzi o uchwycenie zasady organizującej strukturę (umiejętność dostrzeżenia relacji znaków w strukturze i wynikających z nich znaczeń).

Język poetycki z natury rzeczy jest aluzyjny, eliptyczny i metaforyczny. Wypowiedź poetycka nie komunikuje wprost. Nietypowa jest także rzeczywistość przedstawiona. To wszystko potwierdza tezę, że rozumienie sensu utworu poetyckiego jest uwarunkowane rozumieniem struktury.

Pojawia się zatem pytania, czy tak pojęty proces rozumienia tekstu poetyckiego odpowiada procesom percepcyjno- poznawczym dziecka 10-12 letniego.

Częściową odpowiedź daje w tej kwestii Ewa Guttmejer (wykorzystuje ona badania Piageta- wg niego zdolność myślenia abstrakcyjnego pojawia się około 14-15 roku życia oraz Szumana, który znacznie przesuwał tę granicę i uznał, że interpretacja metaforyczna możliwa jest w wieku 15-20 lat).

Ewa Guttmejer wyróżnia odrębne poziomy rozumienia utworu literackiego, odpowiadające stadiom rozwoju umysłowego dziecka (badała dzieci z klas 3-5). Dziecko przechodzi w rozwoju umysłowym różne stadia rozumienia utworu- od najniższego do najwyższego.

1. interpretacja faktyczna

2. interpretacja baśniowa

3. interpretacja refleksyjna

4. interpretacja symboliczna

W określonym stadium rozwoju dziecko wykazuje tendencję do dawania odpowiedzi w obrębie jednej kategorii interpretacyjnej. Jeśli dziecko wypowiada się w kategorii niższej niż symboliczna, oznacza to, że nie osiągnęło jeszcze zdolności do uogólnienia odebranych bodźców znakowych, nie rozumie treści symbolicznych.

Rozumienie utworu ma charakter strukturalny, a poziomy rozumienia mają charakter jakościowy (nie ilościowy) i zależą od rozwoju myślenia dziecka.

INTERPRETACJA FAKTYCZNA

Dziecko nie wychodzi poza dosłowność tekstu i traktuje świat przedstawiony jako rzeczywisty. Nie dystansuje się wobec tego świata, lecz utożsamia z nim. Nie jest ponadto zdolne do ogarnięcia całości. W swobodnych wypowiedziach związanych z odbiorem baśni wyraźnie zauważyć można niedoskonałość procesów postrzegania. Powstają luki w odbiorze- dzieci gubią istotne elementy treści, zwracając przy tym uwagę na nieistotne szczegóły. Subiektywne widzenie tekstu powoduje, ze dzieci ulegają funkcjonującym w ich umysłach schematom i wyprowadzają wnioski sprzeczne z tekstem. Skupiają uwagę na jednym szczególe, który nie wiadomo dlaczego ich zainteresował. Łączą fakty w sposób dowolny, nieraz zupełnie zaskakujący. Interpretując irrealną treść baśni dają wyjaśnienie realistyczne, magiczne, często animistyczne. Mówi się o odmianie interpretacji faktycznej wówczas, gdy dzieci rysują ilustrację baśniową do utworu realistycznego (np. Sowiński w okopach Woli- konkretyzacje, w których zamiast scen batalistycznych czy wnętrz kościoła pojawiają się fantastyczne budowle z wieżami, fosami, wałami obronnymi)- nie dystansują się zatem do świata przedstawionego, ale włączają go we własne schematy myślowe i wybrażeniowe.

INTERPRETACJA BAŚNIOWA

Wg E. Guttmejer jest to taka interpretacja, kiedy badany stwierdza, że to, o czym przeczytał jest fikcją, nie mogło mieć miejsca w rzeczywistości realnej, ale nie odczuwa potrzeby szukania dalszych wyjaśnień.

Dziecko nie utożsamia się więc ze światem fantastyki baśniowej, nie wierzy we wróżki, czary i cudowne zdarzenia, odcina się od dosłownej treści, „bo tak być nie mogło” („Nowe szaty cesarza”). Większość dzieci zatem manifestuje odrębność świata baśniowego (ma świadomość gatunku), ale na tym poprzestaje- nie zadaje sobie pytań: dlaczego? po co?

Powtórzmy raz jeszcze: dziecko manifestuje świadomość gatunku, nie natomiast fikcji literackiej. Gdyby dostało do przeczytania utwór napisany w poetyce realistycznej, nie wyszłoby poza dosłowność przedstawienia: tak mogło się zdarzyć. Na tym poziomie dziecko nie rozumie kreacyjności świata literackiego, nie pojmuje w pełni fikcji literackiej, ale ma świadomość reguł gatunkowych fantastyki baśniowej.

Termin interpretacji baśniowej użyteczny jest tylko w przypadku odbioru baśni lub takich utworów, które na sposób baśniowy można tłumaczyć, np. podanie, legenda, mit, science fiction (choć nie będą to wyjaśnienia dla tych form poprawne). Ta kategoria interpretacyjna nie ma natomiast zastosowania w przypadku recepcji gatunków odległych od świata fantastyki baśniowej.

Należy jednak zwrócić uwagę na zjawiska dystansowania się dzieci wobec świata przedstawionego- moment, kiedy dzieci nie budują już bezpośredniego pomostu pomiędzy literaturą a życiem, wart jest wyodrębnienia.

INTERPRETACJA REFLEKSYJNA

Bliska najwyższemu stadium- interpretacji symbolicznej. Pojawia się w tej interpretacji ślad uogólnienia, ale dotyczy on najczęściej wybranego elementu utworu, a wypowiedź dziecka w całości tkwi jeszcze mocno w warstwie dosłownej. Szuman nazywa tę kategorię (wg Chrząstowskiej niezbyt trafnie..) „wyobrażeniową”. Dziecko rozumie, że dana postać jest wytworem wyobraźni autora - zbliża się zatem do rozumienia kreacyjności świata sztuki ( a stąd już zupełnie blisko do stawiania pytań o znaczenie kreowanego elementu).

INTERPRETACJA SYMBOLICZNA

Jest to kategoria najwyższa w strukturze rozumienia utworu. Najważniejsza staje się sfera znaku i szukanie sensu poza tym, co zostało bezpośrednio przedstawione. Konkretną treść utworu uczeń zaczyna ujmować jako symbol (znak) treści ukrytej (Nowe szaty cesarza).

Dzieci nie streszczają utworu, ale w krótkiej wypowiedzi podają uogólniony sens.

Mali odbiorcy nie skupiają już uwagi na konkretach, ale potrafią przejść do myślenia abstrakcyjnego.

E. Guttmejer skupia uwagę głownie na dwóch skrajnych kategoriach interpretacyjnych: faktycznej i symbolicznej. Kryteria zastosowane do wyróżnienia kategorii przejściowych są niestety niejasne (najbardziej skąpe informacje związane są z kategoria interpretacji refleksyjnej).

Autorka zwraca uwagę, że dziecko nie musi umieć odtworzyć procesu, który musiał zaistnieć, aby odbiorca dotarł do sensu. Wszystko to (wyodrębnienie poszczególnych znaków, dostrzeżenie związków między nimi oraz rekonstrukcja struktury i odczytanie nadrzędnego sensu symbolicznego) może odbywać się na pół siwadomie, intuicyjnie.

Wg Urygi rozumienie sensu rozumienie intencji albo znaczenia tego, co dane w rzeczywistości przedstawionej. Ale zwraca też uwagę, że rzeczywistość ta dana została w pewnym układzie i ten właśnie układ, nawet w przypadku odbioru prostych baśni, musi zostać zauważony, aby odbiorca mógł odczytać sens symboliczny. Jeśli nie zauważa układu elementów i hierarchii pomiędzy nimi- odczytuje utwór w kategorii bądź faktycznej bądź refleksyjnej (interpretuje tylko niektóre elementy, nie daje pełnej odpowiedzi).

Można zatem wyróżnić kryteria brane pod uwagę przy wyróżnianiu poszczególnych etapów rozumienia:

1. postawę czytelnicza odbiorcy (utożsamianie się/ bądź nie ze światem przedstawionym- odbiór faktyczny lub „baśniowy”, czyli gatunkowy)

2. rozumienie fikcji literackiej, kreacyjność obrazu (odbiór „baśniowy” bądź refleksyjny)

3. nastawienie na znak (symbol), dostrzeganie hierarchii znaków oraz rozumienie fikcji literackiej (stadium odbioru refleksyjnego)

4. nastawienie na znak (symbol), rozumienie fikcji literackiej, dystansowanie się wobec świata przedstawionego , dostrzeganie elementów pomiędzy znaczącymi elementami struktury literackiej, umiejętność skupienia uwagi na istotnych elementach w zhierarchizowanej całości

Rozumienie utworu ma charakter jakościowy i strukturalny, a ponadto- kumulatywny. Ewa Guttmejer uważa, że poziom odbioru tekstu literackiego podnosi się w kolejnych klasach szkoły podstawowej. Jej optymizm jest słuszny o tyle, o ile szkoła potrafi pomóc w rozwoju czytelniczym uczniów (pomoc ta musi być zróżnicowana i dostosowana do niejednorodnych tekstów literackich).

Powyższe odzwierciedlają badania nad odbiorem wiersza Tadeusz Różewicza, Bursztynowy ptaszek (dokładnie U Chrząstowskiej, Lektura i poetyka, str. 129-145).

Rozumienie utworu poetyckiego nieodwołalnie związane jest z rozumieniem struktury. Dzieci jedenastoletnie nie spostrzegą znaczeń strukturalnych, to leży poza zasięgiem ich umysłu, stanowi barierę w recepcji, tylko wyjątkowo zdolni uczniowie są w stanie ją pokonać. Młodszych uczniów cechuje synkretyzm i egocentryzm. Albo spostrzegają oni całość intuicyjnie i nie zauważają szczegółów albo widzą tylko wyizolowane elementy i nie potrafią powiązać ich w całość. Pomijają elementy trudne, wiążą tylko te zrozumiałe dla siebie, nie zdając sobie sprawy, że czegoś się nie zrozumiało. Psychologia nazywa to rozumieniem pozornym.

Znajomość wyróżników literackości (fikcja literacka, obrazowość, funkcja poetycka języka) oraz procesy sfunkcjonalizowanej, strukturalnej analizy dzieła literackiego, to niezbędne warunki konieczne na każdym etapie nauczania.

Co pomaga?		Co utrudnia?
1. Postawa czytelnicza- dystans wobec świata przedstawionego	-identyfikacja ze światem przedstawionym -projekcja własnych pragnień i dążeń -egocentryzm (podporządkowanie wizji literackiej własnym wyobrażeniom)
2.Pojęcie fikcji literackiej, świadomość kreacyjności obrazu literackiego	-postawa realistyczna, nastawienie na świat rzeczy, nie zaś idei i pojęć -gorliwość w realistycznych motywacjach dzieła literackiego -udosłownienie metafory
3. Spostrzeganie: koncentracja uwagi na ważnych elementach tekstu, dostrzeganie hierarchii składników (zdolność analizy i syntezy)	-intuicyjne odczytywanie całości z pominięciem szczegółów -skupianie uwagi na przypadkowych elementach -uleganie luźnym skojarzeniom -brak potrzeby kontrolowania i dowodzenia własnych twierdzeń
4. Nastawienie na znak (symbol), świadomość tworzywa znaków literackich i kulturowych	-fascynacja konkretem, niemożność oderwania od warstwy dosłownej -uleganie schematom myślowym
5. Dostrzeganie związków miedzy elementami znaczącej struktury literackiej Ogarnięcie całości w wyniku procesu analizy	-łączenie wszystkiego ze wszystkim, nielogiczność, niedostrzeganie rzeczywistych związków -poznanie intuicyjne, przez analogie, schematy obrazowe, pomijanie obserwacji -pospieszne formułowanie wniosków interpretacyjnych
6. Emocjonalna wartość tekstu/ elementu tekstu	-egocentryzm, subiektywizm, własne przeżycia nakładają się na tekst

7

---