Pęłęóolityka wielkich mocarstw wobec Niemiec po II wojnie światowej.

ęęłęóWielka Brytania, Stany Zjednoczone i ZSRR poniosły od 1941 r. jako czołowe mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej główny ciężar wojny przeciw III Rzeszy. To też nic dziwnego, że przede wszystkim te państwa zainteresowane były ukaraniem hitlerowskich Niemiec, jako winnych rozpętania II wojny światowej. Do wiosny 1945 r. koalicjantom chodziło głównie o pokonanie wspólnego wroga. Później bowiem ujawniać się zaczęły różnice interesów w odniesieniu do pokonanych Niemiec i losów tego państwa.

Celem tej pracy jest ukazanie kwestii niemieckiej w polityce wielkich mocarstw: Anglii. USA i ZSRR, Francji w latach 1945-49. Zacznę od przedstawienia decyzji dotyczących Niemiec podjętych przez EKD oraz postanowień konferencji w Jałcie i Poczdamie. W kolejnych rozdziałach omówię politykę władz w poszczególnych strefach okupacyjnych, elementy wspólności w działaniu wielkich mocarstw oraz różnice, które prowadziły do rozłamu państwa niemieckiego. Następnie przedstawię przebieg reformy walutowej i kryzysy berlińskiego 1948-49. Ostatni rozdział poświęcę dwóm ważnym wydarzeniom 1949 r. a więc powstaniu NRD i RFN.

Przy omawianiu w/w zagadnień korzystałem przede wszystkim z prac Krasuskiego i Cziomera1. Krasuski omawia ogólnie politykę mocarstw wobec Niemiec, jego prace powstały przed przełomem - zjednoczeniem Niemiec, co jest widoczne w podejściu autora do kwestii Niemcy a mocarstwa. Natomiast praca Cziomera wydana w latach 90-tych jest bardziej obiektywna.

Zamiary mocarstw koalicji antyhitlerowskiej wobec Niemiec były w czasie trwania działań wojennych przedmiotem wielu spotkań i konferencji na różnych szczeblach. Głównym ośrodkiem, wypracowanych wspólnych decyzji sojuszników w latach 1943-45 była Europejska Komisja Doradcza z siedzibą w Londynie. W posiedzeniach komisji uczestniczyli ambasadorzy;
wielkiej Brytanii - sir William Strang, Stanów Zjednoczonych - A. P. John Winant, Związku Radzieckiego - Fiodor Gusiew oraz od 27. XI. 1944 r. przedstawiciel Francji - Renę Massiglie.2
Za jedną z najważniejszych decyzji przygotowanych na forum EKD można uznać projekt dokumentu z 25. VII. 1944 r. o bezwarunkowej kapitulacji Niemiec opracowany po to aby zapobiec próbą poróżnienia przez III Rzeszę mocarstw koalicji antyhitlerowskiej w końcowej fazie wojny.3 Europejska Komisja Doradcza zdecydowała również o podziale Niemiec na strefy okupacyjne. Dokumenty z 12. IX. 1944 r. i 14. XI. 1944 r. przewidywały podział terytorium Niemiec w granicach z 31. XII. 1937 r. na trzy strefy: wschodnią - okupowaną przez wojska radzieckie, pn.-zach. - okupowaną przez wojska brytyjskie oraz pd.-zach. - przez wojska amerykańskie, a także odrębny obszar Wielkiego Berlina również podzielony na trzy sektory i zarządzany łącznie przez trzech okupantów.4

Kwestia niemiecka omawiana była również podczas spotkania przywódców trzech wielkich mocarstw: W. Churchilla (W. Brytania), F. D. Roosvelta (USA) i J. Stalina (ZSRR), które odbywało się w Jałcie na Krymie od 4 do 11. II. 45 r. Podtrzymano wcześniejsze postanowienia o niepodejmowaniu odrębnych rokowań z Niemcami i doprowadzeniu do ich bezwzględnej kapitulacji. Potwierdzono konieczność wprowadzenia okupacji Niemiec i uzgodniono plan podziału Niemiec na strefy okupacyjne. Na konferencji jałtańskiej postanowiono, że zostanie utworzona dodatkowa strefa francuska z obszaru przeznaczonego pierwotnie dla stref: amerykańskiej i brytyjskiej. Wspólnym organem kontroli stref okupacyjnych miała być Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec z siedzibą w Berlinie.5 Osiągnięto również porozumienie dotyczące kwestii demilitaryzacji Niemiec i uznano, że państwo to powinno ponieść konsekwencje rozpętania wojny w postaci reparacji wojennych i cesji terytorialnych oraz winno być pozbawione możliwości ponownego uzbrojenia się i wszczęcia nowej wojny.6 Na konferencji jałtańskiej nie podjęto jednak wielu ostatecznych decyzji ze względu na coraz większe różnice dzielące trzy zwycięskie mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej. Nie uzgodniono wysokości reparacji wojennych oraz kwestii dotyczącej nowej granicy Polski na Zachodzie. Nie osiągnięto również porozumienia w sprawie rozczłonkowania Niemiec - koncepcji, którą przywódcy trzech mocarstw aż do Jałty oficjalnie uważali za najlepsze zabezpieczenie przed agresją Niemiec w przyszłości. Do dalszego ujawniania się różnic interesów między trzema mocarstwami doszło między wiosną a latem 1945 r.7

W toku działań wojennych wojska gen. Eisenhowera zajęły część obszaru, który zgodnie z decyzją EKD z 12. IX. 44 r. miał stanowić radziecką strefę okupacyjną.8 Po kapitulacji Niemiec premier brytyjski Churchill wywierał silny nacisk na rząd amerykański, aby na razie nie wycofywać się z zajętej części strefy okupacyjnej i nie przerzucać wojsk z Europy na Daleki Wschód zanim sprawy sporne z ZSRR nie zostaną uregulowane po myśli Zachodu. Apele te nie zostały wysłuchane i wkrótce po kapitulacji Niemiec dowództwo amerykańskie przystąpiło do wycofywania wojsk z Europy. Zaniepokojony tym Churchill domagał się spotkania szefów rządów trzech mocarstw i uregulowania kwestii spornych przed powzięciem istotnych decyzji przez mocarstwa zachodnie.9
Tymczasem 5.VI.45 r. spotkali się w Berlinie dowódcy naczelni wojsk czterech zwycięskich mocarstw. Gen. Eisenhower (USA), marszałek Montgomery (W. Bryt.), marsz. Łuków (ZSRR) i gen. Jean de Lattre de Tassigny (Francja). Wynikiem tego spotkania było przede wszystkim podpisanie słynnej "Deklaracji" w obliczu klęski III Rzeszy i objęciu władzy najwyższej w stosunku do Niemiec przez rządy Zjednoczonego Królestwa, Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego i rząd tymczasowy Republiki Francuskiej.10
Deklaracja ta stwierdzała, że Niemcy zostały całkowicie pokonane, skapitulowały bezwarunkowo, ponoszą odpowiedzialność za wybuch wojny i nie są zdolne opierać się woli zwycięzców.11 Uznano, że w Niemczech nie ma żadnego rządu lub władzy zdolnej do wykonania swoich obowiązków i w związku z tym rządy czterech mocarstw obejmuj ą władze najwyższą w Niemczech sprawowaną dotychczas przez rząd niemiecki. Przejęcie władzy najwyższej nie oznaczało aneksji Niemiec. Rządy czterech mocarstw miały później określić granice oraz sytuację prawną Niemiec lub jakiegokolwiek obszaru będącego obecnie częścią terytorium niemieckiego.
W drugim oświadczeniu czterej dowódcy stwierdzili, że terytorium niemieckie w granicach z 31. XII. 1937 r. zostało podzielone dla celów okupacji na cztery strefy:

a) pn. - zach. - okupowaną przez wojska brytyjskie - obejmującą Saksonię, Turyngię, Brandenburgię i Meklemburgię o pow. 107,5 tyś. km2
b) pn. - zach. - okupowaną przez wojska brytyjskie - obejmującą obejmujące Dolną Saksonię, Westfalię, Szlezwik Holsztyn, Bremę i Hamburg o pow. 98,8 tyś. km2
c) pd. - zach. - okupowaną przez wojska amerykańskie - obejmującą Bawarię, Wirtembergię i Hesję o pow. 113,1 tyś. km2
d) zach. - okupowaną przez wojska francuskie - obejmującą Nadrenię - Palatynat, Badenię, Wirtembergię Hohenzollernów, o łącznym obszarze 39,1 tyś. km2. 12 Obszar Wielkiego Berlina również miał być podzielonych na cztery sektory.12

Dowódcy naczelni postanowili również, że władza najwyższa w Niemczech będzie wykonywana z polecenia rządów czterech mocarstw przez każdego gubernatora wojskowego odnośnej strefy okupacyjnej z osobna, a w sprawach dotyczących całych Niemiec przez Sojuszniczą Rade Kontroli złożoną z czterech gubernatorów. Decyzje Rady miały zapadać jednomyślnie.13
W dniach 1-4 VII wojska amerykańskie i brytyjskie wycofały się z zajętej przez nie części radzieckiej strefy okupacyjnej, a jednocześnie ich garnizony zajęły zach. sektory Berlina.
Omówione powyżej decyzje doprowadziły do nowej sytuacji po klęsce i bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Przestały one istnieć jako państwo suwerenne, a zwierzchnią władzę przejęły nad Niemcami zwycięskie mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej. Po zakończeniu działań wojennych musiały one sprecyzować odkładane wcześniej zasady wspólnej polityki wobec Niemiec. Nastąpiło to w Poczdamie.
Ostatnia konferencja przywódców trzech mocarstw odbyła się w Poczdamie pod Berlinem w dniach od 17. VII do l. VIII. 45 r. Udział w konferencji wzięli: premier radziecki J. Stalin i msz. W. Mołotow, prezydent USA H. Truman i sekretarz stanu J. Byrnes, premier Anglii W. Churchill i msz. A. Eden zaś od 28. VII. po utworzeniu nowego rządu, premier C. Attlee i msz. E. Bevin.14

Na konferencji omawiano całokształt problemów związanych z zakończeniem wojny i wprowadzeniem pokoju. Najbardziej sporne były kwestie granicy polsko - niemieckiej oraz odszkodowań wojennych - silnie zaznaczył się tutaj
antagonizm między delegacją brytyjską a radziecką. Delegacja amerykańska natomiast zachowywała postawę bardziej pojednawczą.
Postanowiono utworzyć Radę Ministrów Spraw Zagranicznych pięciu mocarstw: Chin, Francji, USA, Anglii i ZSRR, której zadaniem miało być przygotowanie traktatów pokojowych z państwami pokonanymi. Przy rozwiązywaniu tych zadań rada miała się składać z przedstawicieli tych rządów, które podpisały akt kapitulacji; zatem w wypadku Niemiec rada składała się z przedstawicieli czterech mocarstw - bez Chin. Wobec powołania Rady Ministrów Spraw Zagranicznych i Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec zniesiono Europejską Komisje Doradczą.15
Na konferencji w Poczdamie ustalono polityczne i gospodarcze zasady traktowania Niemiec w początkowym okresie kontroli.
Potwierdzono wcześniejsze założenia dotyczące sprawowania władzy najwyższej w Niemczech oraz tego, że Niemcy będą okupowane nie określając czasu jej trwania.16 Celem okupacji miała być: całkowita demilitaryzacja Niemiec, denazyfikacja społeczeństwa, jego demokratyzacja oraz dekartelizacja gospodarki.
Organizacja administracji miała pójść w kierunku decentralizacji i samorządu lokalnego. Uznano, że na razie rząd niemiecki nie zostanie utworzony, ale powstaną centralne niemieckie organa administracyjne kierowane przez sekretarzy stanu na zlecenie SRK.

Moce wytwórcze zbędne dla produkcji pokojowej miały zostać zniszczone lub przeznaczone na spłatę odszkodowań wojennych. Natomiast główny nacisk położy się na rolnictwo i przemysł pokojowy produkujący na potrzeby wewnętrzne, a Niemcy będą traktowane jako gospodarcza całość.
Postanowiono, że roszczenia reparacyjne ZSRR zostaną zaspokojone głównie przez konfiskatę odpowiednich dóbr w radzieckiej strefie okupacyjnej, roszczenia polskie będą wypłacane z kwoty przypadającej ZSRR. Natomiast zachodnie strefy okupacyjne Niemiec pokryją roszczenia pozostałych państw. Jednak nie udało się osiągnąć porozumienia w sprawie tego ile ma wynosić ogólna kwota odszkodowań.17
W kwestiach terytorialnych układ poczdamski postanowił, że część Prus Wschodnich wraz z Królewcem zostanie przyłączona do ZSRR. Natomiast byłe obszary Niemiec na wschód od rzek: Odry i Nysy Łużyckiej zostaną oddane pod zarząd państwa polskiego, a ostateczne wytyczenie zachodniej granicy Polski nastąpi w ramach regulacji pokojowej. Ludność niemiecka z Czechosłowacji, Polski i Węgier miała zostać przesiedlona do Niemiec.
Uchwalone na konferencji w Poczdamie zasady postępowania wobec Niemiec były trudne do zrealizowania. Każde mocarstwo inaczej ujmowało tę kwestie.
Polityka okupacyjna USA wobec Niemiec charakteryzowała się dużą niestabilnością, a nawet zupełnie sprzecznymi tendencjami.18 Stanowisko USA było z jednej strony zdeterminowane przekonaniem, że zdecydowana większość Niemców to zwolennicy hitleryzmu, którzy powinni zostać surowo ukarani, a z drugiej strony wiarą w możliwość ich reedukacji.19 Formalnie rzecz biorąc denazyfikacja została najskrupulatniej zastosowana właśnie w strefie amerykańskiej. Na mocy ustawy z 5. III. 46 r. wprowadzono tam podział byłych hitlerowców na 5 kategorii:

1. winowajców głównych,
2. winowajców,
3. winowajców mniej obciążonych,
4. biernych zwolenników,
5. osoby zwolnione od odpowiedzialności.

Dyrektywa amerykańskiego sekretarza skarbu H. Morgenthana traktowała Niemcy do 1946/47 r. jako państwo nieprzyjacielskie oraz zalecała rygorystyczną kontrole ich gospodarki. Zaś później doszło do złagodzenia stanowiska USA, a Niemcy i Niemców zaczęto postrzegać jako potencjalnych sojuszników w konfrontacji z ZSRR.
Zarząd Wojskowy USA realizował w swej strefie okupacyjnej koncepcje federalistyczne. We wrześniu 1945 r. utworzono kraje: Bawarię, Hesję, Badenię - Wirtembergię, a w styczniu 46 r. Bremę i powołano tam rządy o ograniczonych kompetencjach. Miały one za zadanie odbudowę administracji, gospodarki i transportu. Natomiast w kwestii gospodarczej Amerykanie byli stanowczymi przeciwnikami nacjonalizacji. Kładli oni silny nacisk na rozbicie wielkich przedsiębiorstw niemieckich i ożywienie w ten sposób konkurencji.20
Polityka brytyjska od początku była nastawiona na oszczędzanie Niemiec i ich odbudowę jako siły antyradzieckiej. Z drugiej jednak strony Wielka Brytania nie była skłonna ponosić dużych kosztów utrzymania swej strefy i zmierzała do wspólnego z USA uzgodnienia rozwoju gospodarczego, aprowizacji itp.21
Wielka Brytania podobnie jak władze amerykańskie wystąpiła wobec ludności niemieckiej z wielką surowością. Jako dowód może posłużyć tutaj głośny rozkaz marszałka Montgomerego z 10. VI. 45 r. zakazujący wszelkiego bratania się personelu brytyjskiego z Niemcami oraz rozkaz dodatkowy z 14. VI. Zezwalający żołnierzom brytyjskim na rozmawianie i bawienie się z niemieckimi dziećmi. Zakaz fraternizacji, czyli bratania się został zniesiony dopiero 4. VI. 48 r.22

Natomiast jeżeli chodzi o tworzenie samodzielnej administracji niemieckiej to władze brytyjskie przystąpiły do niej stosunkowo późno. W przeciwieństwie do Francuzów i Amerykanów - zaczęły one nie od organów krajowych lecz od razu powołały administracje centralną dla całej strefy. 15. II. 1946 r. powołano dla całej strefy bryt. niemieckie strefowe Ciało Doradcze. Zaś w ciągu 1946 r. wprowadzono nowy podział administracyjny tworząc cztery kraje: Północną Nadrenię - Westfalię, Dolną Saksonię, Szlezwik - Holsztyn i Hamburg.23
Francja nie uczestnicząc w konferencji poczdamskiej, nie czuła się związana z jej postanowieniami, bojkotowała również wiele posiedzeń SRK. Niemcy były traktowane przez Francję jako tradycyjny wróg. Dlatego też celem francuskiej polityki wobec Niemiec było:

- rozbicie jedności państwowej Niemiec
- oddanie całego obszaru na zachód od Renu pod stałą okupację przez wojska francuskie
- oddanie zagłębia Rury pod kontrolę międzynarodową
- unia gospodarcza Zagłębia Saary z Francją
- wyzyskanie gospodarki niemieckiej, a szczególnie niemieckich zasobów węgla do odbudowy i rozwoju gospodarki francuskiej.24

Organizacja strefy francuskiej następowała powoli. Początkowo istniały tylko małe jednostki terytorialne, które dopiero w 1947 r. przekształcono w następujące kraje: Badenię, Wirtembergię - Hohenzdlern i Nadrenię - Palatynat. Francuzi tworzyli tylko tymczasowe zarządy powierzając Niemcom wyłącznie funkcje pomocnicze.
Jednak pod koniec lat czterdziestych Francja uzależniona od pomocy USA, musiała odejść od polityki obstrukcji i przejść do ścisłej współpracy z mocarstwami zachodnimi.25

Celem polityki okupacyjnej ZSRR było: uzyskanie trwałych gwarancji bezpieczeństwa przed Niemcami oraz wykorzystanie niemieckiego potencjału do odbudowy i rozwoju gospodarki ZSRR. Ponadto ZSRR traktował swoją obecność polityczno - militarną w Niemczech Wsch. jako korzystne położenie strategiczne w stosunku do Zachodu, pozwalające równocześnie na utrzymanie hegemonii nad krajami Europy Środkowo - Wsch.26 Związek Radziecki przywiązywał w pierwszych latach powojennych wielką wagę do uzyskania odszkodowań wojennych. Reparacje te, jako rekompensatę z tytułu ogromnych strat poniesionych w czasie II wojny światowej, ZSRR pobierał głównie z własnej strefy okupacyjnej. Jednak nadmierna eksploatacja, czyli demontaż urządzeń przemysłowych, rozszerzanie łupu wojennego oraz wykorzystywanie siły roboczej, głównie poprzez wywożenie specjalistów w głąb Rosji, przyczyniła się do stopniowej degradacji gospodarczej radzieckiej strefy okupacyjnej.
Od początku okupacji Moskwa za pośrednictwem Radzieckiej Administracji Wojskowej oraz ściśle współpracujących z nią komunistów niemieckich umacniała własne koncepcje ustrojowe i polityczne. To właśnie pod naciskiem władz radzieckich doszło do zjednoczenia Partii Socjaldemokratycznej i Partii Komunistycznej w strefie radzieckiej, które 21. IV. 46 r. - wcześniej niż w jakimkolwiek innym kraju - utworzyły Niemiecką Socjalistyczną Partię Jedności.27
Mimo tak istotnych różnic dzielących zwycięskie mocarstwa początkowo udawało się utrzymać przynajmniej pozory jedności postępowania w sprawie okupowanych Niemiec.
Symbolem solidarności polityki czterech mocarstw wobec okupowanych Niemiec było istnienie Sojuszniczej Rady Kontroli.28 Zbierała się ona trzy razy w miesiącu w gmachu sądu okręgowego (Kammergericht) w amerykańskim sektorze Berlina. Przewodniczący Rady zmieniali się co miesiąc, a jej zebrania miały charakter formalny, gdyż wszystkie istotniejsze decyzje zapadały na szczeblu rządów i były przez Radę tylko proklamowane. Uchwały Rady musiały zapadać jednomyślnie.

Mimo, że w ciągu prawie 32 miesięcy swego istnienia SRK nie potrafiła rozwiązać żadnej istotniejszej kwestii spornej ani zapewnić jednolitego zarządzania Niemcami to wydała ona szereg proklamacji i ustaw. Wymienię tu ustawy z 1945 r.: o likwidacji wszelkich organizacji hitlerowskich (10. X.); o uzbrojeniu policji niemieckiej (6. XI.); o zakazie szkolenia wojskowego w Niemczech, o ukaraniu osób winnych zbrodni wojennych, zbrodni przeciw ludzkości i przeciw pokojowi (20. XII.); z 1946 r.: o usunięciu hitlerowców z urzędów (12. I.); o utworzeniu rad zakładowych w przedsiębiorstwach niemieckich (10. IV.); o kontroli niemieckich badań naukowych. 25. II. 47 r. Rada wydała ustawę o zniesieniu państwa pruskiego jako nosiciela militaryzmu i reakcji w Niemczech.29
Przytoczone wyżej ustawy SRK miały charakter wyłącznie deklaratywny; żadna z nich nie dotyczyła praktycznego zarządzania Niemcami. SRK nie czuła się nigdy zobowiązana do pełnienia funkcji rządu niemieckiego. Rozporządzała ona aparatem administracyjnym, którego zadaniem było sprawowanie kontroli nad praktyczną działalnością niemieckich organów administracyjnych, które miano powołać na mocy Układu Poczdamskiego. Organów tych nigdy nie powołano i zajęciem Rady pozostały tylko deklaracje.30
Kolejnym symbolem jedności celów politycznych czterech mocarstw wobec Niemiec był proces zbrodniarzy hitlerowskich w Norymberdze. W celu osadzenia głównych zbrodniarzy hitlerowskich powołano Międzynarodowy Trybunał Wojskowy, w którym zasiadali sędziowie z czterech państw okupacyjnych. Proces rozpoczął się 20. XI. 45 r. Główni przywódcy hitlerowscy zostali oskarżeni o cztery rodzaje zbrodni:

1. udział w spisku przeciw pokojowi
2. określone zbrodnie przeciw pokojowi
3. zbrodnie wojenne
4. zbrodnie przeciw ludzkości.31

Trybunał uznał kierownictwo NSDAP, SS, SD i gestapo za organizacje przestępcze i zabronił ich dalszej działalności. Dwunastu oskarżonych skazano na karę śmierci, trzech na karę dożywotniego więzienia, trzech uwolniono od winy i kary.32
Obok procesu głównych przywódców przed MTW w Norymberdze odbywały się procesy innych hitlerowców przed sądami poszczególnych mocarstw okupacyjnych w ich strefach oraz w innych krajach, w których zbrodnie zostały dokonane.
Za oficjalny początek rozłamu między czterema mocarstwami w polityce niemieckiej często uważane jest wystąpienie amerykańskiego sekretarza stanu Jamesa Byrnesa w Stuttgarcie w dniu 6. IX. 1946 r.33 Powiedział on, że nie wolno dopuścić aby Niemcy stali się czynnikiem w rozgrywce między Wschodem a Zachodem. Sojusznicza Rada Kontroli ustaliła zbyt niski poziom uprzemysłowienia Niemiec i nie potrafiła skoordynować gospodarki poszczególnych stref w taki sposób aby potrzeby importowe były pokrywane przez Niemcy jako całość. Dlatego, wobec niemożności osiągnięcia jedności gospodarczej i politycznej całych Niemiec rząd amerykański zdecydowany jest połączyć swoją strefę z jakąkolwiek inną. Dotychczas zgodę na to wyraziła tylko W. Bryt.

Byrnes zaznaczył, że SRK nie potrafiła ani administrować Niemcami, ani przekazać administracji w ręce samych Niemców. Następnie sekretarz stanu oświadczył, że ziemie na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej nie zostały oddane Polsce w sposób ostateczny.
Oświadczenie podobnej treści złożył minister Bevin w brytyjskiej Izbie Gmin 22. X. 46 r. dodając jednocześnie, że W. Bryt. od początku przeciwstawiała się planom dezindustrializacji Niemiec.
2. XII. 46 r. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania podpisały formalne porozumienie o połączeniu swych stref i utworzeniu od 1. I. 47 r. tzw. Bizonii.34
Opozycja Francji przeciw utworzeniu Bizonii nie była silna, ponieważ W. Bryt. i USA przejednały ją, wyrażając zgodę na gospodarcze wcielenia zagłębia Saary do Francji. Rozporządzenie rządu francuskiego w tej sprawie zostało ogłoszone 23. XII. 46 r.35 Natomiast ZSRR napiętnował oba te fakty jako oznaczające podział i rozbiór Niemiec.

Jednak w 1946 r. los Niemiec nie był jeszcze przesądzony. Stało się to dopiero w wyniku fiaska sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych czterech mocarstw, która obradowała w dniach od 10. III do 24. IV. 47 r. Uczestnikami byli: Bevin, Biadult, Mołotow, a ze strony amerykańskiej G. Marshall, który od 7.1 zajął miejsce Byrnesa jako sekretarz stanu.36
Ze względu na dużą liczbę kwestii omawianych na sesji37 przedstawię tutaj tylko jej końcowe efekty. Moskiewska sesja Rady M. S. Z. zakończyła się niepowodzeniem. Najostrzejsza sprzeczność zaznaczyła się w kwestii granicy na Odrze i Nysie. Bardzo sporną była również sprawa odszkodowań, która z czasem zaczęła przeradzać się w spór w przyszłość Zagłębia Ruhry. Praktycznie biorąc ogromną część odszkodowań niemieckich, jeżeli w ogóle miały być spłacone, musiałaby pochodzić z Zagłębia Ruhry, leżącego w strefie bryt. Mołotow trafnie dostrzegł dążenia brytyjskie do wyłączonego opanowania tego rejonu i zaproponował kontrolę czterech mocarstw nad Zagł. Ruhry. Nie było jednak szans realizacji tego postulatu.38
Zgodność poglądów Zw. Radz. i mocarstw anglosaskich zaznaczyła się tylko w uznaniu potrzeby podniesienia poziomu produkcji przemysłu niemieckiego.39

Do ostatecznego rozejścia się polityki czterech mocarstw doszło podczas londyńskiej konf. msz. trwającej od 2. XI do 15. XII. 47 r. Stało się tak za sprawą różnic odnośnie zawarcia traktatu pokojowego z Niemcami, łącznie ze sprawą granic, utworzenia rządu ogólnoniemieckiego, jak również wspólnego zarządzania gospodarką niemiecką, pobierania reparacji itp.40
Konsekwencją zmiany polityki USA było ogłoszenie 5. VI. 47 roku przez sekretarza stanu Marshalla planu Odbudowy Gospodarczej Europy. ZSRR upatrywał w nim próbę podważenia swoich pozycji i zdobyczy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej oraz na terenie Niemiec.
Realizacja planu Marshalla wymagała włączenia do niego również zachodnich stref okupacyjnych, co z kolei zmusiło Francje do wyrażenia zgody na przystąpienie jej strefy do Bizonii. USA udało się pozyskać Francję ponieważ potrzebowała ona pomocy amerykańskiej w ramach planu Marshalla. W zamian zrezygnowała ona z wcześniejszych ambicji przyłączenia Zagłębia Ruhry i Nadrenii. Jednocześnie USA i Anglia wyraziła zgodę na to aby Francja włączyła Saarę do własnego obszaru płatniczego.

Powyższe sprawy były przedmiotem obrad dwóch konferencji w Londynie z udziałem mocarstw zachodnich i kraju Beneluxu (Belgia, Holandia, Luxemburg), które miały miejsce 23. II do 6. III i 20. IV do 6. VII. 48 r.41
Na porządku dziennym obrad konferencji londyńskiej znalazła się kwestia stosunku Niemiec zach. do Planu Marshalla, rola gospod. Niemiec w Europie, zagadnienia bezpieczeństwa, odszkodowania itp.
W komunikacie, wydanym 6. III. 48 r. stwierdzono, że Rada Ministrów Spraw Zagranicznych czterech mocarstw nie spełniła pokładanych nadziei. Wobec tego należy przystąpić do odbudowy Niemiec i włączenia gospodarki zachodnioniemieckiej w ramy gospodarki europejskiej. Zagłębie Ruhry powinno być oddane pod kontrolę międzynarodową z udziałem Niemiec. Zgodzono się też, że ustrój przyszłych Niemiec powinien być federalny. Gospodarka strefy francuskiej i Bizonii miała być skoordynowana.42 Uczestnicy konferencji powzięli uchwałę o włączeniu zachodniej strefy okupacyjnej Niemiec do systemu pomocy w ramach planu Marshalla.43 Podjęto również decyzję o utworzeniu Unii Zachodniej. Komunikat końcowy konferencji londyńskiej wydano 7. VI. 48 r. i potwierdzono w nim wcześniejsze ustalenia dotyczące wspólnej polityczno-gospodarczej wizji Niemiec Zachodnich.44

W obliczu działań trzech mocarstw: Anglii, Francji i USA zmierzających do utworzenia odrębnego państwa zachodnioniemieckiego, czego wyrazem było utworzenie Bizonii, a następnie konferencja londyńska. Związek Radziecki postanowił skończyć z fikcją działalności SRK w Berlinie i zakwestionować pozycję mocarstw zachodnich w tym mieście. 20. III. 48 r. radziecki marszałek W. Sokołowskij, który był w tym miesiącu przewodniczącym SRK, oświadczył, że sprawy omawiane na konferencji w Londynie podpadają pod kompetencje Rady jako najwyższej władzy w Niemczech, dlatego też Rada powinna być poinformowana o wynikach konferencji. Jednak przedstawiciele mocarstw zach. odrzucili ten postulat. Wobec tego marszałek Sokołowskij opuścił salę obrad. Po tym incydencie SRK przestała faktycznie istnieć.45

Reforma walutowa w trzech strefach Zachodnich ogłoszona przez radio 16. VI. 48 r., o godzinie 18°° była niewątpliwie punktem zwrotnym w powojen-nych dziejach Niemiec.46 Dawna waluta (Reichsmark) straciła wartość i na jej miejsce wprowadzono nową, zwaną Deutsche Mark (D-Mark). Ustawowym środkiem płatniczym stała się ona od 21. VI. 48 r. Każdy mieszkaniec strefy za-chodniej mógł wymienić 60 dotychczasowych marek na 60 nowych, depozyty bankowe uległy konwersji w stosunku 100 dawnych na 6,5 nowych marek.
Reforma walutowa w strefach zachodnich zmusiła władze radzieckie do podjęcia podobnego kroku. W przeciwnym razie dawna waluta niemiecka pozbawiona wartości w strefach zachodnich napłynęłaby do strefy radzieckiej wywołując katastrofalną inflację. Władze radzieckie zaskoczone były decyzją mocarstw zach. i nie posiadały przygotowanych na ten wypadek banknotów. Dlatego reforma walutowa zarządzona w radzieckiej strefie 23. VI. 48 r. była zaimprowizowana i polegała na naklejaniu nalepek na dawnych banknotach.47
Reforma przeprowadzona przez mocarstwa zachodnie nie objęła początkowo Berlina. Natomiast władze radzieckie wprowadzając reformę w swoim sektorze musiały nią objąć również Berlin, gdyż w przeciwnym razie w mieście nadal obowiązywałaby dawna waluta i sens reformy w strefie radzieckiej byłby bezsensowny. W odpowiedzi na zarządzenie marsz. Sokołowskiego o reformie walutowej w strefie radzieckiej łącznie z Berlinem trzech zachodnich komendantów Berlina postanowiło 23. VI wprowadzić walutę zach. w swoich sektorach. Skutkiem tego był podział Berlina na 2 obszary walutowe.48

W dniu ogłoszenia reformy walutowej w strefach zach. 18. VI. 48 r. władze radzieckie wydały zarządzenie ochronne w celu zabezpieczenia gospodarki swojej strefy i zapobieżenia dezorganizacji obiegu pieniężnego. Ruch pociągów osobowych oraz pojazdów drogowych do i ze strefy radzieckiej został zawieszony, zaś transport towarów był dozwolony tylko przy zachowaniu rygorystycznej kontroli.49
24. VI władze radzieckie zawiesiły ruch wszelkich pociągów na linii Berlin - Helmsted - Hannower z powodu konieczności naprawy torów kolejowych. Rozdział żywności dla całego Berlina został wstrzymany, zaś mocarstwa zach. zdecydowały o wstrzymaniu ruchu pociągów towarowych do strefy radzieckiej.
30. VI władze radzieckie zakazały ruchu na kanałach śródlądowych łączących Berlin ze strefami zachodnimi, a 1 lipca zawiadomiły, że w obliczu nielegalnego wprowadzenia zachodniej waluty w zach. sektorach Berlina uważają działalność Sojuszniczej Komendantury Berlina za zawieszoną.
23. VI wyłączono dopływ prądu, a dzień później zamknięto dojazd do miasta - Rozpoczęła się tzw. Blokada Berlina Zachodniego. Od 25. VI. 48 r. do 10. V. 49 r. zachodnie sektory Berlina były zaopatrywane wyłącznie drogą lotniczą. W tym okresie przewieziono 1,5 miliona ton ładunku, brało w tym udział 380 maszyn obsługiwanych przez 57 tyś. ludzi.50

Zatarg między mocarstwami o Berlin doprowadził do całkowitego podziału politycznego i administracyjnego tego miasta. Doszło do podziału policji i władz miejskich.51 W drugiej połowie sierpnia wzrosło napięcie w Berlinie wywołane niemal codziennymi incydentami na granicy sektorów. Od 26. VIII do 6. IX odbywały się demonstracje przed Nowym Ratuszem w sektorze radzieckim, gdzie obradowała Rada Miejska.
7. XI granica między sektorem radzieckim a sektorami zachodnimi została zamknięta i przekroczenie jej dozwolone było tylko w sześciu punktach kontrolnych.
Celem blokady Berlina było zmuszenie mocarstw zachodnich do rezygnacji z utworzenia Frizonii i państwa zachodnioniemieckiego oraz nakłonienie ich do kontynuowania wspólnej z ZSRR polityki w sprawie Niemiec. Tymczasem decyzja ta przyspieszyła tylko konsolidację Berlińczyków w zachodnich sektorach oraz całego społeczeństwa zachodnioniemieckiego dla poparcia powstania RFN.52
Dlatego też podczas konferencji M. S. Z. wiosną 49 r. w Waszyngtonie, ZSRR wyraził zgodę na przerwanie blokady w Berlinie 4. V. 49 r. Jako termin przywrócenia łączności ze strefami i sektorami zachodnimi w Berlinie przyjęto 12. V. 49 r.
ZSRR musiał pogodzić się z fiaskiem blokady. Wydaje się, że jednocześnie liczył, iż może jeszcze dojść do współpracy z mocarstwami zach. w polityce wobec Niemiec. Świadczyły o tym m.in. propozycje msz. ZSRR A. Wyszyńskiego, który na konferencji ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw w Paryżu 24. V. 49 r. zaproponował ponowne przejęcie przez SRK najwyższej władzy w Niemczech, przywrócenie komendantury alianckiej w Berlinie, utworzenie wspólnych komisji ogólnoniemieckich itp.53
Mocarstwa zach. zgodnie odrzuciły powyższe propozycje ponieważ tworzenie RFN następowało w tym okresie z pełnym rozmachem.

Od początku 48 r. tworzono konsekwentnie zew. i wew. ramy dla powstania państwa zachodnioniemieckiego. Niewątpliwie nowy etap bezpośredniego tworzenia tego państwa otwierał komunikat konferencji londyńskiej sześciu państw zachodnich z 7. VI. 48 r. l lipca 48 r. trzej gubernatorzy wojskowi wręczyli zebranym we Frankfurcie nad Menem jedenastu premierom krajów stref zachodnich trzy tzw. Dokumenty Frankfurckie.54
Pierwszy z nich upoważniał jedenastu premierów krajowych do zwołania najpóźniej l. IX. 48 r. zgromadzenia konstytucyjnego. Zgromadzenie to miało opracować projekt konstytucji na zasadach federalistycznych. Drugi - wzywał premierów krajowych do zbadania granic krajowych i zaproponowania ich ewentualnych zmian. Trzeci podawał do wiadomości zasady statutu okupacyjnego, który miał wejść w życie po utworzeniu państwa zachodnioniemieckiego.

Zasadnicza konferencja ustawodawcza odbyła się 10-23 VIII. 48 r. na zamku Hierrenchiemsee z udziałem po 2 przedstawicieli z 11 państw związkowych, których zadaniem było przygotowanie projektu U2 dla Rady Parlamentarnej. Zebrała się ona w przewidzianym przez Dokument Frankfurcki terminie l. IX. 48 r. w Bonn.55
U2 została uchwalona przez Radę Parlamentarną, w 4 rocznicę kapitulacji Niemiec 8. V. 49 r. w sposób bardzo uroczysty.

Ustawa wprowadzała w RFN ustrój parlamentarny o charakterze federalnym z silnymi uprawnieniami władzy wykonawczej na czele z kanclerzem federalnym.56 Powołano do życia państwo demokratyczne, zabezpieczające podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie.
Na podstawie zasad zawartych w U2 14. VIII. 49 r. przeprowadzono pierwsze wybory do Bundestagu. Obok parlamentu powołano do życia Radę Związku (Bundesrat). Składała się ona z przedstawicieli poszczególnych krajów. Wspólne posiedzenie obu izb tworzyło Zgromadzenie Federalne. Uchwały i ustawy Bundestagu podlegały zatwierdzeniu przez Bundesrat.
Pierwsze posiedzenie parlamentu odbyło się 7. IX. 49 r. W dniu tym formalnie proklamowano powstanie RFN.57 W dniu 13. IX wybrano pierwszego prezydenta RFN - został nim liberał Theodor Heus, natomiast pierwszym kanclerzem został przywódca CDU Konrad Adenauer. Siedzibą najwyższych organów państwowych stało się od 10. V. 49 r. miasto Bonn.58

Proces tworzenia NRD przebiegał zupełnie inaczej niż RFN. NRD powstała w wyniku odgórnych decyzji, konsultowanych na najwyższym szczeblu w Moskwie.59 ZSRR forsował w swojej strefie okupacyjnej zasady społeczno-gospodarcze i ustrojowe obowiązujące w ZSRR. Tendencja ta przybrała na sile w latach 1948-49, kiedy nie ulegało już wątpliwości, że mocarstwa zach. były zdecydowane na utworzenie RFN.
Drugi Kongres Ludowy, który odbył się w 17-18 III. 48 r. w Berlinie powołał do życia Niemiecką Radę Ludową.60 Wyznaczona przez nią specjalna komisja opracowała projekt konstytucji. Konstytucja NRD z 7. X. 49 r. zawierała sporo sformułowań przyjętych z konstytucji sowieckiej i przenosiła na grunt wschodnioniemiecki sowieckie urządzenia ustrojowe. Ustanawiała ona państwo centralistyczne na bazie społecznej własności środków produkcji. Powszechne demokratyczne wybory, które gwarantowała konstytucja, jak też: wolność słowa i druku, wolność zgromadzeń, równouprawnienie wszystkich obywateli oznaczały de facto obowiązek oddawania co pewien czas głosu na wskazanych przez władze kandydatów oraz przymus chodzenia na wiece i zebrania.61 Pierwszym prezydentem NRD został przywódca KPD Wilhelm Pieck, zaś premierem został Otto Grotewoll.

Kwestia niemiecka należała do jednej z bardziej absorbujących uwagę wielkich mocarstw w latach 1945-49. Była ona tematem wielu konferencji jeszcze w czasie trwania wojny, jak również po jej zakończeniu. Początkowo mocarstwa zgodne były co do sprawy ukarania Niemiec jako winnych rozpętania II wojny i próbowały wspólnie zarządzać okupowanymi strefami poprzez działalność SRK. Uważały, że należy zachować jedność Niemiec, a okupacja ma charakter tymczasowy. Jednak zaczęło pojawiać się wiele wątpliwości co do tego jak ta jedność Niemiec ma wyglądać. Każde z mocarstw wyobrażało ją sobie inaczej i prowadziło odmienną od innych politykę w swojej strefie. Z czasem jednak doszło do wypracowania wspólnego stanowiska w polityce USA, Anglii i Francji wobec Niemiec. Mocarstwa zachodnie zdecydowały się na połączenie swych stref i współdziałanie polityczno-gospodarcze. Efektem tych przemian (powstanie Bizonii i Frizonii) było powstanie RFN.
Natomiast Związek Radziecki przegrał walkę o Niemcy. Nie udało mu się doprowadzić do powstania jednego państwa Niemieckiego o komunistycznym ustroju. ZSRR przekonał się podczas blokady Berlina, jak silne jest współdziałanie mocarstw zachodnich i z jaką determinacją są one gotowe walczyć w obronie Niemiec Zachodnich przed zakusami Związku Radzieckiego.

BIBLIOGRAFIA

1. E. Cziomer, zarys historii Niemiec powojennych 1945-1995, Warszawa-Kraków. PWN, 1997.
2. A. Czubiński, Europa dwudziestego wieku; zarys historii politycznej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 1997.
3. J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 1990.
4. J. Krasuski, Historia RFN, Książka i wiedza. Warszawa, 1987.
5. J. Krasuski, Polityka czterech mocarstw wobec Niemiec 1945-1965, Instytut Zachodni, Poznań, 1967.
6. M. Stolarczyk, Podział i zjednoczenie Niemiec jako elementy ładu europejskiego po II wojnie światowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 1995.

ęłęóęłęóBartłomiej Fijałkowski

---