5.05.11
DOM W KULTURZE LUDOWEJ
Dom ma dwa wymiary - fizyczny (dom przez małe d) i symboliczny (Dom przez duże D)
Te dwa wymiary się uzupełniają
Dom polski prezentował się inaczej w zależności od miejsca i zamożności jego mieszkańców. Popularny był motyw górnej chaty, w domu znajdowało się palenisko, świetlik. Mieszkali tam zarówno ludzie jak i zwierzęta. W zaborze pruskim chaty już miały poszczególne pomieszczenia, był tam komin. („Kultura ludowa słowian” tom 1)
Dom wiejski (Kohlberg rzecze) ma przeważnie jedną izbę, szafę, miskę, stół, ławkę, listwę z garnuszkami i podobnymi plus duże łóżko dla rodziców i dzieci. Większe dzieci spały w wyrku. Dorośli spali za piecem lub „gdzie bądź”. Czasami na ścianiach wiszą obrazki malowane na szkle.
Kurpie - w chatach kurpiowskich nie sypiają zwierzęta. Jest tam węgieł, okna duże i jasne, piec polerowany, na półkach misy, czasami stał też gdzieś wartsztat tkacki.
Zawistowicz Adamska opisywała biedną chatę jako brudną, usmoloną, na podłodze do spania barłóg z brudną pościelą.
Jeszcze w XIX wieku ludzie żyli dość „pierwotnie”, np. na wsiach między Wrocławiem a Krosnem „ludzie żyli jak bydło”.
Dom...:
Daje schronienie w sensie dosłownym.
To przestrzeń, która jest przekształcona w miejsce, mające jakąś wartość
Żeby ktoś posiadał Dom, musi mieć wpierw budynek i go zamieszkiwać. Dom to coś więcej niż sam budynek. Można mieć dom, ale nie mieć Domu.
Oskar Kohlberg - MENTALNOŚĆ CHŁOPA POLSKIEGO
Można powiedzieć dosłownie, że trzymają się kurczowo przysłowia „wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej”. Ludzie byli bardzo przywiązani do swojego miejsca zamieszkania i nie chcieli go opuszczać, czasami nawet za cenę życia i dobrobytu.
Przestrzeń nie jest czymś jednorodnym. Jest ciągła. Można ją waloryzować. Nadajemy jej znaczenie. Ona determinuje myślenie i relacje ze światem. Inaczej waloryzują przestrzeń chłopi, a inaczej miastowi. To się różni w zależności od kontekstu kulturowego.
W kulturze ludowej przestrzeń (orbis interior i exterior) wewnętrzna i zewnętrzna. Wewnętrzna to obszary związane ze sferą sacrum i profanum, które się przenikają między sobą i oddziałują na siebie.
Przestrzeń może nabierać walorów sakralnych w zależności od czasu. Na czas świąt tworzy się symboliczną topografię, obszary naznaczone świętością. Tak się też tworzy Dom. To przenosi człowieka w sferę sacrum, człowiek ma nie tylko miejsce do spania, ale też punkt odniesienia. Axis mundi - oś świata. Dla chłopa czymś takim był Dom.
BUDOWA DOMU- opisane przez Eliade
Tradycyjne budowanie domu to jak stwarzanie świata, wykrwanie z przestrzeni miejsca. Z chaosu -> kosmos. Z przestrzeni -> miejsce.
To boskie dzieło stworzenia w wersji mikro. Tworzenie domu i jego uświęcenie - konsekracja, utworzenie osi, łączącej człowieka z tym, co sakralne, transcendetne, mentalne. Dom to centrum świata w skali mikro. To środek chłopskiego wszechświata.
W przestrzeni również są opozycje binarne - góra, dół etc (od dawna wiadomo, ze w piwnicy czai się zło! :P )
Kiedyś były 2 punkty centralne - dom i świątynia.
Eliade - dla człowieka religijnego dom to mikrokosmiczny obraz uniwersum. Był on dla człowieka całym światem.
LOKALIZACJA
Piotr Kowalski - wybór miejsca na dom był obwarowany wieloma zakazami i nakazami. Nie można było osiedlać się tam, gdzie były czerwone mrówki. Czarne już były dozowlone. Nie wolno było też budować się przy skrzyżowaniu dróg oraz w miejscach, gdzie miały miejsca rozlewy krwi. Szukano żył wodnych. Zanim się zaczynało budować, pytało się o rady wróżbitów, oni szukali znaków - potwierdzeń, że przestrzeń jest bezpieczna.
Na Ukrainie dobrym miejscem było takie, gdzie odpoczywało bydło.
Kolejne były ceremonie. Zakładziny sprawiały, że dom stawał się przestrzenią sakralizowaną. Miało to też sprzyjać płodności mieszkańców. :P Sypano na pomyślność sól świętej Agaty, miało to ochronić przed ogniem, masło św. Wawrzyńca też miało pomóc (ale na co?). Od wchodu kładzono miód i cukier. Były węgły, 4 kąty, podwaliny, próg, drzwi. Stół, święty kąt i ognisko (piec). To część systemu odniesień do świata.
Kolejne ceremonie - zasiedziny. Organizuje się to, gdy już jest konstrukcja do założenia dachu. To rekonsekracja, ponowne nadanie świętej wartości.
Kohlberg - przed zamieszkaniem nowej chałupy kapłan ją poświęcał. (robił to potwórnie po dokonaniu zbrodni) Następnie wrzuca się oknem kota, mysz albo innego niepotrzebnego gada ( xD ) w celu, aby to zwierzę „wzięło” zło z tego domu. Jak zdechło - można było się wprowadzić. Od morowego powietrza, wody, ognia dom miał być oczyszczony.
Opijano tą swojską „parapetówkę” gorzałką, bogatsi jedli pierogi, reszta miała kaszę, kiełbasy etc. Często wtedy dochodziło do draki, albo impreza przenosiła się do karczmy.
DOM, jako wyobrażenie Boga i człowieka.
Człowiek to ten, który zsotał stworzony na wzór i podobieństwo Boga.
Odznacza się to w sposobach organizacji i aranżacji wnętrza.
KOŁO
Benedyktowicz - pokącie w każdej chacie się różniły, były obrazki, różańce, na stole bochen chleba stał. Pokącie to święty kąt. Do izby mieszkalnej odnoszono się z szacunkiem. Kiedyś stół nie służył do spożywania posiłków, był czymś na kształt ołtarza. Przypominał stół z ostatniej wieczerzy.
Kolejny ważny element wystroju to piec. Jest niski i szeroki, leżeli przy nim ludzie starsi i dzieci, bo było tam najmilej. Komin to oś świata. Piec kojarzony był z kobietą i cyklem życia. Kobieta była jak piec, a facet jak łopata, którą się wkadało do pieca i... xD Panny młode po slubie wygłaszały też mowy przy piecu. Było to miejsce prestiżowe, gościa lepiej było posadzić na ziemi przy piecu niż na stołku gdzie indziej.
Dym ulatujący do nieba - znaczenie symboliczne. Chata, która trzeszczy i jęczy zwiastuje chorobę lub śmierć. Jeśli ludzie chorują, to znaczy, że w drewnie, z którego wybudowano dom jest wilk.