8. RYMY I ICH FUNJCJE
Najbardziej znaną cechą rymu jest jego funkcja instrumentacyjna (nasycenie utworu eufonia dźwiękową).
Podział ze względu na częstotliwość występowania:
przeplatane (krzyżowe) - a b a b
parzyste (sąsiadujące) - a a b b
okalające - a b b a
monorym - a a a a
Podział rymów ze względu na akcentowaną sylabę:
żeński (paroksytoniczny) - wyraz dwusylabowy (akcent pada na przedostatnią sylabę od końca), występują tylko
w wierszu sylabicznym, sylabotonicznym
męski (oksytoniczny) - wyraz jednosylabowy (akcent pada na ostatnią sylabę)
daktyliczny (proparoksytoniczny) - akcent pada na trzecią sylabę od końca
Podział ze względu na stopień dokładności:
dokładne - wszystkie głoski występujące od miejsca akcentu są te same.
niedokładne
Podział rymów dokładnych (ścisłych):
bogaty - rymowanie sięga poza samogłoskę akcentowaną i obejmuje co najmniej całą zgłoskę;
ubogi - ogranicza się do najmniejszego obszaru współdźwięczności, to jest do samogłoski akcentowanej znajdującej się
w wygłosie wyrazu
Podział ze względu na końcówki wyrazów:
gramatyczny - powtórzone są końcówki odmian czasownikowych, rzeczownikowych i przymiotnikowych.
niegramatyczny
Podział ze względu na ilość wyrazów:
jednowyrazowe - np. dół - pół
wielowyrazowe (złożony)- np. Stefanią - pań ją
łamane - np. starszy - parszy-|wieje
Podział ze względu na miejsce występowania:
wewnętrzne - występują wewnątrz wersu;
zewnętrzne - występują w nagłosie (inicjalne) lub w klauzuli (klauzulalne).
asonans - tożsamość samogłosek, podczas gdy spółgłoski nie ogrywają żadnej roli, np. ni-EbA || przewi-EwA || wi-ErnA.
konsonans - identyczność spółgłosek i zróżnicowanie samogłosek, np. KaMieNie || KoMiNy; KaT || KoT.
FUNKCJE RYMÓW
- semantyczna - decyduje o znaczenui wyrazu
- instrumentacyjna - dzięki rymom pewne głoski występują częściej i powtarzają się
- wierszotwórcza - kształtuje strukturę wiersza:
~ delimitacyjna (rozgraniczająca) - rym sygnalizuje zakończenie wersu
~ rytmizacyjna - rymy wpływają na rytm wiersza
~ kompozycyjna - pozwalają wydzielać całości (np. strofy, dwuwiersze,
czterowiersze)
STROFIKA
Wiersze dzielimy na:
stroficzne - widoczna powtarzalność ujęcia tematu, zamkniętego w ściśle określoną liczbę wersów, o ujednoliconej strukturze rytmicznej i rozczłonkowaniu składniowym oraz przeważnie w stały sposób powiązana rymami.
stychiczne - pisane bez rozczłonkowania na stałe, wyodrębnione części. Brak jest powtarzającego się ścisłego zorganizowania wypowiedzi i ich rozpiętość wersowa jest zróżnicowana.
Strofa - in. zwrotka, powtarzalny układ rytmiczny większej całości, początkowo występujący w pieśni, potem w poezji recytowanej lub w utworach przeznaczonych do czytania.
O konstrukcji strofy decydują:
jednolitość tematyczna;
liczba wersów;
budowa metryczna wersów;
układ rymów (brak jego to zero rymu);
rozczłonkowanie składniowe;
postać układu intonacyjnego;
ewentualne powtórzenia i paralelizmy składniowe.
Budowa strofy:
jedność tematyczna związana z powtarzalnością organizacji wypowiedzi (poza wierszem strofa nie występuje);
każda strofka tworzy zamkniętą całość.
Podział strof ze względu na ilość wersów:
izometryczna - równowersowa
heterometryczna - różnowersowa
Podział strof ze względu na intonemy w klauzuli:
zamknięta - jest zamkniętą całość składniowo-intonacyjną i logiczną. Zakończona wyraźną kadencją, często kropką.
otwarta - ma antykadencyjne zawieszenie w ostatniej klauzuli.
TYPY STROF
Tercyna - strofa składająca się z 3 wersów
Tetrastych - strofa składająca się z 4 wersów
Pentastych - strofa składająca się z 5 wersów
Sekstyna - strofa składająca się z 6 wersów, o układzie rymów: ababcc
Septyna - strofa składająca się z 7 wersów
Oktawa - strofa złożona z 8 wersów, najczęściej o układzie rymów abababcc
Sonet - przekształcił się w odrębny gatunek liryczny. Narodził się w czasach średniowiecza we Włoszech (w Polsce Jan Kochanowski wprowadził typ francuski, lecz Mickiewicz upowszechnił typ włoski). Wykształciły się dwa typy:
włoski - jedenastozgłoskowiec rozwinięty przez Dantego i Petrarkę (w Polsce Mickiewicz wprowadził sonet trzynastozgłoskowy), o układzie rymów abba abba cdc dcd, posiada ściśle określoną kompozycję: dwie czterowersowe strofy są w nim tym, czym sześciowiersz w oktawie, a dwie tercyny pełnią tę samą funkcję, co w tamtej strofie dystych, np. Bakczysaraj Mickiewicza:
francuski - tercyny przekształcone są w trzecią zwrotkę czterowersową i dodany jest dystych, będący zasadniczym zamknięciem całości. Czasem jednak dystych przedziela ostatni czterowiersz lub obie tercyny zostają zastąpione przez sekstynę. Wskutek tego w ostatnich sześciu wersach rymowanie może być urozmaicone poprzez wprowadzenie piątej pary rymów. Układ rymów może być: c d c d e e, c d c d e e, c d e c d e, c c d d e e, c c d e e d, itd. W Polsce sonet francuski został przekształcony przez Kochanowskiego i zachowuje układ wersów sonetu włoskiego, wprowadzając francuski wzorzec kompozycyjny i związany z tym układ rymów (np. Powrót L. Staffa: a b b a a b b a c c d d e e).
2
3