Genetyka i badania prenatalne
w aspekcie niepełnosprawności psychicznej i fizycznej
Do najważniejszych, choć nie jedynych ważnych kierunków rozwoju biomedycyny wspomagającej osoby dotknięte różnego rodzaju chorobami, upośledzeniami i wadami psychosomatycznymi zaliczyć dziś można: genetykę i inżynierię genetyczną, klonowanie naprawcze, biotechnologię, komórki macierzyste, hodowanie narządów, transplantologię. Nowa nauką filozoficzną, która stara się rozwikłać dylematy etyczne związane z nowoczesną medycyną, jest bioetyka.
Genetyka i inżynieria genetyczna
Podwójną helisę DNA Francis Crick i Jim Watson odkryli w 1953 roku, za co otrzymali nagrodę Nobla. Obaj uczeni walnie przyczynili się do rozwoju inżynierii genetycznej. W kwietniu 2003 roku po 12 latach zakończono kosztujący 3 miliardy dolarów międzynarodowy program badawczy Projekt Poznania Genomu Ludzkiego (Human Genome Project). W Projekcie zastosowano super-szybkie komputery przyspieszające pracę genetyków. Część prac wykonały firmy prywatne, które zastrzegły sobie prawa autorskie do fragmentów ludzkiego genotypu i tylko one mogą dane te udostępniać! Oczywiście odpłatnie.
Celem Projektu było rozszyfrowanie genomu ludzkiego. Tylko 400 z 8 miliardów zasad nie zostało rozszyfrowanych, bo dzisiejszy stan wiedzy jeszcze na to nie pozwala. Genom, to super dokładna mapa, bądź też encyklopedia człowieka, zbiór biologicznych formuł dotyczących zdrowia, sprawności fizycznej, kondycji ludzkiej. Dzięki posiadanej wiedzy na temat genomu będzie można rozpoznawać, przeciwdziałać, łagodzić skutki, a wreszcie: eliminować szereg chorób i wad genetycznych.
Ale nie martwcie się państwo - nie staniecie się przez to niepotrzebni - jesteście niezbywalnymi mechanikami ludzkimi, naprawiającymi niesprawne jednostki. Jesteście i zawsze będziecie niezbędni - jako fizjoterapeuci i rehabilitanci.
Klonowanie reprodukcyjne i naprawcze
Od momentu, w którym Ian Wilmut (przy współpracy z Keithem Campbellem) z Roslin Institute w Edynburgu sklonował owieczkę Dolly - sklonowano już wiele innych dużych ssaków. „Ojcowie” Dolly niestrudzenie pracowali nad wyhodowaniem zwierząt transgenicznych, których organizmy produkowałyby bardzo kosztowne lekarstwa. Lekarstwa, których pozyskiwanie innymi sposobami byłoby dużo droższe. Zwierzęta miały być takimi organicznymi manufakturami lub żywymi kopalniami cennych złoży naturalnych. W przypadku owiec jest to „produkcja” leków na hemofilię i mukowiscydozę. Zwierzęciem transgenicznym jest owca Polly („produkt” tych samych naukowców co Dolly) ma jeden gen ludzki w łańcuchu DNA. Gen ten odpowiedzialny jest za kodowanie czynnika krzepnięcia krwi, a mleko Polly jest lekarstwem na hemofilię.
Klonowanie reprodukcyjne ludzi w Europie i USA jest zabronione (ale w Korei i w Chinach nie). Coraz częściej klonować się będzie zatem części zamienne poszczególnych osób z ich własnego materiału genetycznego. I wówczas będziemy mówili o klonowaniu naprawczym. Prędzej czy później pojawi się zapewne problem tożsamości wówczas, gdy wszystkie nasze narządy będą transplantowane i staniemy się całkowicie wymienialni, niczym moduły w urządzeniach elektronicznych. Największe obawy wzbudza - na razie w teorii - przeszczepianie mózgu. Dziś możliwe jest już dokonanie operacji przecięcia człowieka na pół - na poziomie brzucha (hemisomatektomia) oraz przeszczepianie całych głów lub samych mózgów. Od wielu lat robi to prof. Robert G. White (pragnący nieść pomoc całkowicie sparaliżowanym), na razie skutecznie eksperymentując na małpach. Ze względów etycznych nie uzyskał zgody na podobne operacje na ludziach.
Biotechnologia
Nowa gałąź współczesnego przemysłu biomedycznego. Rozwija się nadzwyczaj dynamicznie i jest wyznacznikiem naszych nowoczesnych czasów. Biotechnolodzy prowadzą aktywną działalność badawczą w dziedzinie „produkcji” leków, roślin i zwierząt zmodyfikowanych genetycznie oraz substancji ludzkiego pochodzenia. Instytuty biotechnologiczne skłaniają organizmy zwierząt (zmienionych genetycznie w mini-fabryki, np. krowy lub myszy, którym wszczepiono ludzkie geny), by wytwarzały produkty wytwarzane przez nasze organizmy, takie jak testosteron (męski hormon wzrostu), androgen (męski hormon płciowy), estrogen (żeński hormon płciowy), feromon (zapach), insulinę, proteiny, erytropoetynę (EPO) oraz rekombinowaną ludzką erytropoetynę (rhEPO, rHuEPO) itp. Wiele z tych produktów jest do kupienia w marketach w USA bez recepty. Łatwo dostępne są również w Internecie.
„Już dzisiaj wiadomo, że geny kodujące insolinopodobny czynnik wzrostu IGF-1 oraz związek nazwany (...) mechanicznym czynnikiem wzrostu, przyczyniają się do przyrostu masy mięśniowej, nawet przy niestosowaniu ćwiczeń. Opracowano już metody dostarczania zmodyfikowanych genów do komórek mięśniowych u zwierząt doświadczalnych i obserwuje się pozytywne wyniki tych zabiegów”. Podobnie jest z popularną wśród sportowców kreatyną, zwiększającą wydolność fizyczną i dyspozycyjność sprawnościową. Dzięki niej można podejmować działania o wysokiej intensywności. „Najbardziej obiecujące wydają się badania nad możliwościami klinicznego wykorzystywania kreatyny w leczeniu pacjentów z upośledzoną jej syntezą i chorobami nerwowo-mięśniowymi”.
Komórki macierzyste
Są to jeszcze niewyspecjalizowane (uniwersalne) komórki, które mogą zmienić się w komórki dowolnego narządu, części ciała lub bądź skóry. Elementarną komórką macierzystą jest zygota. Wypełniony komórkami macierzystymi jest zarodek na wczesnym etapie rozwoju. Są to komórki pluripotencjalne (multipotencjalne) - może z nich powstać dowolny narząd w organizmie człowieka - serce, mózg, oko, wątroba. Dobrym źródłem komórek macierzystych jest również krew pępowinowa wypełniająca łożysko i pępowinę. (Dlatego coraz więcej rodziców przy porodzie dziecka zabiera tę krew do zamrożenia na przyszłość, „na wszelki wypadek”. Jest to bowiem doskonała polisa na całe życie). W miarę rozwoju zarodka komórki różnicują się podejmując różne specjalizacje, a spectrum ich wykorzystania nieustannie się zwęża. Komórki mają niebywałą zdolność do odnawiania się. Dlatego niosą nadzieję na to, że podane osobom niepełnosprawnym po udarze mózgu lub zawale serca podejmą pracę uszkodzonych i martwych komórek. Udane eksperymenty tego typu przeprowadzano już z udziałem chorych na chorobę Parkinsona i Alzheimera; z dobrym skutkiem. Nowe, młode komórki macierzyste podejmowały pracę w uszkodzonych obszarach mózgu.
Komórki macierzyste znajdują się również u dorosłych osób: w szpiku kostnym, produkującym przez całe życie białe i czerwone krwinki.
Postępy biomedycyny przyczyniły się do tego, że na przełomie XX i XXI wieku dzieciństwo (w pewnym sensie) zostało rozciągnięte o dodatkowe 9 miesięcy: na całe życie płodowe!
„Dawniej dzieciństwo zaczynało się z chwilą narodzin, teraz rozpoczyna się przy poczęciu. Zaniedbywany niegdyś płód jest obecnie przedmiotem wielkiej troski. Podwójnie: jako (...) płód i jako przyszły człowiek. (...) Choroba, kalectwo lub śmierć dziecka jest skandalem nie do przyjęcia. Zarówno biologia, jak i medycyna dziecięca niosą w sobie silny ładunek emocjonalny”.
To, co pozwala monitorować i na każdym etapie rozwoju płodu kontrolować, a w razie konieczności, ingerować w organizm płodu i matki, to badania prenatalne. Są one oparte przede wszystkim na genetyce. Umożliwiają one niesłychane i wcześniej nieznane możliwości wglądu w organizm przyszłego dziecka znajdujący się w organizmie przyszłej matki. Możliwość stwierdzenia na stosunkowo wczesnym etapie życia płodowego stanu fizycznego i psychicznego, budowy i kondycji somatycznej oraz istnienia anomalii lub wad genetycznych. Anomalii i wad genetycznych niewidzialnych „gołym okiem”, aczkolwiek zawartych w genach - niektóre choroby uaktywniają się dopiero około 30, inne około 40 roku życia. Pewne uszkodzenia genetyczne predestynują do zachorowania na konkretne choroby, ale tak stać się nie musi, o ile przedsięweźmie się odpowiednie środki ostrożności lub środki profilaktyczne).
Sukcesem jest niewątpliwie wykrycie około 3500 chorób dziedzicznych uwarunkowanych genetycznie, i to chorób bardzo rzadkich. Ponadto „(...) w chromosomie nr 16 znaleziono geny odpowiedzialne za białaczkę i niektóre choroby nerek. Chromosom nr 21 posiada geny wywołujące chorobę Alzheimera, niszczącą świadomość człowieka. W tym samym chromosomie odnaleziono geny decydujące o pojawieniu się zespołu Downa (...). Wiadomo też, że w chromosomie nr 19 znajdują się geny - obrońcy, niwelujące uszkodzenia w genomie, spowodowane różnymi czynnikami, np. zanieczyszczeniem środowiska, promieniowaniem radioaktywnym”.
Opieka medyczna i bezpieczne monitorowanie płodu w trakcie trwania całego życia płodowego. Bogate instrumentarium stosowane w diagnostyce prenatalnej. Badania prenatalne to nie tylko technika, ale również zaawansowana genetyka.
Dziś standardem jest już USG, dające przyszłym matkom nie tylko komfort oglądania płodu na ekranie monitora (i wydruk komputerowy do albumu rodzinnego), ale także pozwalające wykryć większe nieprawidłowości, jak np. wady serca, czy rozszczepienie kręgosłupa.
Amnioskopia umożliwia wzrokowe badanie wód płodowych i ocenę stanu zdrowia płodu.
Amniocenteza jest najbardziej zaawansowanym badaniem prenatalnym. Poprzedzona jest ultradźwiękami lub podaniem substancji radioaktywnych w celu ustalenia położenia łożyska i płodu. Jest to „(...) metoda uzyskania wczesnej informacji o stanie zdrowia i genetycznej konstytucji rozwijającego się płodu przez pobranie próbki płynu owodniowego (...). Osad komórkowy dostarcza komórek (z DNA), które można poddać analizie chromosomalnej i badaniu ustalającemu płeć. W płynie natomiast można badać obecność pewnych substancji charakterystycznych dla niektórych chorób”.
Biopsja kosmówki - polega na pobraniu niewielkiej ilości tkanki z łożyska (kosmówki). „Ponieważ tkanka ta posiada takie samo DNA co płód, możliwe jest badanie genetyczne w celu wczesnego wykrycia niektórych chorób dziedzicznych”.
„Wykonując prenatalne badania skriningowe można wykryć, między innymi, ciążę mnogą, nieprawidłowe położenie łożyska, wielowodzie oraz wady płodu, takie jak rozszczep kręgosłupa, bezmózgowie, wrodzoną wadę serca, wielotorbielowatość nerek, niedrożność jelit czy niedrożność dróg moczowych” .
Badania prenatalne niosą z sobą niewielkie ryzyko dla zdrowia płodu - zaledwie około 0,5% (pobieranie płynu specjalną strzykawką). Nie jest tak, jak sądzi wiele osób, że Kościół katolicki stanowczo potępia stosowanie badań prenatalnych. Potępia je tylko wtedy, gdy służą one wykryciu wad u płodu, i kiedy stają się one pretekstem do jego aborcji. Wtedy traktuje te badania jako denuncjacje niepełnosprawnego człowieka w celu jego eliminacji.
Swojego przychylnego stosunku do badań prenatalnych (podobnie jak do transplantacji narządów, substancji i tkanek), Kościół katolicki nie nagłaśnia, gdyż niewłaściwie (i w złych intencjach) użyte, mogą być narzędziami przyczyniającymi się do nadużyć.
Badania prenatalne zalecają natomiast niektóre środowiska wyznaniowe, szczególnie ortodoksyjni żydzi aszkenazyjscy. Żydzi amerykańscy, stanowiący hermetyczną enklawę, której grozi w znacznym stopniu ewolucja wsobna. Łączą się oni bowiem w pary wyłącznie w swoim własnym, zamkniętym kręgu. Rabini służą im dobrą radą i przed zawarciem małżeństwa polecają badania na zgodność genetyczną przyszłych małżonków. Dzięki temu wyeliminowali niemal całkowicie bardzo poważną, dziedziczną i nieuleczalną chorobę Taya i Sachsa, zabijającą dzieci przed ukończeniem trzeciego roku życia.
Głosów zalecających i popierających badania prenatalne nie brak jednak i w naszym kręgu kulturowym. A wszystko to po to, by chronić interesy nienarodzonego jeszcze, a nawet nie poczętego człowieka. Obowiązkiem prawdziwie troskliwych i odpowiedzialnych rodziców jest zadbać o to jeszcze zanim dojdzie do zapłodnienia! „Jeżeli zostaną wykryte utajone dotąd schorzenia, należy je leczyć, a poczęcie odłożyć”.
Podobne intencje (zdrowie przyszłych dzieci) przyświecają niektórym rządom, lecz do ich realizacji stosują zupełnie inne metody.
„Na obrzeżach Morza Czarnego i na jego wyspach często występuje groźna choroba krwi, talasemia. Choroba dziedziczna, wrodzona, uwarunkowana geograficznie.” Dzieci dotknięte tą chorobą mogą egzystować jedynie w warunkach szpitalnych i umierają przed okresem dorastania. Jest to powszechny problem społeczny, a koszty leczenia wprost ogromne (jak na tamte warunki socjo-ekonomiczne). W związku z tym, po wykazaniu w badaniach genetycznych tej choroby u płodu, rządy tamtejszych państw zalecają aborcję.
Przyznać trzeba, że nawet pomimo szybkiego zidentyfikowania chorób dziedzicznych jeszcze bardzo mało z nich można leczyć, a w przypadku wielu z nich można zaledwie (i aż) łagodzić ich negatywne oddziaływanie na zdrowie. Do tych ostatnich zaliczyć można: „(...) fenyloketonurię, galaktozemię, mukowiscydozę, wrodzoną hipofosfatemię, hemofilię, celiakię czy chorobę Wilsona”. Możemy podawać w trakcie życia płodowego kwas foliowy, na opakowaniach produktów zawarte są informacje o zawartości niebezpiecznych dla niektórych osób składnikach (fenyloanalina, cukier, różnego rodzaju białka).
Wprawdzie od dawna stosuje się profilaktykę genetyczną, ale do uzyskania pełnych mocy inżynierii genetycznej jeszcze daleko. Natomiast możliwa jest naprawcza terapia genowa.
„Istnieją zasadniczo dwa typy terapii genowej: terapia genowa komórek somatycznych i terapia genowa komórek rozrodczych. Pierwsza z nich koryguje defekt genetyczny poprzez przenoszenie do komórek somatycznych ulepszonych wersji genów. (...). Terapia genowa komórek rozrodczych polega na naprawie genów komórek rozrodczych, co prowadzi do urodzenia zdrowego potomstwa.”
„Większość naszej obecnej wiedzy o uwarunkowaniach genetycznych dotyczy chorób o stosunkowo prostej etiologii, wywoływanych przez pojedyncze geny, jak pląsawica Huntingtona, choroba Tay-Sachsa czy mukowiscydoza, których przyczyny sprowadzają się do defektów pojedynczego allela (odcinka DNA, który może się różnić u różnych osobników). Cechy o wyższym poziomie abstrakcji, jak iloraz inteligencji czy agresja, mają najprawdopodobniej o wiele bardziej złożone korzenie genetyczne, są bowiem produktem interakcji - genów z innymi genami oraz genów ze środowiskiem”.
W tym momencie musi pojawić się pytanie, co się dzieje w przypadku, kiedy w trakcie badań prenatalnych zostają wykryte poważne wady genetyczne lub nieusuwalne choroby. Pytanie to jest również postawieniem kwestii, czy czasem postęp medycyny nie przyczynia się jednocześnie do rozwoju eugeniki społecznej.
„Obecnie w Niemczech w ponad 90% przypadków prenatalnego zdiagnozowania schorzeń dziedzicznych rezultatem jest aborcja ze wskazań medycznych. (...) we Francji w latach 1989-1992 połowę przypadków zespołu Downa rozpoznawano prenatalnie i ciąże te praktycznie w 100% przerywano”.
Na podstawie przytaczanych danych wydaje się, że potencjalnym matkom łatwiej jest znieść i zaakceptować myśl o odchyleniach fizycznych potomstwa, niż o anomaliach umysłowych.
„W przypadku prenatalnego wykrycia chorób metabolicznych prowadzących do upośledzenia umysłowego (np. choroba Tay-Sachsa) procent rodzin wybierających aborcje wynosi w różnych krajach od 98 do 100%. Podobnie jest w przypadku beta talasemii, prowadzącej zwykle do śmierci w drugiej dekadzie życia. Prenatalne wykrycie niedokrwistości sierpowatokrwinkowej (zmniejszony czas życia, bolesne epizody choroby) wiąże się z aborcją w około 45 % przypadków”.
Oczywiście nie każda potencjalna matka po uzyskaniu niepomyślnych rokowań co do stanu zdrowia płodu dokonuje aborcji. Wiele z nich przeprowadza bilans zysków i strat i poszukuje najlepszych rozwiązań możliwych do osiągnięcia w danej sytuacji. Korzystają przy tym z kolejnych fenomenalnych możliwości oferowanych przez współczesną medycynę; możliwości, które byłyby marzeniem większości lekarzy i matek jeszcze kilkanaście lat temu.
Dziś możliwe i w miarę bezpieczne są operacje i zabiegi chirurgiczne płodów jeszcze w trakcie ich życia płodowego. Operacje takie mogą odbywać się zarówno in utero, jak i po wyjęciu płodu z brzucha matki, a po zakończeniu operacji umieszczeniu go tam z powrotem. Zabiegi tego typu mają na celu przetaczanie krwi, korektę anomalii i wad fizycznych.
„Obecnie - poza pośrednim leczeniem dziecka, a więc oddziaływaniem na nie poprzez organizm matki, jak na przykład w przypadku cukrzycy lub fenyloketonurii - dokonuje się zabiegów bezpośrednio na dziecku, takich między innymi, jak: udrażnianie jelit, usuwanie nadmiaru płynu mózgowo-rdzeniowego, likwidowanie wodonercza, przepukliny przeponowej i guzów niektórych wewnętrznych narządów, korekta wad serca, transplantacja komórek krwiotwórczych”.
Mimo wielkich postępów medycyny, techniki i nauk szczegółowych oraz ogromnego zaangażowania lekarzy i troskliwej opieki personelu medycznego, czasem jednak przychodzi śmierć; płody są nie donoszone i następuje poronienie. Niemniej jednak i z tym problemem medycyna sobie radzi i to w sposób niezwykle pomysłowy i praktyczny, dbając o pełne wykorzystanie tak cennego materiału, jakim jest ciało ludzkie. Nie tylko stosuje się na szeroką skalę transplantację narządów pobranych z martwych, dorosłych osób oraz zwierząt, ale nawet poronione płody wykorzystywane są do różnych celów. Rzeczą powszechnie znaną jest to, że z ich mózgów produkuje się sterydy anaboliczno-androgenne, używane jako wspomaganie treningu przez sportowców w wielu dyscyplinach.
Istotniejsze dla pisanej tu pracy jest to, że fragmenty mózgu martwych płodów dodawane są do mózgów chorych na chorobę Alzheimera i Parkinsona w celach naprawczych. Młode i „świeże” komórki z mózgu płodu podejmują specjalizację w nowym otoczeniu, zastępując stare i zużyte komórki.
„Wielu lekarzy jest zdania, że komórki nerwowe, pochodzące z tkanki mózgowej płodów (...) przeszczepione do mózgu osoby cierpiącej na chorobę Parkinsona, powoduje radykalną poprawę stanu zdrowia. Ten niezwykle inwazyjny zabieg ma na celu odnowienie czarnej istoty mózgu, która wytwarza dopaminę”.
Dzieciństwo zostało dziś rozciągnięte na cały okres życia płodowego Troska rodziców, lekarzy, medycyny została rozciągnięta na cały ten okres.
Oryginalnym pomysłem jest powstanie dwóch nowych dziedzin naukowych: psychologii prenatalnej oraz psychiatrii molekularnej.
Ta pierwsza jest „(...) jedną z najnowszych i najprężniej rozwijających się gałęzi psychologii. Wyodrębniła się dzięki badaniom na styku psychologii oraz nauk biomedycznych (na przykład anatomii rozwojowej, genetyki, etnologii i prawa. Przedmiotem zainteresowania tej nauki (...) jest człowiek od momentu poczęcia do urodzenia”.
Natomiast druga z tych dziedzin - psychiatria molekularna - zaistniała dzięki rozwojowi i wzajemnej współpracy biologii molekularnej i nauk neurologicznych. „Dzięki niej poznano bliżej mechanizmy molekularne odpowiedzialne za zaburzenia neuropsychiatryczne takich chorób, jak choroba Alzheimera czy Huntingtona.” Alzheimer tak dawno temu, bo w pierwszych latach XX wieku, opublikował swoją książkę pod znamiennym tytułem O szczególnej chorobie kory mózgowej, a dopiero dziś pojawiło się światełko nadziei na znalezienie - niepewnego jeszcze, ale obiecującego - panaceum na tą chorobę. Istnieje nie tylko nadzieja, ale także i całkiem realna szansa, na to, że w najbliższych latach znalezione zostaną sposoby wyrugowania następnych chorób i wad genetycznych.
Więcej informacji na omawiany temat:
F. Fukuyama, Koniec człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, przeł. B. Pietrzyk, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004;
Tomasz Sahaj, Fenomen współczesnej medycyny. Rozważania filozoficzne, „Sztuka Leczenia”, nr 1, 2002, Kraków 2002;
Tomasz Sahaj, Badania genetyczne - fascynujące i niebezpieczne, „Archeus. Studia z Bioetyki i Antropologii Filozoficznej”, nr 4, 2003;
Tomasz Sahaj, Dziecko - przedmiot metafizyczny. Od historii do genetyki, „Etyka”, nr 35, 2002, IFiS PAN, Warszawa 2002;
J. Bernard, Od biologii do etyki, Nowe horyzonty wiedzy, nowe obowiązki człowieka, przeł. J. A. Żelechowska, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994;
K. Kloskowski, Bioetyczne aspekty inżynierii genetycznej. Wybrane problemy, Wyd. ATK, Warszawa 1995;
R.M. Youngson, Medycyna. Słownik encyklopedyczny Collinsa, przeł. W. Grzybowski i A. Grzybowski, Wydawnictwo RTW, Warszawa 1997;
Bioetyczne problemy inżynierii genetycznej. Materiały na III krajową konferencję z cyklu: Nauka na przełomie wieków, pod red. W. Dyka, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2000;
W. Bołoz, Życie w ludzkich rękach. Podstawowe zagadnienia bioetyczne, Wydawnictwo ATK, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna ADAM, Warszawa 1997;
J. Stasiak, M. Janiszewski, Sprzeciw wobec transplantologii, „Medycyna Manualna”, nr 3-4, 2000;
W imieniu dziecka poczętego, pod red. J. W. Gałkowskiego i J. Guli, wyd. II poprawione i poszerzone, Rzym- Lublin 1991;
Medycyna i prawo: za czy przeciw życiu?, red. E. Sgreccia, T. Styczeń, J. Gula, C. Ritter, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1999;
S. Jones, Język genów. Biologia, historia i przyszłość ewolucji, przeł. Krzysztof Salawa, Książka i Wiedza, Warszawa 1998.
W 2005 roku Ian Wilmut otrzymał zgodę na eksperymenty z zarodkami ludzkimi w celu reprodukcji naprawczej. Wielka Brytania kieruje się nieco innymi zasadami legislacyjnymi niż reszta Europy.
Z. Ważny, Narodziny i rozwój teorii treningu sportowego, „Sport Wyczynowy”, nr 1-2, 2000, s. 15
R. B. Kreider, M. Greenwood, Kreatyna, „Sport Wyczynowy”, nr 1-2, 2003, s. 23.
J. Bernard, Od biologii do etyki, Nowe horyzonty wiedzy, nowe obowiązki człowieka, przeł. J. A. Żelechowska, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 104.
K. Kloskowski, Bioetyczne aspekty inżynierii genetycznej. Wybrane problemy, Wyd. ATK, Warszawa 1995, s. 35.
R.M. Youngson, Medycyna. Słownik encyklopedyczny Collinsa, przeł. W. Grzybowski i A. Grzybowski, Wydawnictwo RTW, Warszawa 1997, s. 18.
Ibidem, s. 51.
Ibidem, s. 107.
H. Gulanowska, Wybrane zagadnienia diagnostyki prenatalnej, (w:) W imieniu dziecka poczętego, pod red. J. W. Gałkowskiego i J. Guli, wyd. II poprawione i poszerzone, Rzym-Lublin, 1991, s. 56.
J. Bernard, Od biologii do etyki..., s. 15.
C. Żekanowski, Nowa eugenika?, (w:) Bioetyczne problemy inżynierii genetycznej. Materiały na III krajową konferencję z cyklu: Nauka na przełomie wieków, pod red. W. Dyka, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2000, przypis 20, s. 27.
W. Bołoz, Życie w ludzkich rękach. Podstawowe zagadnienia bioetyczne, Wydawnictwo ATK, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna ADAM, Warszawa 1997, s. 63-64.
F. Fukuyama, Koniec człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, s. 40.
C. Żekanowski, Nowa eugenika?, s. 27.
Ibidem, s. 27.
J. Gula, Wątpliwe człowieczeństwo? Nauka, antropologia filozoficzna i logika wobec problemu statusu ontycznego istoty ludzkiej w prenatalnym stadium rozwoju, (w:) Medycyna i prawo: za czy przeciw życiu? pod red. E. Sgreccia, T. Styczeń, J. Gula, C. Ritter, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1999, s. 106.
J. Stasiak, M. Janiszewski, Sprzeciw wobec transplantologii, „Medycyna Manualna”, nr 3-4, 2000, s. 10.
D. Kornas-Biela, Z zagadnień psychologii prenatalnej, (w:) W imieniu dziecka poczętego, s. 25-26.
Z. J. Ryn, Aspekty psychologiczne i antropologiczne klonowania, (w:) Medycyna i prawo: za czy przeciw życiu?, s. 119.
4