RODZAJE LITERACKIE
EPIKA |
LIRYKA |
DRAMAT |
*Świat przedstawiony zawiera wszystkie elementy, zdarzenia rzeczywistości, odnoszące się do bohaterów utworów.
*Narracja - wypowiedz narratora (osoby opowiadającej), może być 3-osobowy (wszechwiedzący) i 1-osobowy (uczestnik wydarzeń).
*O świecie przedstawionym opowiada narrator, czyli osoba fikcyjna. |
*Świat przedstawiony wyłania się z monologu lirycznego, jest to świat wewnętrznych przeżyć, uczuć i refleksji.
*Monolog liryczny to samodzielna wypowiedz podmiotu lirycznego.
*Podmiot liryczny („ja” liryczne) to osoba fikcyjna wypowiadająca swoje przeżycia, doznania, nadawca monologu wewnętrznego. |
*Świat przedstawiony tworzą bohaterowie swoimi wypowiedziami i działaniami, głównym składnikiem tego świata jest akcja.
*Dialog jest obok monologu podstawową formą wypowiedzi, monolog to dłuższa wypowiedz jednej postaci.
*Brak narratora lub ograniczony, bohaterowie wypowiadają się bezpośrednio, brak pośrednika pomiędzy autorem a odbiorcą. |
RODZAJ LITERACKI - to system ogólnych zasad, według których zbudowane jest dzieło literackie, zasady te są wspólne dla utworów różnych epok; oraz zbiór utworów napisanych według tych zasad. Rodzaje literackie pozwalają uporządkować utwory powstające w różnym czasie i miejscu.
3 ZASADY ROZPOZNAWANIA RODZAJU LITERACKIEGO :
*podmiot literacki
*budowa świata przedstawionego
*styl utworu
EPIKA
Wykształtowała się z ustnych opowiadań ludowych o przeszłości, sag, podań, legend, mitów. Obejmuje utwory, które charakteryzują się : narracją (dominująca forma językowa), fabułą (układ zdarzeń w obrębie świata przedstawionego w stosunku do narratora). Epika jest przeciwieństwem do liryki. Utwór epicki ma strukturę dwupłaszczyznową (sytuacja narracyjna z narratorem, fabuła z dzisiejszymi postaciami). Obie płaszczyzny egzystują w odrębnych czasach. Epika charakteryzuje się różnymi typami fikcji: od realistycznej (naturalistycznej) po fantastyczną. Rozróżnia się : epikę wierszowaną (epos, poemat epicki, poemat heroikomiczny, powieść poetycka, poemat dygresyjny) i epikę prozaiczną ( nowela, powieść, opowiadanie). Fabuła - jest to układ wątków w utworze literackim, splecionych ze sobą i ułożonych na zasadzie przyczynowo - skutkowej.
*NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY POLSCY :
Ignacy Krasicki („Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”), Adam Mickiewicz („Pan Tadeusz”), Józef Ignacy Kraszewski („Stara baśń”, „Hrabina Cosel”, „Ulana”, „Chata za wsią”), Eliza Orzeszkowa („Nad Niemnem”, „Dziurdziowie”, „Marta”), Bolesław Prus („Lalka”, „Faraon”, „Emancypantki”, „Placówka”), Henryk Sienkiewicz („Krzyżacy”, „Ogniem i mieczem”, „Potop”, „Pan Wołodyjowski”, ”Rodzina Połanieckich”, „Bez dogmatu”, „W pustyni i w puszczy”, „Quo vadis”- nobel 1901 ), Władysław St. Reymont („Ziemia obiecana”, „Komediantki”, „Rok 1794”, „Chłopi” - nobel 1924), Stefan Żeromski („Ludzie bezdomni”, „Przedwiośnie”, „Popioły”, „Wierna rzeka”, „Syzyfowe prace”), Maria Dąbrowska („Noce i dnie”), Zofia Nałkowska („Granica”, „Niedobra miłość”, „Medaliony”), Witold Dąbrowicz („Ferdydurke”), Gustaw Herling - Grudziński („Inny świat”), Czesław Miłosz („Dolina Issy”, „Zdobycie władzy”), Stanisław Lem („Solaris”, „Cyberiada”, „Obłok Magellana”)
LIRYKA
Cechuje się kreacyjną subiektywnością, ekspresją emocjonalno - intelektualną. W centrum utworu lirycznego znajduje się zwykle tzw. podmiot liryczny organizujący całość wypowiedzi i nadający jej barwę, charakter i ton. Z reguły wypowiada się „ja” liryczne, którego nie należy utożsamiać z autorem. Rozróżnia się lirykę bezpośrednią (w pierwszej osobie) i pośrednią, gdzie „ja” mniej lub bardziej ukrywa swoją obecność, np. postać bezosobowa refleksji. W obrębie tego podziału występuje wiele odmian, np. w liryce pośredniej : opisowa, sytuacyjna, maski itp. Dzieli się także ze względu na temat, treść i ogólny charakter, m.in. : liryka chóralna, monodyczna, religijna, patriotyczna, miłosna, agitacyjno- polityczna, refleksyjno - filozoficzna itp.
DRAMAT
Z greckiego „drama”- działanie, akcja. Wykształcił się ze starogreckich obrzędów ku czci Dionizosa. Obecnie oznacza utwór literacki bądź sztukę o charakterze poważnym (niekoniecznie tragicznym). Strukturę dramatu charakteryzuje centralne znaczenie akcji, główną formą podawczą jest dialog. Utwór zawiera tekst główny (dialogi, monologi) oraz tekst poboczny (didaskalia, wskazówki inscenizacyjne). Specyfiką dramatu jest akcja konfliktowa rozczłonowana na szereg epizodów (scen, aktów) oraz - przeważnie - brak narratora. Tekst dramatu zorientowany przede wszystkim na osiągnięciu maksymalnej wyrazistości scenicznej, skoordynowany jest z możliwościami techniki teatralnej, m.in. : z rozwiązaniem inscenizacyjnym poszczególnych epizodów. Do elementów strukturalnych dramatu należą m.in. : dialog, monolog, ekspozycja, prolog, epilog, intryga, kolizja, kontrakcja, replika, odsłona, węzeł dramatyczny.
*NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY ŚWIATOWI :
Ajschylos, Eurypides („Elektra”, „Medea”), Sofokles („Antygona”, „Edyp król”), W. Szekspir („Romeo i Julia”, „Hamlet”, „Otello”, „Makbet”, „Król Lear”), Molier („Świętoszek”, „Skąpiec”), F. Shiller („Zbójcy”, „Intryga i miłość”), H. Ibsen („Brand”, „Nowa”, „Dzika kaczka”), Gogol („Ożenek”, „Rewizor”), Czechow („Wujaszek Wania”, „Trzy siostry”), Brecht („Opera za 3 grosze”).
*NAJWYBITNIEJSI POLSCY DRAMATOPISARZE :
Kochanowski („Odprawa posłów greckich”), Krasiński („Nie- Boska komedia”, „Irydion”), Zabłocki („Fircyk w zalotach”, „Zabobonnik”), Słowacki („Maria Stuart”, „Kordian”, „Balladyna”, „Fantazy”, „Lilla Veneda”, „Ksiądz Marek”), Wyspiański („Wesele”, „Warszawianka”, „Akropolis”), Zapolska („Moralność Pani Dulskiej”).
2